Mavzu: qadimgi dunyolarning iqtisodiy jihatlari

2, Antik dunyo iqtisodiy qarashlar

Milodan avalgi VII-VI asrlarda polis (shaxar ) sistemasi shaklanib bo’lgach qulchilik tus oladi, urg’chilik mulki xususiy mulkchilik tomonidan siqib chiqariladi, savdo sutxo’rlik tez rivojlanadi solon (m.a. 640/635-559 yilar.) islohotlari pu ho’jaligini avzaligini ko’rsatb berdi (mil av 594 y.) islohot tufayli qularni qarzga berish taqiqlandi. Afinada Perikl (mil av 444/443-429 yilar.) tomonidan olib borilgan ishlar muhim axamiyat kasb eti qurilish xunarmandchilik savdo o’sdi. Shu davrda fuqorolar va fuqaro bo’lmagan axolini bir-biriga qarama -qarshi qo’yadigan qonunlar qabul qilindi bu ishlarni hunarmandchilik va savdo sohalrda be ayov eksplatatsiya qilish , savdo va pul ho’jaligini rivojlantirish hisobiga amalga oshirildi. Shu davrda iqtisodiy g’oyalar tobora reaksiyonlashib davlatni, arestakratsiyani himoya qilish, natural ho’jalikni yoqlash yilini tanlaydi yani sinfiy harakterga ega bo’lib boradi. Bu yo’nalish ksenafont (taxminan mil avv 427-347 yilar) Aristotel (Arastu mil avv 384-322 yil) larni iqtisodiy qarashlarda yaqol namoyon bo’ldi. ,,Ekanomiya” so’zi (,,oykonomiya”: ,,oykos” uy xo’jalik va ,,nomos” – qonun qoida ) tom manoda uy xo’jaligi to’g’risida koida mazmuniga ega bo’lib ksenofontning maxsus asarning sarlavxasi bo’lgan. Ksenafont quldorlar mafkurasining himoyachisi hisoblanadi qulchilikni tabiy obyektiv jararyon deb baxolaydi qo’l mexnatiga asoslangan natural ho’jalik ulug’laydi. U ayniqsa qishloq xo’jaligi dehqonchilikni farovonllik manbayi deb bilgan. Dexqonchilik tufayli odamlar o’zlariga hayot uchun kerakli hamma narsani oladilar. Dalada ishlash sog’lik uchun ham foydali (toza xavo ), xam iqtisodiy naf keltiradi (fiziokratizm). U raxbarlar va ijrochilar mexnatni farqlaydi. Uningcha ijrochilar jismoniy mexnat bilan shug’ullanadilar. Raxbarlar mexnati bilan erkin odamlar jismoniy mexnat bilan esa qullar bant bo’lishlari kerak bant bo’lishlari kerak. Xo’jalik faoliyati davomida foydali buyumlar yani istemol qiymati qiymatlar yaratiladi. Qadimgi yunon ichida birinchi bo’lib mexnat taqsimotini axamiyatini tushundi, ko’proq ortiqcha foyda olish ,,xo’jalikni boyitish” uchun qullar talabini imkon boricha kamroq qondirishni tavsiya etgan. Mexnat taqsimoti bilan bozor kataligi maxsulatni almashuv qiymati orasida uzviy bog’lanish borligiga etibor bergan. Pulning muomala vositasidan tashqari kapital sifatida jamg’arish funksiyasini ham tan olgan (pulning boshqa funksiyalari inkor etiladi ). Aristotel uchun ideal (bekamu-ko’st )xo’jalik bu uncha kata bo’lmagan dexqonchilik ho’jaligi (unda albata qullar ishlagan )bo’lib u deyarli kerakli barcha maxsuloti yaratuvchi (natural xo’jalik ) bo’lishi shart edi. Ayrim yaetishmagan narsalarni esla qo’shnilardan ,,odil almashuv” asosida olish kerak . Bu olimning xizmati shundaki u birinchilardan iqtisodiyotni ayrim kategoriyalarni berdi va malum darajada ular o’rtasidagi o’zaro bog’lanishni aniqladi. Aristotelning iqtisodiiy tizim bilan A.Smitning ,,Xalqlar boyligi” asaridagi fikrlar xamoxangligini ko’rish qiymat qonuning xosil bo’lish mexanizmining tushinish mumkin.