Mavzu: Rasmiy va norasmiy normalarni muvofiqlashtrish zarurati Reja


Institutsional o`zgarishlar va institutlarning


Download 106.2 Kb.
bet5/8
Sana15.02.2023
Hajmi106.2 Kb.
#1200490
1   2   3   4   5   6   7   8
Bog'liq
Rasmiy va norasmiy normalarni muvofiqlashtrish zarurati

Institutsional o`zgarishlar va institutlarning o`zaro bog`liqligi

Institutlar qanday ishlayotganligini, nima uchun ular asrlar mobaynida
mavjud bo`lishi va rivojlanishini, ularning “hayotiyligi” yoki barqarorligini tushunish uchun institutsional o`zgarishlarga olib keluvchi sabablarni o`rganib
chiqish lozim.
Jamiyatning rivojlanish jarayonida institutlar shaklining o`zgarishi ro`y beradi. Agar rasmiy qoidalarni u yoki bu qonun, farmonni qabul qilib o`zgartirish mumkin bo`lsa, an’analar va urf-odatlarda ifodalanadigan norasmiy cheklovlarni bir kunda o`zgartirib yoki tugatib bo`lmaydi. Ular yana uzoq vaqt amal qilishda va jamiyat rivojiga ta’sir ko`rsatishda davom etadi.
Biroq institutsional tizimning o`zida doimiy ravishda o`zgarishlarga ehtiyoj
sezilib bo`lib turadi. T.Veblenning ta’kidlashicha, institutsional o`zgarishlarning asosiy sababi shakllangan institutlar bilan o`zgargan sharoitlar, tashqi muhit o`rtasidagi o`zaro nomuvofiqlik hisoblanadi . D.Nort institutsional o`zgarishlar sub’ekti sifatida yakka tartibdagi tadbirkorni, institutsional o`zgarishlar manbai sifatida esa narxlar nisbatidagi fundamental siljishlarni ajratadi.
O`zgarishlar mexanizmi quyidagicha: nisbiy narxlar tarkibidagi siljishlar ishlab chiqarish omillarining narxlari o`rtasidagi narx ulushiga, axborot qiymatiga va texnologiyalardagi o`zgarishlarga ta’sirni nazarda tutadi. Ushbu o`zgarishlardan ayrimlari ekzogen xususiyatga ega (inqiroz, epidimiya va h.k.), biroq aksariyat o`zgarishlar endogen xususiyatga ega bo`lib, insonlarning joriy faoliyati kengayishi natijalarini aks ettiradi. Narxlar nisbatidagi fundamental o`zgarishlar vaqt o`tishi bilan xatti-harakat eski odatlarining o`zgarishiga va insonlar tomonidan xatti-harakat standartlarini hosil qiladigan omillarning aglab yetilishiga olib keladi. Biroq, narxlar o`zgarishining g`oyalarga ta’siri darajasi to`g`risidagi masala hozircha kam o`rganilganligicha qolmoqda.
D.Nortning fikriga ko`ra , mafkura institutsional o`zgarishlarning yana bir manbai hisoblanadi. Mafkura deganda u insonlar ular orqali atrofdagi olamni qabul qiladigan va baholaydigan sub’ektiv modelni tushunadi. Mafkuraviy mayillik ham iqtisodiy hisob-kitoblardan holi emas: olamning sub’ektiv manzarasi kimningdir foydali imkoniyatlarini chegaalashi qanchalik katta bo`lsa, uni qayta ko`rib chiqishdan manfaatdorlik shunchalik kuchli bo`ladi. Shunday qilib, institutsional o`zgarishlar texnika taraqqiyoti, yangi bozorlarning ochilishi, aholi sonining o`sishi va hokazolar, ya’ni ular natijasida tashkiliy va institutsional o`zaro hamkorlikning ilgari muvafaqiyatli faoliyat ko`rsatgan alohida shakllari “foydasiz” bo`lib qoladigan jarayonlar oqibatida yuz berishi mumkin. Yangi rasmiy normalar o`rniga boshqalari qabul qilinadi, norasmiy normalarga amal qiladigan insonlar soni kamayib borishi bilan ular astasekin yo`qolib boradi.
Institutlar paydo bo`lishining o`ziga xos jihatlari shundaki, ular o`zlari
paydo bo`lishidan avval amal qilgan normalar va sharoitlarga bog`liq hisoblanadi. Shu tariqa, har qanday yangi institut, mavjud iqtisodiy yoki ijtimoiy sharoitlar (institutsional matritsa) tomonidan belgilab beriladi. Institutsional o`zgarishlar sezilarsiz tarzda kechishi ham, yoki o`zgarishlar, jamiyatdagi mavjud ijtimoiyiqtisodiy tizimning tezda takomillashuviga olib kelishi ham mumkin. Institutsional o`zgarishlar eski va yangi institutlar o`rtasidagi o`zaro bog`liqlik xususiyati ham katta rol o`ynaydi. D.Nort bog`liqlikning quyidagi
turlarini ta’kidlaydi :
Birinchisi – rivojlanishning avvalgi yo`liga bog`liqlik – chuqur aloqa, yangi institutlarning faqatgina eski institutlar negizida paydo bo`lishini ta’minlovchi yangi institutlarning eski institutlarga kuchli bog`liqligi.
Ikinchisi – mutlaq yangi institutlarning paydo bo`lishiga bo`shliq mavjudligi
orqali belgilanadigan nisbatan kamroq. Bog`liqlikning ushbu ikki xili evolyutsion xususiyatga ega, chunki eski institutlardan yangi institutlarga o`tishda izchillikka amal qilinadi. Evolyutsion o`zgarishlar jiddiy iqtisodiy larzalar sodir bo`lmagan va ularning jahon ishlab chiqarishidagi ulushi ustun bo`lgan bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarning institutsional tizimlariga xosdir. Izchilligiga qaramay evolyutsion o`zgarishlar sifat jihatdan ilgari siljishlarni istisno etmaydi – miqdoriy-sifat o`zgarishlar dialektikasi o`z kuchida qoladi.
D.Nort tomonidan ajratilgan bog`liqlikning uchinchi xili – eski va yangi institutlar o`rtasida yaqqol aloqa (bog`liqlik)ning mvjud emasligi – inqilobiy xususiyatga ega. Inqilobiy o`zgarishlar jamiyat rivojlanishining avvalgi o`zgarish chizig`iga amal qilishni nazarda tutmaydi va tafakkur tarzi odatlari va an’analarining tubdan o`zgarishi bilan kuzatiladi.
Hatto iqtisodiy tizim samaradorligining oshishiga xizmat qiluvchi inqilobiy o`zgarishlar ham aholining ko`plab guruhlari uchun jiddiy ijtimoiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Bunga bir yaqqol misol tariqasida XV-XVIII asrlarda Angliyada ro`y bergan agrar sohadagi tub burilishlar bilan bog`liq institutsional o`zgarishlarni keltirish mumkin.

Download 106.2 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling