Mavzu: Raqobat va monopoliya Narxning mohiyati va shakllanish xususiyatlari

Konsortsium – tadbirkorlarning yirik moliyaviy operatsiyalarini birgalikda amalga oshirish maqsadida birlashuvi (masalan, yirik miqyosi loyihalarga juda katta miqdorda va uzoq muddatli kredit berish yoki investitsiyalar qo’yish).
Kontsern – rasmiy jihatdan mustaqil bo’lgan, ko’p tarmoqli korxonalar (sanoat, savdo, transport va bank turli soha korxonalari)ning majmuisi o’z ichiga oluvchi birlashma. Bunda bosh tashkilotqolgan ishtirokchilar faoliyati ustidan moliyaviy nazorat olib boradi. Hozir kontsernlar keng tarqalgan tashkilotdir.
Monopoliyaning iqtisodiy taraqqiyotga ta‘sir qiluvchi ijobiy va salbiy tomoni mavjud. Uning ijobiy tomoni asosan quyidagi ikkita jihat orqali namoyon bo’ladi:
1. Monopoliya ma‘lum tarmoqlarda nisbatan samarali amal qiladi va xarajatlarning tejalishiga olib keladi.
2. Monopolist bo’lmagan, mayda, raqobatlashuvchi soha korxonalarda nisabtan monopolistik korxonalarda ishlab chiqarishga ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlarini joriy etish uchun ko’proq rag’bat va imkoniyat mavjud bo’ladi.
Monopoliyaning salbiy tomoni sifatida qo’yidagi jihatlarni ko’rsatish mumkin:
1) resurslarning oqilona taqsimlanmasligi;
2) daromadlardagi tengsizlikning kuchayishi;
3) iqtisodiy turg’unlik va fan-texnika taraqqiyotining sekinlashuvi;
4) iqtisodiyotda demokratik harakatlarning to’sib qo’yilishi.
Bugungi kunda deyarli barcha mamlakatlar iqtisodiyotida monopoliyalarni davlat tomonidan tartibga solish chora-tadbirlari qo’llanilib, bu monopoliyaga qarshi siyosat deb ataladi. Davlatning monopoliyaga qarshi siyosati asosini monopoliyaga qarshi qonunchilik tashkil etadi.
3. Narxning mazmuni va uning obektiv asoslari. Narxnin turlari.
Tovarlar qiymati va ularning nafligi o’zlariniga namoyon bo’lishini narxda topadi. Amaliy hayotda qiymat tovar ishlab chiqaruvchilarni, naflilik esa iste‘molchilarni rag’batlantiruvchi, ularni harakatga keltiruvchi kuch sifatida amal qiladi. Tovarlarni xarid qilinishi jamiyat uchun nafliligini va shu bilan birga ijtimoiy qiymatni ham tan olishni bildiradi. Narx o’zida faqatgina naflilik yoki sarflarning birini emas, alki harikkalasining bir vaqtda mavjudligini va ularning ma‘lum miqdorli pul ko’rinishda ifoda etadi.
Tovarlarning ikki xil xususiyatlarning narxdagi ifodasini chizmada tasvirlash mumkin

Nafliligi (iste‘mol қiymati)

Ijtimoiy zaruriy sarflar (meҳnat va moddiy)

Қiymat

Ijtimoiy nafligi

Tovar

Ijtimoiy қiymat

Ijtimoiy naflilikning puldagi ifodasi

Narx

Ijtimoiy қiymatining puldagi ifodasi

Tovardagi ikki xususiyat birdaniga tan olmasa, u pulda ifodalanmasa oldi-sotdi sodir bo’lmaydi, chunki tovarning qiymati tomonida sotuvchining manfaati, nafligi (iste‘mol qiymati) tomonida esa xaridorning manfaati yotadi.

Tovar egasi o’z tovari uchun ketgan sarflarni qoplab, ma‘lum darajada, iloji boricha ko’proq foyda olishni ta‘minlashi mumkin o’lgan qiymatni pul shaklida o’zlashtirishga intilsa, xaridor iloji boricha sarf qilayotgan pulning har bir birligiga ko’proq naflilikka (iste‘mol qiymatiga) ega bo’lishga harakat qiladi. Ularning manfaatlari to’g’ri kelgan nuqtada, darajada narx o’rnatilib, tovar pul almashuvi, oldi-sotdi sodir bo’ladi.
Narx – real bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar va xizmatlarning ijtimoiy qiymati va ijtimoiy nafliligini puldagi ifodasidir. Narxda alohida olingan ishlab chiqaruvchilarning individual sarflari emas, balki jamiyat tomonidan tan olingan ijtimoiy sarflar va jamiyat uchun zarur bo’lgan miqdorda va sifatda yaratilgan va tan olingan ijtimoiy naflilik (iste‘mol qiymat) o’z ifodasini topadi.
Tovardagi ikki xil xususiyatni ifodalovchi narxlarning mahsulot hajmini hisoblashda qo’llanishi

Ijtimoiy nafliligi

Ijtimoiy қiymat

Yaratilgan tovarlar va xizmatlar

Narxning mazmunini to’laroq tushunishda, uning darajasiga ta‘sir etuvchi omillarni bilish muhim ahamiyatga egadir. Bulardan asosiylari qo’yidagilardan iborat:
1. Qiymat yoki ishlab chiqarish sarflari;
2. Tovarning naflilik darajasi;
3. Mazkur tovarga talab va taklif nisbati;
4. Raqobat holati;
5. Davlatning iqtisodiy siyosati;
6. Pulning qadr-qiymati.
Bu omillar ichida tovar qiymati va nafliligi uning narxini belgilovchi asos bo’lib xizmat qiladi.
Narxning iqtisodiy mazmuni, uning vazifalari ko’rib chiqilganda yanada yaqqol namoyon bo’ladi. Narx qo’yidagi asosiy vazifalarni bajaradi: