Mavzu: qadimgi dunyo xalqlarining jismoniy tarbiyasi

bolalarning o‘yini” deb yozgan edi. Mikluxa-Maqlay – tayoqlarni nayzaga 
o‘xshatib irg‘itishdan, qamalak otishdan iborat edi; ular bu o‘yinlarda salgina yutuqa 
erishishlari bilan ularni amaliy xonaga tasbiq etadilar. Men soatlab dengiz bo‘yida, 
o‘tirib, yoy o‘qini biror baliqqa tegizishga harakat qilgan juda kichkina o‘g‘il 

---

bolalarni ko‘rganman. Qiz bolalar bilan ham huddi shunday hol yuz beradi, chunki 
ular ho‘jalik ishlari bilan juda erta shug‘ullana boshlaydilar va o‘z onalarning 
noibalariga aylanadilar. 
Quyidagi misol, fakt ham ibtidoiy musobaqa o‘yinlarining mehnatni ifodalab, 
kishilarni mehnatga tayyorlaydigan eng muhim vositalaridan biri bo‘lganini 
ko‘rsatadi. Etnogarflarning ta’kidlashicha, XIX asrning va 60-yillardayoq 
Avstraliyaning bir qancha qabilalarida ovga chiqish oldidan yirtqich hayvonning 
shaklini qumga chizib, unga nayza otish rasm bo‘lgan; bunda har bir ovchi o‘z 
nayzasini mumkin qadar aniqroq va kuchliroq otishiga harakat qilgan. Bu еrda 
mashq va musobaqaning ayrim elementlari qo‘shilgan. Shunday qilib, odamlar 
nayza otishni mashq qilish bilan o‘zlarining mehnat malakalari va mahoratlarini 
takomilashtirib borganlar. O‘sha vaqtda mehnat va o‘yin bir-biriga chambarchas 
bog‘liq bo‘lgan va diniy aqidalar bilan bog‘langan. Kishiliq o‘yinlari odamlarning 
dahshatli tabiat kuchlariga qarshi kurashda birgalikda harakat qilishga bo‘lgan 
hayotiy ehtiyojlaridan kelib chiqqan.
Urug‘lik tuzumi onalik urug‘chilik tuzumi (matriarxat) va otalik urug‘chilik 
to‘zumi (patriaraxat)ga bo‘lingan. Bu urug‘chilik to‘zumining har bir o‘ziga xos 
tarqqiyot va jismoniy madaniyat hususiyatlariga ega bo‘lgan. 

---

Onalik urug‘chilik to‘zumining gullab-yashnagan davrida o‘yin uchun maxsus 
tayyorlangan narsalar (jundan qilingan koptok shar, nayzabozlik tayoqlari, uchi 
to‘ntoq nayzalar, o‘yinchoq, paloxmon, o‘yinchoq yoy, bosh egri, hassa va boshqa 
narsalar) paydo bo‘lgan. 
Yoshlarni, masalan, nayza, tayoq, suyil irg‘itishga yoydan otishga o‘rgatish 
ibtidoiy jismoniy madaniyat tarkibiga kirib, uning eng muhum tarkibiy qismini 
tashkil etgan. Yoy otishga va bumerang irg‘itishga o‘rgatish ayniqsa murakkab 
bo‘lgan.
Onalik urug‘chilik davrida bir qancha o‘yin asboblari ham ixtiro etilgan edi. 
Masalan: indeeslarda otalik urug‘chiligi davriga (ularni еvropaliklar kashf etgan 
davrda) o‘tish bosqichidayoq ichi kovak va yaxlit kauchkli koptoklar, maxsus chana 
(“tabog‘gan”) lar bor edi; ular bu koptok va chanalardan faqat xo’jaliklardagina 
emas, balki musobaqalarda ham foydalanganlar. Kolumb davridayoq еvropaliklar 
indeeslarning koptoklari – Kostilyaliklari (Ispaniya) ning koptoklaridan yaxshi 
ekanligini tan olishga majbur bo‘lgan edilar. Indeeslar tomonidan rezina koptokni 
kashf etilishi ko‘pgina boshqa Yevropa xalqlarida ham koptok o‘yinning yanada 
ravnoq topishida muhum rol o‘ynadi. Ibtidoiy odamlarga suyakdan qilingan 
chang‘ilar, konkilar koptok bilan o‘ynashga mo‘ljalangan raketkalar ma’lum 
bo‘lgan. 
Onalik urug‘chiligi sharaoitida asl mehnatni va mudofaa faoliyatida erkak bilan 
bab-baravar qatnashar edi. Mavjud etnografik materallardan ma’lum bo‘lishicha 
o‘sha vaqtlarda mushtlashish, kurashish, yugurish, tayoqbozlik, nayza irg‘itish, yoy 
otish yuzasida va boshqa shu kabi sohalarda ayollarning maxsus musobaqasi, ayollar 
bilan erkaklar musobaqasi o’tkazilar edi. Ba’zi bir ma’lumolarga qaraganda, 
ayollarning bunday mashqlari masalan; skiflarda, o‘zbek xalqining qadimiy 
ajdodlarida, shuningdek patriarxat to‘zumi sharoitidagi ayrim boshqa urug‘lar 
orasida saqlanib qolgan. 
Ibtidoiy jamoa jismoniy tabiya sohasida o‘z a’zolari zimmasiga ma’lum 
majburiyatlar yukladi. Yosh qiz va yigitlar hayotda kerak bo‘ladigan epchilik, 
chidamlilik, chaqqonlik, jasurlik va qatiyatlik kabi qobilyatlarga ega bo‘lishi lozim 

---

edi. Ba’zi qabilalarda masalan, baroro va konella (sharqiy Brazilya) larda yigitlar 
ma’lum sinovlardan o‘tmago‘nlarcha hatto uylanishlari ham mumkin emas edilar. 
Kurash va yugurish eng asosiy sinovlardan edi. Brazilya tadqiqotchilaridan bari 
Bo‘shan, bu badan mashqlarining qiyinligi shundaki, yugurayotgan kishi еlkasida 
og‘ir bir yog‘och bo‘lagini ko‘tarib borishi va yugurib borib, nishonga tegizish 
lozim, deb yozgan edi. Meksikalik indeeslarda yugurish musobaqasi 20 km. lik 
masofani aylanib o‘tishdan iborat edi. Etnograf Sobel indeeslarning qaragumar 
qabilasidagi ayollardan ba’zilarining ancha katta masofani erkaklar bilan aniq bir 
vaqtda yugurib o‘tganligini kuzatgan. Sharqiy Afrikadagi ko‘pgina ibtidoiy 
qabilalarda langar cho‘p bilan sakrash va yugurib kelib balandlikka sakrash 
musobaqalari ham bo‘lganligi ma’lum. Chunonchi vatusi qabilasida yugurib kelib 
balandlikka sakrash va langarcho‘p bilan sakrash turli bayramlar vaqtidagi oddiy 
xodisa bo‘lgan. 
Ibtidoiy jamoa sharoitlaridayoq suzishning turli usullari, elementlari (masalan; 
krol usuli bilan suzish) ma’lum bo‘lgan, kanoe va baydarka - xilidagi еngil 
uzunchoq qayiqda eshkak eshish qo‘llanilgan. Etnografik materiallar Janubiy 
Amerikadagi ba’zi bir qabilalarda (Evropaning mustamlaka qilib olishgacha bo‘lgan 
davrda) turida mashq qilish elementlari mavjud bo‘lganligi to‘g‘risida dalolat 
beradi. Shimoliy Amerika indeeslarining ayrim qabilalarida (bu qabilalar kashf 
etilgan vaqtida onalik huquqi asosida urug‘a birlashtirilgan edi) katta rezina