Mavzu: R. Dekartning bilish haqidagi talimot

---

1
Mavzu: R.Dekartning bilish haqidagi talimot
Reja:
1. R. Dekart hayoti va ilmiy faoliyati.
2. Dekart falsafasi va uning psixologik g’oyalari.
3. R. Dekartning bilish haqidagi talimoti.

---

2
1. R. Dekart hayoti va ilmiy faoliyati.
Rene Dekart 1596-yilning 31-mart kuni, Fransiyaning
Turen hududidagi kichik Lae shaharchasida dunyoga
kelgan. Dekartlar oilasi, qadimiy, biroq kambag‘allashib,
obro‘si pasayib qolgan zodagonlar urug‘idan bo‘lishgan
ekan. Uning otasi Renn sharida sudya bo‘lib ishlagani
uchun, ko‘p vaqtini o‘sha yerda o‘tkazgan va Laega juda
kam kelgan. Tug‘ruqning og‘ir kechganligi sababidan,
uning onasi, bir necha kundan keyin tug‘ruq asoratlari
tufayli olamdan o‘tgan. Rene uchun ham tabiblar
sog‘lomlik va chidamlilikni bashorat qilishmagan, sababi u ham onadan
tug‘ilganida juda nimjon bo‘lgan ekan. U haqiqatan ham balog‘atga
yetgunicha quruq yo‘tal va doimiy holsizlikdan aziyat chekib, yuzi doimiy
oqargan qiyofada hayot kechirgan. Uning bolalik damlarini, onasi tomondan
buvisining qaramog‘ida, iqlimi yumshoq va ajoyib bog‘-rog‘lari bilan
mashhur bo‘lgan Turenda o‘tdi. Dekart o‘sha yerdagi iezuitlar kollejida, 1612
yili, 8 yillik maktabni tamomladi.
17 yoshida Rene Dekart o‘z otasi oldiga - Rennga ketganida, maktab
ta'limidan butunlay ko‘ngli sovib, mutolaa va izlanishni umuman tashlab
qo‘ygan edi. Bunga sabab qilib tarixchilar Rene Dekartga maktab ta'limining
qoniqarsiz sifat darajasi salbiy ta'sir ko‘rsatgan degan fikrni ko‘rsatishadi.
Nima bo‘lganda ham, Rene Dekart ilk ta'lim olgan bosqich, qandaydir jiddiy
sabablarga ko‘ra, undagi ilm-fanga bo‘lgan qiziquvchanlik va ishtiyoqni
so‘ndirib yuborgani rost. U Rennda uzzukkun chavandozlik va qilichbozlik
bilan mashg‘ul bo‘lib vaqt o‘tkazadi. Lekin, bu vaqtda u fikrlash va tafakkur
dengizidan olis bo‘lgan degan fikrga kelish noo‘rindir; sababi u aynan o‘sha
vaqtdagi o‘zi mukkasidan ketib, mashg‘ul bo‘lgan sohalar, ulardagi
qonuniyat va umumlashtiruvlar haqida yaxshigina risolalar tayyorlaydi.
Shulardan biri - "Qilichbozlik haqidagi risola"ni misol qilib keltirish mumkin.

---

3
1613 yilda u o‘z omadini izlab, Parijga yo‘l oladi. Yosh zodagon yigitchaga
Parijda omadli ish yuritib va yashab ketish uchun obro‘-e'tiborli tanish-
bilishlar orttirish va aloqalar o‘rnatish kerak edi. U poytaxtda fransiskan
monaxi Maren Mersenn va matematik Midorj bilan yaqindan tanishadi. Biroq
Parij hayotining dastlabki yillarini Dekart butunlay bemaqsad, tarqoq hayot
tarzi bilan o‘tkazdi. U o‘zi tengqur yoshlarning qarta o‘yinlariga mukkasidan
ketgan va qimorga berilgan guruhiga aralashib qoldi. Lekin, aksariyat
tengdoshlaridan farqli ravishda Rene Dekart tez orada o‘zini qo‘lga olib,
ahmoqona kun tartibi va jarlikka qulatuvchi ijtimoiy illatlar oldida xarakter
namoyish etadi. U vaqtida o‘zini tiya bildi. Uni yana qimor o‘yinlari va
ko‘cha hayotiga chorlovchi o‘rtoqlari bilmaydigan va topolmaydigan joy -
Parij yaqinidagi Sen-Jermen mavzesida kichikkina uycha topib, o‘sha yerga
ko‘chib o‘tadi va qaytadan ilmiy izlanishlarni boshlab yuboradi. Dekart
matematika, asosan geometriya va algebra sohalarini chuqur o‘rganishga
sho‘ng‘iydi.
Shu tarzda u ikki yil o‘zini-o‘zi tarbiyalash bilan shug‘ullandi. 21
yoshga to‘lganida esa, u Fransiyani tark etib, olam kezishga qaror qiladi.
Dekartga, o‘zining ta'biri bilan aytganda "olamning buyuk kitobini mutolaa
qilish, harbiy qo‘shinlar va saroylarni ko‘rish, har xil fe'l atvor va xarakterli
insonlar bilan muloqotda bo‘lish, tajribalar to‘plash, taqdir qanday
uchrashuvlarga duch qilsa, ularda, o‘shandayligicha o‘zini sinab ko‘rish, va
har yerda uchragan buyum va hodisalar borasida tafakkur qilish" maqsadida
yo‘lga chiqadi. Darbadarlik yillari boshlanadi...
1617 yilda Dekart Niderlandiya armiyasining ko‘ngillilari safiga qo‘shilib,
harbiy libos kiyadi. Bu paytda Niderlandiya Fransiyaning ittifoqdoshi bo‘lib,
bu davlatda inqilob yuz berayotgan edi. Dekart Brede shahrida yashay
boshlaydi. Armiyadagi tayinlangan nafaqadan Dekart voz kechadi. U shu
orqali o‘z erkinligini saqlab qolish maqsadida edi. Ya'ni, ta'madan uzoqroq

---

4
bo‘lmoqchi. U harbiy paradlarga ham qatnashmay, vaqtini asosan uyda,
matematika va falsafa bilan mashg‘ullikda o‘tkazadi.
Sen-Jermendagi o‘ziga xos uzlatda va Brededa olib borilgan matematik
izlanishlar Dekartga o‘z davri uchun yetarli darajadagi yetuk matematik
mutaxassis bo‘lib yetishishga xizmat qiladi. Aynan shu yillar ichida u analitik
geometriya va algebrani o‘zaro chambarchas bog‘lovchi muhim ilmiy
izlanishlar olib bordi va olamshumul kashfiyotlar qildi. Dekartning
kundaligida quyidagicha qayd mavjud: "1619 yilning 10 noyabr kuni ajoyib
kashfiyotning asoslarini anglay boshladim". Haqiqatan ham, Dekart ajoyib
kashfiyot - analitik geometriya asoslarini ochib berish sari yaqinlashib
borayotgan edi. Analitik geometriyaning mohiyati shundaki, u algebrani
geometriya masalalariga va aksincha tadbiq etishning tamoyillarini ifoda
etadi. Ya'ni, har qanday egri chiziq ikkita o‘zgaruvchili tenglamalar orqali
ifodalanishi mumkin, va aksincha, ikkita o‘zgaruvchili har qanday tenglama,
egri chiziq ko‘rinishida ifodalanishi mumkin! Bu kashfiyot, fan tarixida
o‘ziga xos yangi davr ochganligi bilan nafaqat matematika va geometriya
uchun, balki, umuman olganda sonlar va o‘lchovlar borasida aniq
kattaliklarga asoslanib ish ko‘ruvchi barcha tabiiy fanlar uchun muhim
ahamiyatga ega edi.
Dekart o‘z kashfiyotining ahamiyatini yaxshi anglasa-da, u bunday
darajadagi dohiyona va hal qiluvchi g‘oyaning o‘zi, ilm-fanda samarali
islohot o‘tkazish uchun kamlik qilishini ham yaxshi tushungan. U olam
kezishni davom ettiradi - golland armiyasi bilan birga avvaliga Praga uchun
jangda qatnashadi (30 yillik urush), keyin Vengriya va Bryusselda bo‘ladi.
Yo‘l-yo‘lakay, o‘zi aytganday taqdir unga tayyorlagan har qanday
uchrashuvlardan o‘zi uchun biror mulohaza va fikr olishga urinadi.
Sayohatchi, ko‘ngilli askar va matematik Rene Dekart 1623-yilda Parijga
qisqa muddatga qaytadi. Keyin yana Yevropa bo‘ylab uzoq safarlar, keyin
esa, 1625-yilda Fransiyaga bir muddat qaytishdan so‘ng, yana Gollandiyaga

---

5
ko‘chib o‘tadi. Dekart uchun Gollandiyaga ko‘chib o‘tish, o‘zining Parijdagi
eski qimorboz do‘stlari va yoshlikdagi beboshliklarga qaytmaslik vajidan
zarur edi. Qolaversa, Niderlandiyada, Fransiyaga qaraganda ancha yumshoq
ijtimoiy muhit yuzaga kelgan bo‘lib, ayniqsa diniy va e'tiqodiy qarashlar
borasidagi huquqiy erkinlik, oddiy golland xalqining tolerant munosabati,
yetishib chiqayotgan olimni o‘ziga tortgan. U gollandlar haqida "Begonalarga
asossiz g‘arazdan ko‘ra o‘z kundalik ishlari haqida ko‘proq
qayg‘uradigan millat" deb yozgan edi. U Parijda yashayotgan chog‘ida,
"Ilohiyot haqida" nomli risola yozishni boshlab qo‘ygan edi. Gollandiyadagi
hayotining dastlabki vaqtlarida u o‘sha asarini davom ettirishga kirishadi.
Ilohiyot va falsafa borasidagi fikrlarni qamrab olishi kerak bo‘lgan bu asar
baribir yakuniga yetmay tez orada yana "keyinroqqa surib" qo‘yiladi.
Dekartda, unga Mersenn xabar bergan ajoyib va o‘sha davr uchun tushunarsiz
hodisa, 1629-yilda Rimda kuzatilgan pargeliy (quyosh atrofida boshqa yorqin
obyektlar - "yolg‘on quyosh"larning paydo bo‘lishi) hodisasi katta qiziqish
uyg‘otadi. Dekartda tabiiy fanlarga bo‘lgan qiziqish qayta alangalanib ketadi.
U optika borasida izlanishni boshlaydi. Kamalak va boshqa o‘xshash
hodisalarga diqqat qaratadi. 1633-yilning o‘rtalarida, Dekart o‘zining "Olam
haqida" (le Monde) risolasi nashrga tayyor ekanligi haqida Marsenni
xabardor qiladi. Lekin o‘zi, bu risolani nashrga berishga shoshilmaydi, sababi
risolani imloga tekshirish va yakuniy qayta ko‘rib chiqishni maqsad qilgan
edi. Bu ishga o‘sha yilning kuzida kirishadi. Lekin, u tuzatishlar kiritishni
boshlagach, avvaliga Galileyning "Suhbatlar" asari bilan tanishib chiqish
kerak degan fikrga keladi. Rene Dekart, mashhur Galileyning mashhur
asarini topib jo‘natishlarini so‘rab, Leyden va Amsterdamdagi do‘stlariga
murojaat qiladi. Uning hayratiga sabab bo‘lib esa, do‘stlari, Galileyning
"Suhbatlar" kitobi, allaqachon inkvizitsiya tomonidan yoqib yo‘q qilingani,
bechora qariya muallifning o‘zi esa, nihoyatda obro‘li kishilarning
aralashuviga ham qaramay sud qilinib, avvaliga inkvizitsiya qamoqxonasiga

---

6
tashlashga hukm qilinganligi, keyinroq esa, qishloqdagi uy qamog‘iga
tashlanib, uch yil davomida "poklanish" duolarini o‘qishga majbur
qilinganligini xabar qilishadi.
Bu xabar Dekartni ham qattiq cho‘chitib qo‘ydi. Rim papasi va katolik
cherkov inkvizitsiya sudining ta'siri Gollandiyada ham Italiyadagichalik
bo‘lmasa-da, har holda sezilarli darajada edi. Olim o‘z qo‘lyozmalarini zudlik
bilan yoqib yubordi... Olimning bir necha yillik izlanishlari kulga aylandi.
Dekartning bu xatti-harakatlariga keyingi zamon fan tarixchilari turlicha
munosabat bildirishgan, kimdir uni qo‘rqoqlikda ham ayblashga urindi,
kimdir esa, Dekart bilan Jordano Bruno, Migel Servett va Galileyning
boshiga tushgan taqdir yuz bermaganligi, aynan shunday ehtiyotkorlikda deb
qarashadi. Nima bo‘lganda ham, bizning ilm-fan haqiqatlari yaqqol tan
olingan zamonamizda turib fikr bildirish juda oson, Dekart esa, hamma
olimlar singari, avvalo o‘z zamonasining farzandi edi.
1634-yili Dekart o‘zining "Inson va homilaning paydo bo‘lishi haqida"
deb nomlangan etyudining xomaki variantini tayyorlashni boshladi. Megeffi
ismli fan tarixchisining qayd etishicha, bu etyud Dekartning o‘ta shaxsiy
kuzatuvlari natijasida yuzaga kelgan emish: 1635-yilda Dekart qiz farzand
ko‘radi. Bu qizaloqning dunyoga kelishi tafsilotlari Dekart, boshqalardan,
hatto eng olg‘ir yozuvchilardan ham o‘tkazib yuboradigan darajada,
boshqalar aytishga yoki oshkor etishga uy
aladigan jihatlari bilan
tavsiflaydi.

---

7