Mavzu: Psixoanalizda tadqiqot metodlari

Davolash va maslahatning psixoanalitik metodlari. Hulqiy terapiyasi nima
Bugungi kunda har qanday psixologik muammolarni tuzatish turli xil texnik vositalar yordamida amalga oshiriladi. Eng progressiv va samarali usullardan biri bu kognitiv-xatti-harakat psixoterapiyasi (CBT). Keling, ushbu usul qanday ishlashini, nimadan iboratligini va qaysi holatlarda eng samarali ekanligini ko'rib chiqaylik.
Kognitiv yondashuv barcha psixologik muammolar insonning o'zi o'ylashlari va e'tiqodlaridan kelib chiqadi degan taxminga asoslanadi

Kognitiv-xatti-harakat psixoterapiyasi 20-asrning o'rtalarida paydo bo'lgan va bugungi kunda u har kuni yaxshilanmoqda. CBT asosi - bu hayot davomida xatolarga yo'l qo'yish inson tabiati degan fikrdir. Shuning uchun har qanday ma'lumot odamning aqliy yoki xatti-harakatlarida muayyan o'zgarishlarga olib kelishi mumkin. Vaziyat fikrlarni keltirib chiqaradi, bu esa o'z navbatida muayyan his-tuyg'ularning rivojlanishiga hissa qo'shadi va ular allaqachon muayyan vaziyatda xatti-harakatlarning asosiga aylanadi. Keyin xatti-harakatlar yangi vaziyatni yaratadi va tsikl takrorlanadi.

Inson o'zining muvaffaqiyatsizligiga va kuchsizligiga ishonch hosil qilishi mumkin bo'lgan vaziyat bunga yaqqol misol bo'lishi mumkin. Har qanday qiyin vaziyatda u bu his-tuyg'ularni boshdan kechiradi, asabiylashadi va tushkunlikka tushadi va natijada qaror qabul qilishdan qochadi va istaklarini amalga oshira olmaydi. Ko'pincha nevroz va boshqa shunga o'xshash muammolarning sababi ichki ziddiyatdir. Kognitiv-xatti-harakatlar psixoterapiyasi bemorning vaziyatni, tushkunlik va his-tuyg'ularini aniqlashga yordam beradi, so'ngra muammoni hal qiladi. Salbiy xulq-atvorni va fikrlash stereotipini o'zgartirish qobiliyati odamda mavjud bo'lib, bu hissiy holatga ham, jismoniy holatga ham ijobiy ta'sir qiladi.
Kognitiv xulq-atvor psixoterapiyasining usullari bemorning o'ziga xos holati va muammolariga bog'liq, ma'lum bir maqsadga intiladi. Mutaxassis uchun asosiy narsa bemorning muammolarining tubiga etib borish, odamga bunday vaziyatda ijobiy fikrlash va o'zini tutish usullarini o'rgatishdir. Kognitiv-xatti-harakat psixoterapiyasining eng ko'p ishlatiladigan usullari quyidagicha ko'rib chiqilishi mumkin.
Kognitiv psixoterapiya, unda odam noaniqlik va qo'rquvni boshdan kechiradi, hayotni bir qator muvaffaqiyatsizliklar sifatida qabul qiladi. Shu bilan birga, mutaxassis bemorga ijobiy munosabatni rivojlantirishga yordam beradi, barcha kamchiliklar bilan o'zini qabul qilishga, kuch va umidga ega bo'lishga yordam beradi.
O'zaro inhibisyon. Bunday holda, sessiya paytida barcha salbiy his-tuyg'ular va boshqa ijobiy narsalar bilan almashtiriladi. Shuning uchun ular insonning xatti-harakati va hayotiga bunday salbiy ta'sir ko'rsatishni to'xtatadilar. Masalan, qo'rquv va g'azablanish dam olish bilan almashtiriladi.
Ratsional-emotsional psixoterapiya. Shu bilan birga, mutaxassis odamga barcha fikrlar va harakatlar hayotiy haqiqat bilan muvofiqlashtirilishi kerakligini anglashga yordam beradi. Va amalga oshirib bo'lmaydigan orzular - bu depressiya va nevrozga yo'l.
O'zligini boshqara olish. Ushbu texnik bilan ishlashda ma'lum vaziyatlarda reaktsiyalar va odamning xatti-harakati belgilanadi. Ushbu usul qo'zg'alishning qo'zg'atilmagan va boshqa noo'rin reaktsiyalari bilan ishlaydi.
"Stop Crane" texnikasi va tashvishlarni boshqarish. Shu bilan birga, odamning o'zi uning salbiy fikrlari va xatti-harakatlariga "to'xtatish" ni aytadi.
Yengillik Ushbu usul ko'pincha boshqalar bilan birgalikda bemorni butunlay bo'shashtirish, mutaxassis bilan ishonchli munosabatlarni o'rnatish va yanada samarali ish olib borish uchun ishlatiladi.
O'z-o'zini o'rgatish. Ushbu usul insonning o'zi tomonidan bir qator vazifalarni yaratib, ularni mustaqil ravishda ijobiy hal qilishdan iborat.
O'z-o'zini kuzatish. Bunday holda, muammo manbasini va salbiy his-tuyg'ularni aniqlashga yordam beradigan kundalikni saqlash mumkin.
Tahdid qilinadigan oqibatlarni o'rganish va tahlil qilish. Salbiy fikrlarga ega bo'lgan odam, vaziyatni rivojlantirishning kutilgan natijalariga asoslanib, ularni ijobiy narsalarga o'zgartiradi.
Afzallik va kamchiliklarni topish usuli. Bemor o'zi yoki mutaxassis bilan birgalikda vaziyatni va undagi his-tuyg'ularni tahlil qiladi, barcha afzalliklar va kamchiliklarni tahlil qiladi, ijobiy xulosalar chiqaradi yoki muammoni hal qilish usullarini izlaydi.
Paradoksal niyat. Ushbu usul avstriyalik psixiatr Viktor Frankl tomonidan ishlab chiqilgan bo'lib, bemorni o'z his-tuyg'ularida qayta-qayta qo'rqinchli yoki muammoli vaziyatda yashashga taklif qilishgan va buning aksini qilgan. Masalan, u uxlab qolishdan qo'rqsa, shifokor buni qilishga urinmaslikni, balki iloji boricha hushyor turishni maslahat beradi. Shu bilan birga, bir muncha vaqt o'tgach, odam uyqu bilan bog'liq SHni boshdan kechirishni to'xtatadi.
Kognitiv-xatti-harakat psixoterapiyasining ushbu turlaridan ba'zilari mustaqil ravishda o'tkazilishi yoki mutaxassis mashg'ulotlaridan so'ng "uy vazifasi" vazifasini bajarishi mumkin. Va boshqa usullar bilan ishlashda, shifokor yordamisiz va yordamisiz buni amalga oshirish mumkin emas.
Kognitiv-xulqli psixoterapiya usullari xilma-xil bo'lishi mumkin. Bu erda eng ko'p ishlatiladiganlar:
bemor o'z fikrlarini, his-tuyg'ularini va ulardan oldingi vaziyatlarni, shuningdek kun davomida qiziqarli narsalarni yozadigan kundalikni yuritish;
reframing, bunda shifokor etakchi savollarni so'rab, bemorning stereotiplarini ijobiy tomonga o'zgartirishga yordam beradi;
shifokor aytgan va adabiy qahramonlar va ularning hozirgi vaziyatdagi harakatlari haqida aniq misollar keltirganda adabiyotdan misollar;
empirik usul, agar mutaxassis odamga hayotdagi ba'zi qarorlarni sinab ko'rishning bir necha usullarini taklif qilsa va uni ijobiy fikrlashga olib keladigan bo'lsa;
bir kishi "to'siqlarning narigi tomonida" turishga taklif qilinganida va u bilan mojaroni boshdan kechirayotganlar singari rollarni o'zgartirish;
uyg'otadigan his-tuyg'ular, masalan, g'azab, qo'rquv, qahqaha;
ijobiy xayolot va inson tanlovi oqibatlarini tahlil qilish.
Anketa metodi. Anketa odatda uch xil to’ziladi. Birinchi xili anglashilgan motivlarni aniqlashga muljallangan savollardan to’ziladi. Ikkinchi xilida har bir savolning bir nechtadan tayyor javoblari beriladi. Uchinchi xili anketada sinaluvchiga yozilgan to’g’ri javoblarni ballar bilan baxolash tavsiya etiladi. (Anketa namunalarini Goziev E. Psixologiya, Toshkent,1994 yil kitobining 28–29 betlarida kurish mumkin).
Sotsiometriya metodi. Bu metod kichik gurux a'zolari o’rtasidagi bevosita emotsional munosabatlarni o’rganish va ularning darajasini ulchashda qo’llaniladi. Unga amerikalik sotsiolog Djon Moreno asos solgan. Mazkur metod yordamida muayyan guruxdagi har bir a'zoning o’zaro munosabatini aniqlash uchun uning qaysi faoliyatlarda kim bilan birga qatnahishi suraladi. Olingan ma'lumotlar matritsa, grafik, sxema, jadval shaqlida ifodalanadi.
Odatda sinaluvchilardan quyidagicha savollarga javob berish talab qilinadi: «Sen sayoxatga kim bilan birga borishni xoxlaysan?», «Imtixonga kim bilan birga tayyorlanishni istaysan?,
«Kim bilan ko’shni bo’lib yashashni yoktirasan?», «Partada kim bilan yonma–yon o’tirishni istar eding?» va xokazo. Har bir savol sotsiometrik mezon (o’lchov) vazifasini bajaradi va turmush vokeligidan olingan. Sinaluvchi har bir savolning uchta javobidan bittasini «eng makbo’l» deb
tanlash lozim. Guruxiy tabakalanishni ko’rsatish uchun sotsiogramma to’rtta «Maydon» ga ajratiladi, qizlar doiracha bilan, o’gil bolalar esa uchburchaqlar bilan belgilanadi. Doiracha va uchburchaqlar soni familiyalar soniga to’gri keladi. Gurux a'zolarining o’zaro munosabatlari doira va uchburchaqlar strelkalar bilan biriktirilganda o’z ifodasini topadi.
Eng ko’p munosabatlarga ega bo’lgan sinaluvchi doiraning markazidan urin oladi. U guruxning eng yokimtoyi («Yo’ldo’zi») xisoblanali.
Turli extiyoj, motiv, qiziqish, intilish, harakat va xokazolar muayyan tartib va qoidalarga binoan tizimlashtiriladi, ularning ijtimoiy, psixologik hamda sof psixologik ildizlari to’g’risida ma'lumotlar olinadi. Shu bilan guruxlardagi shaxslarning yakqol, aniq nuktai nazari, guruxbozlik, ogmachilik, qarama–qarshilik, xis–tuygularning zurikishi, guruxiy jipslik, moslik, munosabat motiv–lari, qarashlar birligi, jinslar o’rtasidagi muloqotning zamini hamda sexri mana shu usul bilan ochiladi.