Mavzu: Qoraqalpogʻiston xududi tosh bronza va ilk temir asrda

Mustaqil ish
Mavzu: Qoraqalpogʻiston xududi tosh bronza va ilk temir asrda.
REJA:

1.Qoraqalpgiston xududi tosh asrida.

2. Qoraqalpogʻiston xududi bronza asrda.

3.Qoraqalpogʻiston xududi ilk temir asrda.

Qoraqalpog'iston tosh asrida : Evraziyanińg ob-havo qurǵaq (arid) hududlari, tog' tekisliklari, kenglik, qumlar va fazoliq toshloqlarni qamtiydi. Unińg har xil relefi- landshafli o'raliǵida odamzodning eski ota -bobalari (gominidler) yashagan. Shu davrlarda Orol - Kaspiy oroliǵi, Ustrit dalalaridaǵi holat o'sha geografiyalik o'raliqqa moslashib, odamlarning jamg'armasini boshib va turoqlashgan yerlariga aylangan. Kaspiynińg shimoliy sharq bo'ylari, tog' shodalarida va Usturtda Paleolit davriga shoxpaq toshlari (kremen) olinadigan xomashyo bazasi bo'lgan. Shu yerlarda faleografiyalik holatning (qulayli ob-havo , hayvonlarning ko'p bo'lishi ) va suvning mehnat vositalar ishlaydiǵan shaxpak (kremen) toshlarning ko'p bo'lishi odamlarning turmush tarziga imkoniyat tugdirgan, Usturt tekisligida odamlar paleolit must'e davridan mezolit va yangi tosh davrlarida joylashib va so'ng ko'chma sak qavmlariga Usturtni o'zlashtiradi. Usturt tekisligidan topilib o'rganilgan tosh davridagi esdaliklar odamlarning markaziy Usturtda turaqli yashab, mavsumlarda kelib vaqtincha o'zlashtirib va ong avlop yashaganidan darak beradi. Bu davrda ichimlikga yaroqli, tuzsiz yer osti suvlari yo'qari, suvlari mo'l ko'lcha va kichik buloqlar ko'p bo'lgan. Tosh asrida yashovchilarning topografiyalik joylashishiga qaraganda, Qoraqalpog'istonga qadimiy paleolitda Shimoliy Kavkaz, Mańqislaw va Kaspiynińg sharq tomonlaridan Usturtga kelib o’rnalahgan .

Qadimiy tosh asri (paleolit): Orol -Kaspiy oroliǵida, Usturt tekisligida, Qizil ilgari paleografiyaliq holat qulayli bo'lib, u davrda hayvonlar, qushlar va har xil o'simliklar ko'p bo'lgan. Shu sababtan bu davr odamlarning yashashiga qulayli bo'lgan.

Qadimiy tosh davri katta uch davrga bo'linadi : Olduvey (3-2, 5 mln.-700 mińg yil ilgari), achel (700 mińg -150 mińg yil ilgari) va muste (150-120 mińg 30 -31 mińg yil ilgari) davrlari. Hamma tosh davrlarida mehnat vositalari ishlashda tosh asosiy o’rinni egallaydi.
Odamalarnińg Usturtni tosh davrida o'zlashtirishiga mehnat vositalar ishlaydigan qatti shoxpaq toshlarning ko'p, ularning yerning yo'qorg'i qoplamida, olishga onson joylasishi, buloq va mayda soy suvlarlarnińg bo'lishi sabab bo'lardi. Ko'plab artefaktlar- tosh vositalardaǵi o'yiqlar va mehnat vositalarni ikkinchi marta foydalanganini dalillaydi. Qońir-sur rangli shoxpaq toshlardan nukleusler, qirǵish, biz tárizli vositalar va har xil simmetriyaliq o'tkir vositalar ishlab foydalanadi. Usturitda yashovchilar yirik hayvonlarga ongshilik etgan va o'simlik tamirlarida jiynagan. Bu davrda odamlarni dafn qilmoq va ularga g'amxo'rliq etish dasturlari kelib shiqqan. Bunga Teshik tosh unguridagi tog' echkilaring shoxlarin atrofiga quyip dafn qilgan yosh bolaning qabiri misol bo'ladi. Must'e davri oqirida ruwshiliq jamiyat shakllanadi va san'at kelib chiqadi.
Sońǵi paleolit: Qoraqalpog'istonning Usturt tekisligidan topilib aniqlangan sońǵi paleolit bundan ilgari 35-30 miń yillardan 12-10 mińginchi yillarni o'z ichiga oladi. Bu davr, sayyoraning hamma yerlariga odamzodning joylashgan asri va keng tarqalgan vaqti bo'ladi. Homo sofiens keyingi paleolit davrida ongli odamlarning paydo bo'lishi bilan odamzod jamiyatining materiallik xám ruxiy madaniyatining yo'qari rivojlanishlari orasida bevosita aloqalar bo'lganini dalillaydi. Sońǵi paleolit davrida san'at ham shu darajada o'sadi. Suyaktan ishlangan buyimlarga rasmlar soladi. O'rta Osiyoda sońǵi paleolit davrining turoq joylari Respublikamiz aymoǵida Usturtdan Esen-3, Shuruk-12 turoq joylaridan topilib tekshirildi. Sur - qońgir rangli qattiq shoxpoq toshlardan pichaq va qirǵish sifatida foydalangan vositalar ishlagan. Sońǵi paleolit davridagi Usturt esdaliklaridan topilgan tosh vositalar, Sibir', Oltay, Qozoqstan, hattoki oldińǵi Osiyo xalqlaridagi mehnat vositalari bilan o'xshashliǵi seziladi.
Mezolit: Mezolit lafzi mezos- o'rta va litos- tosh degan qadimiy yunon so'zidan olinib, o'rta tosh asri degan manoni bildiradi. Mezolit davrida toshlardan sigment, trapetsiya va uch burchakli turdagi mayda vositalar -mikrolitler ishlanadi. Odamlar bu vositalarni yog'ochlarning uchiga teri arqonlar bilan boglap, ularni pishoq va o'roq uchlariga foydalanadi. Odamzodning eng katta yutuqlarining biri sariq joyni (o'q-yoyni) o'ylab topib uni keng foydalanishi bo'ldi. Bu vosita odamlarning uzoq davom etgan ish tajribalari sababidan kelib shiqadi. O'q-joy vosita, o'zining uzaqga otilishi bilan va boshqa tosh vositalardan yo'qari turishgan. Endi odamlar mayda hayvonlarga, qushqa va yakka-yolg'iz ongshiliq qila boshlaydi. Mezolitda baliqshiliqta o'sadi. Mezolitda odamlar yer yuziga keng tarqaladi. Orol -Kaspiy oroliǵidan Tyan-shan -Pamirga qadar, markaziy Qozoqstandan va turkmen-Xorasan tog'lar etagiga qadar oroliqda mezolit davr esdaliklari ko'plab topiladi. Turkmenstandaǵi Yebel', Dam-Dam-sochma yashagan o’rinlari, O'zbekistonda katmonshapti tog'ining janubidaǵi Machay estaligi, O'zbekistonning janub tumanidan topilgan Obishir 1, V, Farg'onadaǵi Sorkól, Bekabad, Toifaq h. t. b. orinlari topilib aniqlandi.
Mezolit davrining o'rta davriga tegishli esdaliklar Tojikistonda oshxona, Chinar chashma va Doray shur orinlaridan topildi. Qoraqalpog'istonda mezolit davri esdaliklari Usturt tekisligida joylashgan Oydabol qudiǵi to’garagida joylashgan. O'sha yerning nomi bilan Oydabol 2, 4, 6, 9, 11, 14, 16, 25, Axtaylaq 1, Oydaboldan 6-8 km garbda joylashgan Jariqudiq 1-3 turoq joylar bo'ladi. Oydabol va Jarinqudiqtan topilgan toshdan ishlangan mehnat vositalarga qaraganda bu esdaliklar mill avv. VIII-VI mińginsci yillarga, yani mezolitnińg ikkinchi yarimiga to’g'ri keladi.
Mezolit davri esdaliklari Qizil qumlardaǵi Lavlyakan ko'llari to’garagidan va Bótentaw estaligida topilib aniqlangan. Qoraqalpog'iston territoriyasidaǵi yashagan odamlarning toshdan ishlagan mehnat vositalari, markaziy Qozoqston, Joyiq to’garagidagi mezolit esdaliklaridan topilgan vositalarga o’qshas bo'lib keladi. Orol -Kaspiy oroliǵida yashagan qavmlarning turmush tarzi, qo’shni yerlardagi qavmlarga o'xshash va ular bilan madaniy aloqada bo'lgan.
Janub Orol bo'ylarida mezolit davridan e'tiboran yakka-yolg'iz ongshiliq (qushlar, yovayi hayvonlar ) kasbga shakllandi. Marganchilik kasb asrdan -asrga yetib kelgan. Qoraqalpoqlarda baliqchiliq va ongshiliqga aloqador ápsona-qo'shiqlar paydo bo'ldi.

Neolit: Neolit uzoq davom etgan tosh asrining sońǵi va yakunlavchi bosqishi. Paleolit, mezolitlarga o'xshab, neolit so’zida neo- yangi va litos- tosh degan qadimiy yunon so'zlaridan olinib, yangi tosh davri degan manoni anglatadi.

O'rta Osiyoning janub tumanlari aymoǵida xojaliqni yuritishlikning yangi juda muxim usuli bo'lgan dexkonchiliq, mol charvochilik va hunarmandchilik rivojlanadi. O'rta Osiyoning shimoliy tumanlarida tabiiy holatning qulaysiz bo'lishiga boglik, oldingidek odamlar biror kishiga yaqin odamlarning tayyar yemishlardan foydalanib turmush kechirishni davom etadi. Neolit davridagi qavmlar dár'yo ko'llarga yoqin tepalarda joylashib, baliqchiliq, ongchiliq va hunarmandchilik bilan shug'illanadi. Xojaliqnińg yangi turlarining paydo bo'lishi, odamzod jamiyatining rivojlanishiga katta ta'sir qilib, odam mehnatining turi va hajmi kengaydi. Shuning bilan birga o'zgarishlar odamlarning hulq atvoriga ta'sir etadi. Neolitda jamiyat, ruw- qavm, oylaviy turmushida -« uygonishlik » o'zgarishlar va o’zgachaliklar paydo bo'ldi. Neolit davrida odamlarning katta yutiqlaridan biri, kulolchiliq, ular loydan har xil idish buyimlar ishlashdi va ularni o'choq o'tinda pishirib tayorlashni o'rganadi. Bu loydan idish ishlab, alovda tayorlash, o'sha davr uchun katta yangilik bo'ldi.
Neolitda odamlar rangli va oddiy metallar bilan tanishadi. Ularni xojaliqda foydalana olmaydi. Oddiy kemalardan foydalanib baliq ovlaydi. Neolit davrida qavmlar orasida o'zaro buyim almashish o'sadi. Shu davrda odamlar O'rta Osiyoning janub tumanlarida, Ko'pet tog' etaklarida qo’ldan suvǵarib dexkonchilik, erta charvochilik, katta-kichik dár'yo, ko'llar yoqalarida ongchilik va baliqshiliq bilan shug'illanadi. Bu davrda da odamlar ruwliq qavmlarga birigib va o’ndirish vositalarin jamoatlik shaxsiy buyum etgan. Ruwlar qondosh - tug'ishganligiga qarab, birlashib, bir -nechta ruwliq qavmlarni tuzgan. O'rta Osiyoda yashagan qavmlar, xojaliq turlariga qarab, Joytun, Kelteminar va Xisar madaniyatlarga bo'linadi. Neolit davrida odamlar buloq bo'ylariga, ko'llar yoqalariga, dár'yoga yoqin to'qaylarga va tog' ungurlariga qo’nis bosadi. Qoraqalpog'iston aymoǵida neolit davriga tegishli esdaliklar ko'plab topilib va urganildi. Shulardan mill avv. VI-III mińginchi yillari, Ámudár'yonińg eski solasi Aqsh'dár'yo del'ta bo'yida, o'zlariga shaxsiy buyumlar o'zlashtirishi turidagi eski iqtisodiyot asosida shakllangan Kelteminar madaniyatining birligidagi qavmlar bo'ldi. Kelteminar madaniyatining katta esdaliklariga Jonbas 4 va «S. P. Tolstov makon» lari kiradi.
Keleminarlilar har xil ko'rinishdagi turaq joylarda yashadi. Shulardan Jonbas 4 estaligin qazib aniqlashda, maydoni 308 kv. metrlik turaq joyning qoldiǵi topilgan. S. P. Tolstovnińg fikricha bu ko'p burchakli ko'rinishdagi turaq joy, yog'och sutinlerga bekitilib, iyt orqa qilib, unińg usti xodalar bilan yopilgan sońg, qamish va yakka-jekenler bilan yopilganlgan. Turaq joyning ichida hamisha o’t yonib turadigan asosiy o’choq va uning atrofida mayda o’choqlar o’rnatilgan. Jonbas 4 hududidan, nemolit davriga tegishli nukleuslar, nayza uchlari, qirg’ish va boshqa tosh qurollar topiladi. Hududning tuproq qatlamidan baliq, yovayi chochqa, qirg’ovil, qush suyaklari, o‘rdak, g’oz tuxumlarining bo’laklari va jiyda tuhumlari topilgan. Jonbas 4 turoq joyinan loydan ishlangan buyumlarining bo'laklari topilgan va ularning sirti iyrek naǵislar bilan muzayyani aniqlandi. Kelteminar madaniyatning turlariga kiradiǵan Zarafshan bo'ylarida katta Tuzkan, kichik Tuzkan, Dár'yasoy, garb Qozoqstandan Shox-shabbapaq ko'l, Qaynar, Jilan qovoq va Sariqamis esdaliklari tekshirildi. Qizil qumlarda joylashgan neolit davri esdaliklariga Shinkeldi, Kishkilik, Xoja Qubba, u Usturt tekisligidagi Oydabol 1, 5, 7, 13 va hakoza. 26 day turoq joylar kiradi.
Neolit davriga tegishli Usturtnińg janubida, Sho'manoydan 46 km shimoliy - garbda joylashgan Kaska yo'ldan qubirston tpilib tekshirildidi. Mill avv. IV-III mińginchi yillarga to’gri keladiǵan bu qabrda 35-40 yashar erkak odam dafn qilinib va unińg suyaklari qizǵich bo'yaq (oxra) bilan sepilgan. Qabrdan dengiz baqanshaqlaridan ishlangan munchoq, kvartsit- kremńlarning ishlangan kamon uchlari, va hakoza. tosh vositalar topildi. Sariqamish etaklaridan, Tumek-Kichijuk qabri tekshirilib, u yerda o'lgan odam bilan birga idish, tosh vositalar, ustuxon va baqanshaqlardan ishlangan bezanish zotlarni kómgan. Bunday qabirlar garb Qozoqston yerlaridan topilib va tekshirilgan. Kelteminarlarnińg xo’jaliǵinińg asosiy sohasi ongchilik, baliqchilik va temirchilik bo'lgan. Bundan boshqa , qushlarni, toshbaqani ushlagan va o'simliklarning donlarini terib ovqatlangan. Kelteminar madaniyatning, o'zining kelib chiqishi tarafidan Kaspiy mezolitiga yaqin, Joyiq va garb Sibir' qavmlari bilan aloqada rivojlangan.
Eneolit : Eneolit yani mis-tosh davrida odamlar metallar bilan tanishadi. Odamlar metall bilan tanishib, foydalangancha 2, 5-3 million yillar davomida (paleolit, mezolit va neolit davrlari ) faqat toshdan, yog'ochtan va ustuxonlardan ishlangan vositalar bilan foydalanib keldi. Mis davriga o'tish bilan, ishlab chiqaruvchi kuchlar yanada o'sdi. Mistan ishlangan vositalar tosh vositalarǵá qaraganda ko'p foydali, yaqshi bo'lsada, biroq mistan o'tkir ogir vositalar ishlashga qulaysiz bo'ldi. O'sha sababli eneolit davrida odamlar tosh vositalaridan oldingidek keng foydalanishni davom etadi. Mis va toshdan ishlangan vositalarni xojaliqta foydalanishda yaqshi natija bergan. Mezolitnińg oqiri, eneolit davriga terimchilik etib ovqat etishdan, yovvayi o'simliklarning tuqimlarini ekish va ularni o'tirǵizish yo'li bilan vujudga kelgan dexkonchilikga o'tish davrida yo'qari unumdor xojaliqlar kópaydi. Dexkonchilik bilan birgalikda uylarda mol boqish xojaliǵida o'sadi. Mesopotomiya va oldińǵi Osiyo xqlqlarida mis -tosh asrining boshlanishi bilan qadimdagi shahar mamlakatlar paydo bo'ladi. Mill. IV mińginchi yilliknińg 2 yarmida, qadimiy Sharq xalqlarining madaniy o'choqlarida, qadimdagi qulchilik davlatlarda misdan ishlangan mehnat vositalar va bezanish buyimlari ko'p foydalaniladi.
O'rta Osiyoning turli viloyatlarida eneolit bir vaqtda o'tmaydi. Turkmenstonnińg janubida mis-tosh davrining boshlanishi .mill avv IV mińginchi yili bo'lsa, u shu davrda O'rta Osiyoning shimoliy dalasida, sharq tog'li tumanlaridaǵi qadimiy qavmlar asosan har doymgidek ongchilik, baliqchilik va charvochilik bilan shug'illanadi. Demak, bu davr faqat xronologiyalik tarafdan gina emas, u madaniy -xojalik saviyalari tarafdanda bir-biridan farq qiladi.
Mistan xarbiy vositalar va bezanish zotlarini ishlagan. Janub Turkmenstonda Joytun madaniyati asosida Onaw I-II va Namozgax I-3 eneolit madaniyati rivojlandi. Janub Turkmenstondaǵi eneolit davri ucka bo'linadi. Erta eneolit -Onaw -1 va Namozgax -1-II. So’ngi eneolit - Onaw II va Namozgah I-II- 3. Sońǵi eneolit -Namozgax 3 va Onaw 3. Eneolit davrida qavmlar turoq joylarini qam g'ishtlardan soladi, mistan pishoq, biz, bilaguzuk, sirga va uzuk ishlaydi. Rivojlangan eneolite Tadjen dár'yo bo'ylari o'zlashtirilib, ko'llardan suvgorilib dexkonchilik etib, bug'doy, arpa ekib va uyda qo'y -echki asiraydi. Ular turaq joylarining devorlarini g'isht, paxsalardan o'rib va katta ruw bo'lib yashaydi. Sońǵi eneolit -turaq joylar ko'chalar bo'ylab tartibli turda solinadi.
Qoraqalpog'iston yerida neolitdan metall davriga o'tish bosqichi mill avv IV-III mińginchi yillarnińg sońǵi davriga to’gri keladi. Eneolit davriga tegishli keramika va mistan ishlangan vositalar (pishoq, uzuk va hakoza. bezanish buyimlar) Kelteminar madaniyatining esdaliklariga aralashib uchraydi. Shimoliy - sharq Orol bo'yida Seksewil soy, dan tosh vositalar bilan birga uy hayvonlari sigir, qo'ylar va ot ustuxonlari topildi. Qizil qumlardaǵi Buqan tog'daǵi turoq joydan mist óndirip olgan ustaxana orni, Ozli - ko'pli mistan ishlangan yakka-yolg'iz arxeologiyaliq topilmalar Qoraqalpog'iston xaliqlarida eneolit davrin boshdan kechirganligidan darak beradi.

Qoraqalpog'istonda bronza asri : Qadimiy dexkonlar va charvolar.

Bronza asri mill/ avv III mińginchi yillikda boshlanadi. Bronza - bu mis bilan jeznińg qo'shimtasi. Bronza o'zining sifati tarofdan mistan yo'qari turadi. Mis yumshoq metall bo'lib, undan ishlangan vositalar unchalik chidamli bo'lmaydi. Bronza misga qaraganda qattiq va sifatli. Bronza asrning xojalik sohasida erishgan katta yutiqlaridan biri, qadimiy dexkonchilikning keng tarqalishi va mill. avv II mińginchi yillarnińg 2-yarimida charvochilikning dexkonchilikdan ajralishi bo'ladi.

Qozoqston yerida joylashgan qavmlar bronza asrida Andronov arxeologiyalik madaniyatni paydo qildi. Ular bronzadan bolta, xanjar, pishoq va bezanish buyimlarin ishlagan. Bronza asri katta uch xronologiyalik davrga : Erta bronza Rivojlangan bronza va Sońǵi bronza bo'lib bo'linadi.
Bronza davri esdaliklarining biri -Oltin tepa, Turkmenstonnińg janub tamonida joylashgan maydoni 30 ga bo'lgan shahar bo'ladi. Bu ko'p xonali shahar o’rnida otalar boshqargan oylalar yashagan. Oltintepada siginish ibadatxona (xram) bo'lgan. Arxeologiyalik adabiyotlarda uni- zikkurat deb ataydi. Minora tárizli zikkuratlar ilgari ikkita dár'yo oraliǵidaǵi xalqlarda bo'lgan. Zikkuratnińg bitta xonasi ichida hamisha muqaddas o't yonib turishgan, demak ular mańǵu o'tning mo'jizaliǵiga sigingan. Ikkinchi xonasida zikkuratga xizmat qilgan odamlar yashagan. Bronza davrida yashagan O'rta Osiyo xalqlarinińg madaniy turmushi Mesopotamiya xalqlarining madaniy turmushidan kam bo'lmagan. O'zbekistonda bronza asrining esdaliklari Surxondár'yo va Zarafshannińg pastki bo'ylarida topilib tadqiq etilgan. Surxondár'yo viloyatidaǵi Sherabad, Bandixan, Mirshadid makonlarda yashovchi qavmlar suvǵarib dexkonchilik qilgan va hunarmandchilik bilan shug'illangan.

Safalli tepa, Termiz shaqridan 70 km shimoliy -garbda joylashgan. Maydoni 4 ga bo'lgan esdalik 3 davrga bo'linadi. Unińg 1-davrida 30 oylaviy ; 2-davrida 60 oylaviy ; 3-davrida 47 oylaviy odamlar yashagan. Turaq joylarning devorlari paxsa va qam g'ishtlardan o'rilgan. Sifatli tepeliler marhumlarining bir qismini yakka-yolg'iz, ol ikkinchi to'dani bir nechta odamlarni birgalikda, ularning qabrlariga metall buyimlarin va kulol idishlarin solib dafn qilgan. Safali tepanińg madaniy qoplamalaridan bronzadan ishlangan xanjar, kamon uchli, pishoq, bolta, igna va kulol idishlar topildi. Safali tepalilar uylarida qo'ylar, echki, tuya, sigir va iyt saqlagan. Qulan, jeyran va quyonlarga ongchiliq qilgan. Dexkonchilik, charvochilik, hunarmandchilik bilan shug'illangan.

Qoraqalpog'iston yerida bronza davriga ikkita arxeologiyalik madaniyatni vujudga keltirgan qavmlar yoshaydi. Bular Suvjargan va Tozaboǵjap madaniyati bo'lib hisoblanadi.

Suvjargan madaniyati : Mill. avv. 2 mińginchi yillar o'rtasida O'rta Osiyoning janub tumanlarida dexkonchilik bilan shug'illanib, qo’shni qavmlar bilan iqtisodiy -madaniy aloqada bo'lib yashagan qavmlarning bir bo’lagi Ámiwdár'yoni o'rlap kelib, Aqshodár'yo del'ta bo'yidaǵi Kelteminarnińg urpaqlari bilan oralashiib suvjargan madaniyatin paydo qiladi. Janub Orol yerlari, janubdaǵi diyxanshiliq markazlari bilan shimoliydaǵi keng dalaliqta yashagan ko'chma sharwalar orasinda joylashgani uchtalarini, janublilardiń madaniy ta'siri ko'chma qavmlarga va Janub Orol xaliqlari siymosida o'tgan. Suvlarjarǵanlilar, suvǵarib dexkonchilik qiladi, charvochilik va baliqshiliq bilan ham shug'illanadi. Ularda ishlab chiqaruvchi xojaliq turi umr suradi. Suvjarǵanlarnińg materyallik madaniyatida, ayniqsa, kulol idishlarnińg turi, noǵishlari Turkmenstonnińg janub tumanida, Onaw makonida va Eronning sharq tog' etaklarida yashagan qavmlarning xojalik buyimlariga o'xshashi, bu xalqlar orasidaǵi madaniy aloqalarni dalillaydi. Suvjarǵanlilar bronza davrida Qozoqston territoriyasida yashab, P. M. «Fedorov» madaniyatining vujudga keltirgan ko'chmachilar bilan madaniy aloqada bo'lgan. Suvjargan madaniyatiga tegishli esdaliklarga : Qamisli 1, 2, Jonbas 6, Bozor 1, 2 va Qawinli 1 kiradi.

Tozabaǵjap madaniyati: Mill. avv. XV asrda, Suvjarǵanlar bilan bir vaqtda Tozabaǵjap madaniyati paydo bo'ladi. Tozabaǵjap madaniyatining paydo bo'lishiga mil.avv. 2 mińginchi yillari 3 ubla Orol bo'ylariga, maxalliy xalqlar orasiga 3 ubla- Ural bo'ylarida Srub madaniyatin vujudga keltirgan, garb Qozoqstonda va Sibirda charvochilik bilan shug'illangan qavmlarning oralashishiga sabab bo'ldi. Natijada Tozaboǵjapchilar, Evraziyadaǵi bronza madaniyatini vujudga keltirgan xalqlar tarkibiga kiradi. Evraziyanińg ko'chma qavmlari, mal yoylov qidirib va O'rta Osiyoning janub tumanlariga kelaadi. Shuning bilan birga, Tozabaǵjapchilar, O'rta Osiyoning janub tumanlaridaǵi o'tiriqchi dexkonchilik madaniyatini vujudga keltirgan xalqlar bilan ham aloqani úzmaydi. Shu davrdagi ishlangan Tozabaǵjaplilarnińg tayyorlagan kulol idishlari Qozoqston, Sibir va Volga bo'yi yerlaridagi yashagan xalqlarning kulol buyimlariga o'xshash bo'ldi. Biroq, Tozabaǵjap madaniyatining o'ziga xosligi bilan, Sharq Yevropadaǵi ko'chma charvolar vujudga keltirgan Srub madaniyatidan, Qozoqston va Sibrdagi Andronov madaniyatidan ajralib turadi. Sababi Tozabaǵjapchilarnińg xojaliǵi murakkab bo'lib va bu yerda dexkonchilik keng tarqaladi. Tozabaǵjapchilarnińg turoq joylari ikkita -uch xonali joylardan turib, ular bir-biridan 30 -150 m qoshhiqliqda, kanal yoqalarida va otiz boshlarida joylasadi.
Qavat 3 turoq joyidan bronzadan ishlangan vositalar ishlaydigan ustoxana o’rni ochilib va aniqlanadi. Bu yerdan vosita ishlaydigan qoliplar, metall va vositalarning siniqlari topildi. Ko’kcha 3 makoni atrofida bronza davridagi qabristonda qozib va aniqlandi. Qabrlardagi o'liklarni búkshaytib, bosh suyaklarini garbga qarab dafn qilgan. Ba'zan eri xotinlarni bitta qabrga, ovqatlar solingan idishlar, vositalar va bezanish zotlarni solib ko’mgan. Bu qabriston, katta tug'ishqan qabilaga tegishli bo'lgan.
Mill. avv. II mińginchi yilliknińg oqiri 1 mińginchi yilliknińg boshida Qoraqalpog'iston territoriyasida katta o'zgarishlar paydo bo'ldi. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning qad ko'tarishi, dexkonchiliq, charvochilik va hunarmandchiliknińg rivojlanishi odamlarning ishtimoyiy turmushiga katta ta'sir ko’rsatdi. Bronza davrida tadqiq etilgan 8-20 joylarning bir-biriga yoqin joylashganiga qaraganda, tug'ishgan qavm a'zolari birgalikda yoqin yashab, ularтing don saqlaydigan uralari, yigilish o'tkazadigan va siginadigan umumiy joylari bo'lgan. Bu ularning xojalik va madaniy mafkuralik birligining bo'lganini dalillaydi.
Bronza davrda onalik ruwdan -(matriarxat) otalik ruwga (patriarxat) o'tish boshlanadi. Qoraqalpoq ongizlarida «ayollar podsholiǵi» to’grisidada qádimgi davrga tegishli syujetler saqlangan. Otaliq ruwnińg paydo bo'lishi va qadimiy qavmlik jamoatlik dala-dashtinińg idirashi boshlanganini dalillaydi. Dtxkonchilik va charvjchilik bilan shug'illanuvchilar ichidan ayirim, boylik to'plagan oylalar bólinip chiqa boshlaydi. Bronza davri oqirida, ruwshilik jamiyat o’rniga, jamiyatda yangi ishtimoyiy to'dalar va múliklik qoplamlar kelib chiqadi. Bu davrda 3 ubla Orol bo'yida túrkiy va evropa tillarda so’zlashadigan qavmlar yashaydi. Janub Orol bo'yida bronza asrida Qoraqalpog'iston territoriyasida yashagan, «Suvjarǵan», «Tozabaǵjap», «Amrabad» larning etno-madaniyati, ular bilan birga yashagan ko'chma va yorim ko'chma charvo saklarnińg tarixi bilan boglik. Aqshadáryo olabindaǵi túrkiy qavmlar qoraqalpoqlarning bronza davridagi bobolari bo'lgan. Sirdáryonińg pastki olabida, Orolning sharq tomonida bronza davriga (bmill. avv IX-VIII asrlar ) ga tegishli Tekisken qabirstani bo'ladi. Sak qavmlari ko’samlarining maxbarasi hali shu davrda janub Orolga tarqalmagan va qom g'ishtlardan solinadi. Sak qavmlarining qabrlaridan marhumlar bilan birga solib kómilgan oltin, bronzadan ishlangan bezanish zotlar, rangli tosh munchoqlar va sharqta ishlangan kulol idislar uchrydi. Qabirdagi úrup-odat dasturlar, kulol idishlarnińg turlari o'likni o'tga yoqish Qozoqston, Sibir yerlarida yashagan «Andronov» madaniyatlariga o'xshash bo'lsa, ikkinchidan hom g'ishtlar bilan maxbara solish, sharqta ishlangan kulol idishlar, bu esdaliklar O'rta Osiyoning janub tumanlaridaǵi Namozga VI va Yaztepanińg sońǵi davridagi esdaliklariga yoqinlastiradi. Tekiskendi qoldirgan saklarnińg Evraziya dala ko'chmalari bilan O'rta Osiyoning o'tiriqshi dexkon xalqlar madaniyati oroliǵidaǵi va o'zaro aloqoni vujudga keltirgan davrlaridan ma'lum qiladi.
Amrabad madaniyati : Bronza davrining sońǵi bosqichida Qoraqalpog'iston territoriyasida Amrabad madaniyati shakllanadi (mill. avv. IX-VIII asrlar ). Amrabadlar, Tozabaǵjaplarnińg dasturini davom etadi. Ularning xojaliǵi jamlanmali bo'lgan, dexkonchilik, charvochilik, baliqchilik va hunarmandchilik bilan shug'illanadi. Turoq joylarning devorlarini paqsadan solib, ba'zan bazan er tolalarda da yoshaydi. Xojaliq buyimlarin bronzadan ishlaydi. Yakka- parsan 2 turoqda metalldan buyim ishlaydigan ustoxona ochildi. Ustoxonada metallni quyib nayza uchlari, pishoq, o'roq, bilakuzuk, sirga va uzuk ishlagan. Amrabadchilar junlarni iyirib kiyim tikgan va kulol idishlar tayyorlagan. Odattegidek kanallar qozib, dexkonchilik bilan shug'illangan va mol boqgan. Ámrabad madaniyatiga tegishli esdaliklarga : Bozor 1, Qawindi 1, Zangoricha 1, Usturt Tiyraqudiq, Sulama va hakoza. kiradi.