Mavzu: S. Ahmadning asarlarida davr va shaxs talqini. O. Yoqubov romanlari. Pirimqul Qodirov tarixiy romanlari

Mavzu:S.Ahmadning asarlarida davr va shaxs talqini. O.Yoqubov romanlari. Pirimqul Qodirov tarixiy romanlari.
Ahmad (Saidahmad Husanxoʻjaev) – Mashhur oʻzbek adibi 1920-yilning 10-iyunida Toshkent shahrining «Samarqand darvoza» mahallasida tugʻilgan. Uning bolaligi Abdulla Qodiriy, Elbek, Oybek, Gʻafur Gʻulom singari adiblar davrasida oʻtdi. Tabiatan qiziquvchan, tinib-tinchimas Said Ahmad adabiyotga kirib kelguncha juda koʻp sohalarda oʻzini sinab koʻrdi: agitplakatlar yozdi, artist boʻlishga urinib koʻrdi, doktorlik maktabida oʻqidi, qurilish texnikumida tahsil oldi, rassomlik maktabiga qatnadi, mashhur fotochi Rensonga shogird tushdi, gazetalarga xabarlar yozdi. U Nizomiy nomidagi pedinstitutda bir muddat oʻqigach, 1941-yilda «Mushtum» jurnalida ishladi. 1942–1943-yillarda respublika radiosida, 1943–1947-yillarda «Qizil Oʻzbekiston» gazetasida, 1948–1950-yillarda «Sharq yulduzi» jurnalida mehnat qildi. 50-yillar boshida millatchi sifatida bir necha yil qamalib ham chiqdi. Milliy istiqlol yoʻlidagi xizmatlari uchun Said Ahmad 1999-yilda Oʻzbekiston Qahramoni unvoniga sazovor boʻlgan.
Said Ahmad hikoyanavis sifatida tanilgan. Uning «Choʻl burguti», «Lochin», «Boʻston», «Toʻyboshi», «Jimjitlik», «Turnalar», «Hayqiriq», «Alla», «Muhabbatning tugʻilishi», «Qorakoʻz Majnun» singari oʻnlab hikoyalarida sadoqat, mehr, odamgarchilik, ishonch, eʼtiqod singari maʼnaviy qadriyatlar taʼsirchan aks ettirilgan. Adib hikoyalarida inson ruhiyati tovlanishlarini koʻrsatishga katta eʼtibor berganligi uchun ham bitganlari zavq bilan oʻqiladi va u prozaning shoiri hisoblanadi. Yozuvchi hajviy hikoyalar yaratish boʻyicha Qahhor anʼanalarini davom ettirgan ijodkordir. Uning «Sobiq», «Qoplon», «Oʻrik domla», «Mening doʻstim Babbaev», «Muzey», «Boʻri ovi», «Xandonpista» kabi koʻplab hajviyalarida inson tabiatidagi qusurlar badiiy tadqiq etiladi. Said Ahmad hajviy soʻz jilolarini nozik payqaydi va undan mohirona foydalanadi. Said Ahmad nasrning deyarli barcha janrlarida qalam tebratadi. Uning qishloq mavzusidagi «Qadrdon dalalar» (1949), «Hukm» (1958) qissalari, chalkash insoniy taqdirlar mahorat bilan aks ettirilgan «Qirq besh kun» (1974) «Hijron kunlari» (1964), «Ufq boʻsagʻasida» (1969) romanlaridan iborat «Ufq» trilogiyasi, inson qismati turgʻunlik davri qabohatlari fonida tasvirlangan «Jimjitlik» (1988) romani, Bolalar hayoti ifodalangan «Sherzod va Gulshod» (1945), dunyoning etti burchiga yoyilgan «Kelinlar qoʻzgʻoloni» (1976), yolgʻiz moʻysafid ruhiy iztiroblari aks ettirilgan «Kuyov» (1986) singari sahna asarlari adibning katta ijodiy imkoniyatlaridan dalolatdir. Said Ahmad 2007-yilning 5-dekabr kuni 87 yoshida vafot etdi^[1]. Said Ahmadning birinchi hikoyalar toʻplami – "Tortiq" (1940). "Er yurak" (1942), "Fargʻona hikoyalari" (1948), "Choʻl burguti" (1960), "Choʻl oqshomlari", "Odam va boʻron" toʻplamlariga kirgan hikoyalarida zamondoshlarining murakkab taqdiri, ruhiy kechinmalari ehtiros bilan aks ettirilgan.
Said Ahmad oʻz hikoyalarida Oybekning psixologik tasvir mahorati, Gʻafur Gʻulomning yumori, Abdulla Qahhor bayonidagi lakonizmdan oʻrganishga intilgan va ular ijodi Said Ahmadning yozuvchi boʻlib yetishishida "darslik" vazifasini oʻtagan. Ayni paytda u hajvchi, yumorist sifatida tanilgan. Ijodining kattagina qismi hajviy-yumoristik hikoyalar, qissalar, komediyalardan iborat. Romanlarida ham yumoristik yoʻnalish muhim oʻrin tutadi. Uning yumoristik mahorati "Kelinlar qoʻzgʻoloni" (1976), "Kuyov" (1986) komediyalarida yorqin namoyon boʻlgan. "Kelinlar qoʻzgʻoloni"dagi xalqona yumor bilan yoʻgʻrilgan Farmon bibi millat mentalitetini, oʻzligini, kuchli va ojiz jihatlarini oʻzida mujassamlashtirgan betakror obraz darajasiga koʻtarilgan. "Ufq" trilogiyasi (1964–74) adib ijodida alohida oʻrin tutadi. "Ufq" romani 20-asr millat hayotining oʻn yillik davri – Ikkinchi jahon urushi, urush va urushdan keyingi yillar voqealarini oʻz ichiga oladi. Trilogiyada oʻsha yillari xalq boshiga tushgan musibatlar, odamlar koʻksidagi armonlar, shu musibatlarni yengishga qodir mislsiz matonat va shijoatlar yozuvchi isteʼdodiga xos ehtiros, zoʻr ilhom bilan aks ettirilgan. Asarda Ikromjon, Jannat, Azizxon, Dildor, Asrora kabi teran, xalqchil, yorqin milliy obrazlar yaratilgan. Ufq” trilogiyasi 1967 - 1974–yillarda yaratilgan. Bu asrda urushdan oldingi, urush va urushdan keyingi davir yaqqol, mahoratli tarzda yoratilganini asarga berilgan birgina ta’rif misolida isbotlasak bo‘ladi: “Bu kitobni kitobxon boshdan-oyoq shavq bilan, hech qayerda turtinmasdan, diqqati susaymasdan, ishtahasi boʻgʻilmasdan oʻqib chiqadi... Kitobda qimirlagan har bir jonning qaygʻusi, quvonchi, qilish-qilmishi, muhabbati, gʻazabi, oʻizdan chiqadigan har bir soʻzi rost...” Shuningdek ushbu asar “... odamga quvvat beradigan umid, uning boshini “toshdan” qiladigan ishonch barq urib turgan haqiqiy hayot manzarasidir”. (Abdulla Qahhor)
Biz yuqoridagi gapni ko‘p marotaba eshitganmiz, lekin hozir birgina jumla “rost” jumlasiga e’tibor qiling. O‘sha davrlarda yashagan yozuvchi tomonidan shunday deyilgan ekan demak bu asar yaratilishida asarning ichiga yo’lg’onlar qo’shilmagan.
Yana “Said Ahmad Oybekning psixologik tasvir mahoratini, G‘afur G‘ulomning yumorini, Abdulla Qahhorning teran va ixcham fikrlash san’atini o‘zida mujassam etgan adib” degan ta’rifning berilishi ham bejiz emas.
Asar yaratilish jarayonida shunday voqea ham yuz beradi: “Ufq”ning qoralamasini yozib tugatgan Said Ahmad asarni Abdulla Qahhorning yoniga olib boradi. Asar bilan tanishgan Abdulla Qahhor Said Ahmadga asarning bir joyini to‘g‘irlashni aytadi. Bu Ikromjon Tursunboyga o‘q uzgan joy edi(Said Ahmad ham dastlab Ikromjonni o‘z farzandi qotili sifatida tasvirlagan edi). Abdulla Qahhor otas farzandini o‘ldira olmasligi haqida Said Ahmadga tanbeh bergach, adib mana shu tasvirni o‘zgartiradi va mahoratli yozuvchiga bu o‘zgartirilish uchun bor-yo‘g‘i bitta gap yetarli bo‘lgan. U :“Xayriyat, o‘q tegmabdi” , degan gap edi.
“Ufq” trilogiyasining birinchi kitobi “Qirq besh kun” deb nomlanadi. Ikkinchi qism “Hijron kunlarida” deb nomlanib, bu romanda o‘zbek xalqining urush ortidagi zahmatlari, fidoyi mehnatlari tasvirlangan. “Ufq bo‘sag‘asida” nomli kitobning uchinchi qismida urushdan keyingi hayot, urush tugashi bilanoq, hayot o‘z iziga tushib ketmagani aks etadi
Jimjitlik (1988) romanida sirtdan tinch, sokin koʻringan shoʻro davrining ichki dramalari, tuzum inqirozi butun keskinligi, shiddati bilan koʻrsatilgan. Asardagi deyarli barcha yetakchi personajlar fojeiy qismat egalaridir. Roman oʻzining asov, "bebosh" ifoda tarzi bilan jozibalidir. Said Ahmad istiqlol yillarida ham hayotdagi oʻzgarishlar haqida koʻplab maqola, badialar yozdi, avvalgidek quvnoq yumoristik, joʻshqin lirik hikoyalar yaratdi. "Xandon pista" (1994), "Bir oʻpichning bahosi" (1995) hajviy toʻplamlari, "Yoʻqotganlarim va topganlarim" (1998), "Qorakoʻz majnun" (2001), "Kiprikda qolgan tong" (2003) kitoblari, 3 jildli "Tanlangan asarlari" (2000) chop etildi. "Yoʻqotganlarim va topganlarim"da Gʻafur Gʻulom, Oybek, Mirtemir, Shayxzoda, Saida Zunnunova va boshqa bir qator zabardast oʻzbek yozuvchi va shoirlarining jonli qiyofasini badiiy boʻyoqlarda ifodalab berdi. Istiqlol tufayli odamlar qismati va ruhiyatidagi evrilishlar haqida bahs etuvchi "Qorakoʻz majnun", "Ot bilan suhbat", "Azroil oʻtgan yoʻllarda" hikoyalari, qatagʻon davri xotiralari bilan bogʻliq "Borsa kelmas darvozasi", "Taqdir, taqdir...", "Oftob oyim" hikoyalari, adibning oʻzi yaqindan muloqotda boʻlgan ustoz adiblar, tengdoshlari, shogirdlari va, nihoyat, oʻz hayot va ijod yoʻli haqidagi xotira esselari mustaqillik davri oʻzbek adabiyotida muhim hodisa boʻldi.
Said Ahmadgagina xos nozik kuzatishlar, erkin, asov bir ruh, ham hazin, ham nurli, pokiza tuygʻular, begʻubor hazilmutoibalar bilan yoʻgʻrilgan xotiraesselar bu janrning zamonaviy oʻzbek adabiyotidagi eng yaxshi namunalari qatorida turadi. Felyeton janrida ham samarali ijod qilgan. 1947-yil "xalq dushmani" sifatida hibsga olingan. Stalin vafotidan soʻng oqlangan. "Kelinlar qoʻzgʻoloni", "Kuyov" komediyalari hozirgi Oʻzbek milliy akademik teatrida, "Kelinlar qoʻzgʻoloni" dunyoning koʻplab mamlakatlarida sahnalashtirilgan. "Ufq" asari asosida dramalar, "Oʻzbekfilm" kinostudiyasida "Muhabbat mojarosi" filmi (1970) va boshqa yaratilgan. "Doʻstlik" (1996), "Buyuk xizmatlari uchun" (1997) ordenlari bilan mukofotlangan.

Odil Yoqubov o’zining faol ijtimoiy ishlari, jurnalistika va badiiy ijod sohasidagi faoliyati bilan respublikamizda hozirgi adabiy – badiiy tafakkur rivojiga kuchli ta’sir ko’rsatgan adibdir. Uning “Muqaddas”, “Bir felyeton qissasi” qissalari, “Namangan tomonlarda ” , “Qishloqdagi fojia” singari publistik maqolalari, ulkan anjumanlardagi nutqlari, “Diyonat” , “Ulug’bek xazinasi”, “Ko’hna dunyo” romanlari keng jamoatchilikning e’tiborini o’ziga tortdi, xususan “Ulug’bek xazinasi”, “Diyonat” jahon xalqlarining ko’pgina tillariga tarjima etilib , o’zbek adabiyotining bugungi kamolotini namoyish etuvchi asarlarga aylandi.

Odil Yoqubovning yozuvchi sifatida shakllanishida adib boshidan o’tgan voqealar , hayotiy tajribalari muhim ahamiyat kasb etgan. Odil Yoqubov
1926- yili qadimiy Turkiston shahri yaqinidagi Qarnoq ( hozirgi Otaboy) qishlog’ida tug’ilgan . Xalqimizning azaliy udumlari, mo’’tabar an’analari yaxshi saqlangan , zaxmatkash odamlari , tiniq buloqlari , so’lim bog’lari, bepoyon yaylo’vlari , yam-yashil qirlari dillarni maftun etuvchi bu qishloq bo’lg’uvsi yozuvchining ijodiy taqdirida chuqur iz qoldirdi.
Qir - atrofidagi yerlardan bir oz koʻtarilib turgan, yassi yoki salgina gumbazsimon balandlik, tepalik, platolar. Pasttekisliklarga nisbat qilib, mutlaq baland. 200 m dan 500 m gacha deb qabul qilingan.
Adibning yozishiga , otasi Egamberdi Yoqubov 1916- yil mardikorlikka olinib , Belorussiya o’rmonlarida daraxt kesib , rus tilini o’rganib, qishloqqa qaytgan. Ota farzandlari tarbiyasiga alohida e’tibor bergan, xonadonda kitobxonlik odat tusini olgan , “Ming bir kecha ” , “O’tgan kunlar” singari mashhur asarlar ishtiyoq bilan mutolaa qilingan.
1937- yili butun mamlakatda ro’y bergan fojia Odil Yoqubovlar xonadoniga ham kulfat keltirdi, jamoat arbobi Egamberdi Yoqubov shaxsga sig’inish davri qurboni bo’ldi. Birgina uzatilgan qizidan boshqa to’rt norasida beva ayol qo’lida qoladi. Johil, shafqatsiz kimsalar “ xalq dushmani” ning bevasi va farzandlarini tahqirlaydilar. Ammo o’sha ma’lum kunlarda olijanob odamlar jabrdiydalarga muruvvat ko’rsatadilar , madad qo’lini cho’zadilar. Shular madadida oila qaddini rostlab oladi.
Bo’lg’uvsi yozuvchi uchun yana bir sinov – Vatan urushi davri boshlanadi. Qurol ushlashga yaroqli erkaklar jangga otlanadi, qishloqdagi og’ir ishlar chollar , ayollar, o’spirinlar yelkasiga tushadi. Odiljon ham o’qishni tashlab, qo’liga ketmon oladi. Urushning oxirgi yili Qarnoqdan armiyaga olingan qirqta yigit qatori Odiljon harbiy xizmatga jo’naydi. Uzoq Sharqda Kvantun armiyasini tor-mor etishda qatnashadi.
Uzoq sharq - Osiyoning sharqiy qismida joylashgan davlatlar va hududlarning umumiy nomi. U.shahriga, odatda, Xitoy (sharqiy qismi), Koreya (KXDR va Koreya Respublikasi), Yaponiya, Filippin, shuningdek, RFning eng chekka sharqiy qismi kiradi.
Nihoyat , 1950-yili harbiy xizmatdan qaytib Toshkent Davlat universiteti filologiya fakultetida ta’lim oladi. O’qishni tugatgach, salkam o’n yil “Литературная газета” ning O’zbekiston bo’yicha muxbiri , “O’zbekfilm” kinostudiyasida , G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyotida muharrir, “O’zbekiston adbiyoti va san’ati” gazetasiga bosh muharrir, 1987- yildan respublika yozuvchilar uyushmasi boshqaruvining birinchi kotibi, 1991- yildan esa respublika Atamalar qo’mitasi raisi bo’lib ishlaydi. Yozuvchi “Литературная газета”ga muhbir bo’lib yurgan kezlarda respublikani necha bor kezib chiqdi, xalq hayoti bilan yaqindan tanishdi.
Yozuvchining boshidan kechirganlari , hayotiy tajribalari, ko’nglida chuqur iz qoldirgan voqea-hodisalar asarlarida turli ko’rinishda o’z ifodasini topdi.
Yozuvchi ijodida zamondoshlar obrazi va davr muammolari talqini
Odi; Yoqubov adabiyotga o’z tengdosh – zamondoshlari kuychisi, solno- machisi sifatida kirib keldi, asarlarida birinchi galda o’z davrining o’tkir, ijtimoiy- ma’naviy masalalarini ko’tardi. Odil Yoqubov harbiy xizmatda ekanidayoq ko’p ijodiy mashqlar qilgan. 1952-yili “Tengdoshlar” degan qissasi bosildi. Shundan keyin o’n yil davomida bir necha asarlar e’lon etdi. Ammo Odil Yoqubovning yozuvchi sifatida elga tanitgan asari 1960- yilda yozilgan, 1961-yili e’lon etilgan “Muquddas” qissasi bo’ldi. Ham ma’yus , ham allaqanday nurli ohanglarga to’la bu sevgi dostoni qizg’in bahs- munozaralarga ozuq berdi. Bu asar shunchaki ikki yoshning sevgi qissasidan iborat bo’lmay, unda sevgi bahonasida insonning inson, el-yurt oldidagi burchi , halollik, adolat, diyonat kabi masalalr ko’tarilganedi.
Muallif “Muqaddas” qissasida hayotning o’zidan olgan zavqini, o’z yurak dardini, hayajonlarini izhor etdi, o’zi qalamga olgan hodisalarni murak – kabligi, ziddiyatlari, chinakam nafosat bilan kitobxonga yetkaza oldi. Qissada ikki yoshning hayotdagi ilk mustaqil qadamlari, quvonch va tashvishlari nihoyatda sammiy hikoya qilingan . Eng muhimi, yozuvchi aytmoqchi bo’lgan gap kitobxon ko’nglini hayajonga soladigan go’zal bir badiiy shaklini topa olgan. Qissa qahramoni Sharifjon muayyan bir vaziyatda o’z irodasiga , vijdoni , e’tiqodiga xilof ravishda xudbinlik ko’chasiga kiradi. O’zgalar manfatlariga zid bu xatti- harakat avvalo qahramonning o’zi uchun noxushlik olib keladi; eng aziz bisoti- sevgisidan, sevgilisidan judo bo’ladi. Sharifjonning qing’ir yo’llar bilan sevgilisi Muqaddas o’rniga o’qishga kirib qolishi- bir tasodif. Ammo shu tasodif zamirida yozuvchi hayotning muayyan haqiqati, ziddiyati, falsafasini ko’radi, ya’ni bu dunyoda ko’pchilik manfaatiga zid xatti-harakat o’sha odamning shaxsiy manfatiga zid tushishi mumkinligini juda nozik va ta’sirchan ifoda etadi.
“Muqaddas” yozuvchining bosh estetik, axloqiy prinsiplarini tasdiq etuvchi asar sifatida ham qimmatli. “Muqaddas” so’zi faqat qissa qahramoni nomi bilangina bog’liq bo’lmay , yozuvchi asarda zo’r ehtiros bilan ilgari surgan – vijdon, burch, diyonat,imon-e’tiqod g’oyasini ham o’zida ifodalaydi. “Muqaddas” dan tortib “Diyonat”, “Oqqushlar, oppoq qushlar” romanlariga qadar e’tiborga sazovor barcha asarlarida xuddi shu muammo adibning diqqat markazida turadi.

Odil Yoqubov zamondoshlari haqidagi “Bir felyeton qissasi”, “Qanot juft bo’ladi”, “Matluba” qissalari, “Er boshiga ish tushsa”, “Diyonat”roman- larida ko’pchilikni hayajonga solayotgan katta ijtimoiy masalalarga e’tiborni tortdi.Ayniqsa “Diyonat” romanida muallif 70- yillarda hayotda keng ildiz otgan turg’unlik mafkurasining zararli oqibatlarini zo’r ijodiy jasorat va rostgo’ylik bilan ko’rsatdi. Adib roman ustida ishlar ekan , hayotda ko’p uchratgan , dilida chuqur asorat qoldirgan bir hodisaga o’z munosabatini bildirishni- “katta ishlar qildim” degan bahonada odamlarning boshiga chiqib olgan,qonunchiliknioyoqosti qilishdan ham toymagan ulkan xo’jalik rahbari obrazini yaratish , uning parvozi va inqirozini ko’rsatishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi. “Men hayotda ko’p adolatsizliklarga sabab bo’lgan bunday rahbarlar haqidagi o’ylarim va ko’rgan – kechirganlarimni romandagi Otaqo’zi obrazida mujassamlashtirishga harakat qildim”, - deb yozadi muallif.

Ma’lumki, o’zbek adabiyotida 50-60-yillarda ham shunday o’zboshimcha rahbar xodim obrazlari ko’p yaratilgan.Ularning ko’pchiligi nuqul bir yoqlama – salbiy xususiyatlar qorishmasidan iborat . Otaqo’zi ulardan farqli o’laroq murakkabligi, kuchli ba ojiz tomonlari bilan berilgan. Uning bilim, fikr, manfaat doirasi xiyla keng. Ertayu - kech el-yurt ishi bilan band bu rahbar xodim oila, farzandlari, qarindosh- urug’lar taqdirini ham o’ylaydi.boshda u hiyla dilkash, tanti odam sifatida ko’rinadi.ammo u bora – bora nobop ijtimoiy muhitda o’jar, mag’rur, o’zboshimcha,shafqatsiz, toshbag’ir kimsaga aylanadi.Asarda Otaqo’zi tomonidan o’tkazilgan zug’umlar, o’zboshimchaliklar bilan barobar, bu zug’umlarning aks-sadosi, hayot qarshiliklari tufayli zo’ravon Otaqo’zi boshiga tushgan chigal savdolar, qalbidagi qiynoqlar ham mahorat bilan tasvgirlangan.
“Otaqo’zilar qilgan adolatsizliklarni butun borligicha ko’rsatish uchun unga qarshi turadigan nihoyatda pok ba halol bir inson, katta shaxs lozim edi- deydiyozuvchi. Bahtimga, men hayotda faqat Otaqo’zi kabi nohalol kimsalarnigina emes, Normurod Shomurodovga o’xshagan nihoyatda pok, halol, insofli, diyonatli insonlarni ham ko’p uchratgandim”.
Yozuvchi inqirozga yuz tutgan Otaqo’zi bilan barobar Normurod domla hayoti fojiasini ham mahorat bilan ochib beradi. Bu odam uzoq va shonli hayot yo’lini bosib o’tgan. Biroq taqdir uni siylamagan, boshiga ko’p kulfatlar tushgan. U bor kuch-quvvatini , umrini fan, adolat, el-yurt ishiga fido etib, evaziga el-yurtdan hech narsa talab va ta’ma etmaydi. U roman asosida yotgan adolat, diyonat , e’tiqodining o’ziga hos timsoli.U e’tiqod, adolat yo’lida hech kimni, hatto o’zini ham ayamaydi. Adolat, diyonat deb u o’zini ko’p qiynoqlarga giriftyot etadi, ma’navit tuban kimsalar bilan olishadi, bu olishuvlar normurod domla dilini vayron etadi.Domlada diyonat, adolat, e’tiqod yo’lidagi qat’iylik, chuqur insonparvarlik, zabunlarga mahr, hamdardlik tuyg’usi bilan yo’g’rilib ketgan ; shuning uchun ham undagi o’jarlik , qat’iylik o’ziga xos joziba kasb etgan.
Muallf Normurod domla obraziga xos- yetakchi fazilatlar- diyonat, metindek e’tiqod jozibasini ochish bilan kifoyalanmay, bu xislatlarning ijobiy ta’sir kuchini, qudratini ham ko’rsatishga muyassar bo’lgan.Bir qarashda Domla musibatlar girdobida qolgan ayanchli shaxs. Ayni paytda kitobxon bu odam ayanchli, nochor kimsa emasligini anglab turadi.Aslada u mardona, qahramonona ulkan shaxs. Bu adolatparvar, diyonatli, yuksak e’tiqodli odam qarshisida har qanday qing’ir, nopok shaxslar dovdirab qoladi; uning adolatli, diyonati, etiqodi qarshisida hatto Otaqo’zidek zo’ravon odam ham oxiri bosh egadi.
Odil Yoqubovga eng katta shuhrat keltirgan asar “Ulug’bek xazinasi” romani bo’ldi.Davrimizning ulkan adibi Chingiz Aytmatov “Ulug’bek xazinasi” muallifiga yo’llagan maktubida bu roman to’g’risida shunday yozadi:
“Yaxshi kitob haqida gapirish maroqli. Bu- yuksak va olijanob nasr namunasi.Badiiy quvati jihatidan salmoqdor bu tarixiy roman meni larzaga soldi.Bu esa yaxshi asarning birinchi alomati.Bundan ham muhimi shundaki, romanni o’qirkanman, ko’nglimda turkey xalqlarimiztarixi uchun iftixor tuyg’usi jo’sh urdi. Ulug’bek shunday dahoki, u asrlar osha tariximizga , zaminda tutgan mavqeiga guvoh.Ulug’bek – bizning dildagi ohimiz , hasratimiz.U buyuk insoniy tajribalar haqida, dunyo haqida yuksak mezonlarda turib mulohazayuritish, hukm- saboqlar chiqarish uchun asos beradigan shaxs…
Ulug’bek men uchun o’rta asrning atoqli olimi bo’lgani uchungina emas, balki xalqlarimiz tarixidagi eng murakkab og’ir fojiani boshdan kechirgan alloma bo’lganligi uchun ham ulug’dir”.
Yozuvchi garchi ijoddagi birinchi qadamidan boshlab uzoq vaqt zamonaviy mavzuda zamondoshlari hayotidan asarlar yaratgan bo’lsa-da , uni bora-bora o’tmish voqealari, tariximizda o’tgan buyuk allomalar hayoti qiziqtira boshladi.60- yillarning oxirlarida matbuotda ulug’bekning mashhur kutubxonasi taqdiri xususida baxs boshlandi.Bu bahsda ilgari surilgan , xususan taniqli rus adabiyotshunosi I. Andronikov maqolasida o’rtaga qo’yilgan fikr va mulohazalar astoydil qidirilsa, bu nodir xazina albatta topilajagi xususidagi bashoratlar ko’plab qatori Odil Yoqubovda ham katta qiziqish uyg’otdi.Shu paytga qadar “zamonaviy yozuvchi” deb tanilgan, doimo zamonaviy mavzuda qalam tebratib kelgan adibimiz endi hayolan olis tarix saxifalarini “sayr etish ”ga tushdi; ko’pgina tarixiy hujjatlarni , Ulug’bek hayoti va davriga oid manbalarni o’rganib chiqdi.Ulug’bek kutubxonasining taqdiriga aloqador faktlarni qidirdi.Yozuvchi boshda Ulug’bek kutubxonasining qismatidan bahs etuvchi bir sarguzasht qissa yaratmoqchi edi. Bunday qisssa bitildi ham, ammo muallifning undan ko’ngli to’lmadi.Ijodiy ish davom etdi. Xayolda charx urgan fikrlar, gavdalangan obrazlar kengayib, to’lishib jiddiy yirik asar shakliga kira boshladi.Nihoyat , ulug’ allomaning ma’naviy hazinasi, buyuk tojdor olimning ulkan fojiasi haqidagi, qolaversa Ulug’bek toj- taxti va ma’naviy merosi tevaragida brogan shiddatli kurashlar to’g’risidagi o’ziga xos yetuk bir roman maydonga keldi.
Buyuk olim , davlat arbobi Ulug’bek hayotiga ko’p adiblar murojaat etganlar. Ulug’bek siymosi yaratilgan sarlar orasida M. Shayxzodaning “Mirzo Ulug’bek” fojiasi alohida ajralib turadi. Ulug’bekdan so’z ochgan har bir qalamkash bu ajoyib asarni chetlab o’tishi mumkin emes.Odil yoqubov ham Maqsud Shayxzoda tajribalaridan bahramand bo‘lgan.Roman bilan fojia orasida talay mushtarakliklar mavjud. Chunonchi , roman ham xuddi fojia kabi Ulug’bek hayotining so’nggi davrini hikoya qilishdan boshlanadi. Fojiadagi ko’pgina hodisalar romanda ham tilga olinadi, bir qancha tarixiy shaxslar bu yerda ham ishtirok etadilar. Shu bilan barobar “Ulug’bek xazinasi” tarixiy hodisalar va shaxslarning badiiy talqini, o’zining uslubiy, g’oyaviy- badiiy yo’nalishi , poetikasi jihatidan “Mirzo Ulug’bek” asaridan keskin farq qiladi.
Roman Ulug’bek saltanatining so’nggi tahlakali damlari tasviridan boshlanadi.Shu, og’ir fojiali daqiqalarda shoh va olim Ulug’bek ko’p narsalar haqida o’ylaydi, murakkab ruhiy holatga tushadi. Avvalo u – shoh , temuriyzoda, toj-taxt taqdiri uchun javobgar shaxs.Nima qilib bo’lsada, u hokimiyatni qo’lda saqlab qolish uchun tirishadi. Ammo riyokor, johil raqiblar kurshovida ; o’z o’g’li ular qo’lida qo’g’irchoq , toj- taxt, mansab deb otaga qarshi bosh ko’targan. Bu hol buyuk allomani adasiz qiynoqlar girdobiga tortadi.
Ulug’bekda insoniy g’urur juda kuchli. Shohlik qoni jo’sh turib toju-taxt himoyasi uchun o’g’liga qarshi jangga otlanar ekan, nomus tuyg’usi uni qiynoqqa soladi, El- yurt , kelgusi avlodlar oldida bunday kimsa yo’q. Abdullatif – riyokor. Yana bir o’g’li Abdullaziz majruh, kaltabin shaxs. Ota toj- taxtni ularga ishonib topshira olmaydi. Ulug’bekni hammadan ham Movarounahrga qirq yil rahnamolik qilib ortirgan asosiy boyligi- madrasalariyu rasadxonasi, nodir xazinasi- to’plagan kutubxonasiyu yaratgan asarlari – barchasining zeru – zabar havfi tashvishga soladi. O’sha mushkul damlarda ulug’bek shogirti Ali Qushchiga deydi:
“Tag’in bir narsadan – kelgusi avlodlar bandoi ojizdan hazar qilmasmu. Deb qo’rqamen. Mirzo ulug’bekday koinot sirlarini ochmoqni tilagan , fozillikni da’vo etgan mavlono, hayhot, oxir- oqibat barcha shoh, barcha taxt sohib-ariday saltanatni deb, o’z pushti kamaridan bo’lgan farzandi bilan toju taxt talashibdur-da , degan degan nom qoldirmoqdan qo’rqaman…”
Toj-taxt bebaho, tafakkur mahuli-manaviy xazina esa bezavol, degan naql bor. Bu hikmat romanda chiroyli, betakror badiiy ifodasini topgan. Ulug’bekning fojiesi shundaki, u egalik qilgan moddiy meros- toj-taxtning istiqboli zabun, vorislari nobakor. O’z o’g’lidan tortib qo’l ostidagi barcha mansabdorlari, ishongan tog’lari xyonatkor bo’lib chiqadilar. Bu allomaning baxti shundaki, u to’plagan, yaratgan ma’naviy meros – nodir kitoblarning munosib vorislari, ishingan, sadoqatli , fidoyi shogirtlari bor. Eng qiyin damlarda ana shu vorislar Ulug’bek qanotiga kiradilar, tashvishiga sherik, dardiga malham bo’ladilar.Ulug’bek merosini ko’z qorachig’iday asrash, avaylashga so’z beradilar.
Ulig’bek taxtdan tushadi, johil amalparastlar qo’lida halik bo’ladi. Hokimiyat tepasiga mutaassib qalloblar qo’lida qo’g’irchoq bo’lmish Abdullatif keladi.
Hokimiyat yoki mansab vakolatini suiisteʼmol qilish - q. Mansabdorlik jinoyatlari, Xizmat mansabini suiisteʼmol qilish.
“Qora kuchlar” ning “davri-davroni”, ma’rifat ahlining esa “qora” kunlari boshlanadi. Romanning ikkinchi qismi ana shu mudhish kunlar tasviri va badiiy tahliliga bag’ishlangan.
Ma’lumki ko’p asarlar odatda bosh qahramonning o’limi, halokati bilan tugaydi. Bunday asarlardan farqli o’laroq “Ulug’bek xazinasi” dagi eng hayajonli, shiddatli voqealar bosh qahramon halokatidan keyin ro’y beradi. Yozuvchining mahorati ayniqsa shu voqea- hodisalar ifodasida yaxshi namoyon bo’lgan.
Bir tomonda- Abdullatif boshliq qora guruhlar; ularning ma’naviy rahnamosi, shayx Nizomiddin Xomush, Salohiddin zargar, amir Jondor ayg’oqchi Qashqir. Ikkinchi tomonda- Ulug’bekning sadoqatli shogirti Ali Qushchi boshliq ma’rifat fidoyilari…Ulug’bek xazinasini o’sha tahlikali kunlarda qora guruhlar nazaridan , tahdid va ta’qiblardan himoya etish uchun ketgan shiddatli , xatarli kurashda keng xalq ommasivakillari- madrasa talabasi Muram Chalabiydan Tortib xalq orasidan chiqqan shoir Qalandar Qarnoqiygacha , oddiy temirchi Usta Temur Samarqandiydan tortib ma’rifatli ayol Xurshida bonugacha – barchasi ishtirok etadi.
Qushbegi, qushchi - tarixiy ata-ma. Oʻrta asrlarda podsho va xonning ovchi qushlari (qushxonasi) va ov hayvonlarining mutasaddisi; ov begi (amiri shikor). U hukmdorning ovini tashkil qilish va oʻtkazishga javobgar boʻlgan.
Bu bilan yozuvchi muhim g’oyani- Ulug’bek ma’naviy merosi xalq boyligi, mulki ekanini ta’kidlaydi.
O’sha og’ir sinov paytida maslakdosh shogirtlar orasida ham saralanish yuz beradi. Chunonchi , Mavlono Muxiddindek olim mudhish voqealar girdobida dovdirab, o’z ustozidan yuz o’giradi, fanga, e’tiqodiga xiyonat qiladi.Biroq Mavlono Muxiddin – murakkab shaxs. Yozuvchi uni bir yoqlama xiyonatkor deb qarashdan qochadi. Uning chigal ruhiy holatini butun ziddiyatlari bilan ko’rsatadi. Mavlono Ustozi Ulug’bekdan ko’p yaxshiliklar ko’rgan. Bir tomondan , u bu yaxshiliklarni unutolmaydi.Ikkinchi tomondan , shu ustozi pushti kamaridan bo’lgan Abdullaziz tajovuzi tufayli ko’zining oqu qorasi, yakkayu- yagona qizi Xurshida bonu baxtiqaro bo’lib qolgan. Shu tufayli u Ulug’beklar oilasidan, qolaversa ustozidan yuz o’giradi.Asarda ikki o’t orasida , iztiroblar olovida qovrilib, telba bo’lib qolgan Mavlononing ruhiy drammasi zo’r mahorat bilan ochilgan.
Umuman, bu roman personajlar ruhiy dramasi tasvirijihatdan adabiyot- imizda muhim yangilik. Yozuvchining bu sohadagi mahorati Ulug’bek, Mavlono Muxiddin, ayniqsa Abdullatif obrazi ifodasida yorqin namoyon bo’lgan.

.
Pirimqul Qodirov 1928-yil 25-oktabrda Tojikistonning Shahriston tumaniga qarashli Kengko`l qishlog`ida tug`ilgan.

Shahriston 1) Sharkda oʻrta asrlarda shaharlarning markazi, mudofaa devori bilan mustahkamlangan asosiy qismi. Saroy (baʼzan ark), jome masjid, yopiq (tim) yoki ochiq bozor, bosh maydon - registon, muhim maʼmuriy binolar, hukmdor va uning yaqinlarining qoʻrgʻonlari, shuningdek, oddiy aholi xonadonlari va boshqalar boʻlgan.Uning bolalik yillari urush yillariga to`g`ri keladi, u otasi va oila boshiga tushgan kulfatlarga sherik bo`ladi. Halol cho`ponchilikdan suruv – suruv qo`ylar egasiga aylangan badavlat Qodir aka oilasi sho`ro tuzumi tomonidan boy – zodagonlikda aylanib, jo`jabirday farzandlari bilan Tojikistonning Shahristondagi Keng ko`ldan O`zbekistonning Xovos tumanidagi Iskandar qishlog`iga badarg`a qilinadi. Bu adolatsizlik, uqubatlar Pirimqulning bolaligidan hayotga tiyrak ko`z , sinchkov nazar bilan qarashga o`rgatdi. U jamoa xo`jaligida, yo`l qurilishida, Bekoboddagi metallurgiya zavodida ishlaydi.
Maktabda a`lo baholarga o`qiydi. 1946 – 1951 – yillarda ToshDU da, so`ngra Moskvadagi Jahon adabiyoti instituti aspiranturasida ta`lim olib, 1954 – yilda Abdulla Qahhor ijodi bo`yicha dissertatsiya yoqlaydi.
Bu vaqtga kelib u el nazariga tushgan adib edi. Pirimqul Qodirov badiiy va ilmiy ijodni birga qo`shib olib bordi. O`zbek realistik prozasidagi badiy til jozibasi, uning xalq tili bilan aloqalari masalasiga bag`ishlangan tadqi qotlar e`lon qildi.
Tashkilotchi, olim, jamoat va davlat arbobi sifatida 1954 – 1963 – yillarda
Moskvadagi yozuvchilar uyushmasida, Respublika Fanlar akademiyasisi –
ning Til va adabiyot institutida va mustaqillik davriga kelib, mamlakat
Oliy Majlisida mas`ul lavozimlarda ishladi.
Badiiy tarjima yozuvchi Pirimqul Qodirov mahorati shakillanishida mu –
him rol o`ynaydi. U rus adiblari Tolstoyning “Kazaklar”, K. Fedinning
“Ilk sevinchlar”, turkman yozuvchisi X. Deryayevning “Qismat”
romanlarini o`zbek tiliga tarjima qildi.
1988 – yilda P. Qodirovga “O`zbekiston xalq yozuvchisi” unvoni, 1998 – yilda El – yurt hurmati” ordeni berildi.
Pirimqul Qodirov asarlaridagi pok sevgi, insoniy muhabbat Mahkam va Gavhar, Madaminjon va Ma`suda, Mohim bilan Bobur munosa – batida go`zal tasvirlangan.
P. Qodirov xassos, nozikta`b, o`ziga xos yozuvchisi. Uning asarlaridagi yetakchi xususiyatlar so`zdagi hissiyot tiniqligida, asar hujayralaridagi
uyg`unlik va yaxlitlikda, qahramonlar va muallif tilining musiqiy
ranginligida, fikrlash madaniyatidagi jizibada ko`zga tashlanadi.
P. Qodirov 1990 – 2000 – yillarda O`zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining fan, ta`lim va madaniyat qo`mitasining raisi, rais o`rinbosari vazifasida faoliyat ko`rstadi.
P. Qodirov hikoya va qissachilik emas, balki ayni milliy hikoya va
Qissachilik rivojiga katta hissa qo`shgan yozuvchidir. Uning “Student-
lar” ( 1950 – yil, birinchi hikoyasi, bu kitob chiqqanda u hali ToshDU da
sharqshunoslik fakultening studenti edi ). Yana uning “Jon shirin” 1968-
yilda yozilgan. Adib qahramonlarini chuqur o`ylar girdobida, ikkilanish, iztroblar jarayonida va ijtimoiy dardlar to`qnashgan nuqtada tasvirlashga intiladi.
Shunday asarlardan biri “ Jon shirin “ hikoyasidir.
Hikoyada paxta yakka hokimligi davrida hukm surgan ayrim dahshat –
lar qahramonlarning achchiq taqdiri orqali ro`yirost ko`rsatib berilgan.
Paxtaga sepilgan doridan yosh bola halok bo`ladi. Atrofdagilar zaharlana –
di. Bu mohiyat e`tibori bilan mallatning, irsiyatning paxta zug`umi ostida
zaharlanib borayotganiga, himoya qilinishi lozim bo`lgan haq – huquqi –
ning tili qisqaligiga ishora edi. Aybdorlar esa elni mutelikka slogan mar-
kazdagilarigina emas, uni shu holatda tutib turgan o`zimizdagilar, briga –
dir – u rais, firqa kitobi – yu undan yuqoridagilar. Bir vaqtlar mashhur
“ Nazir otaning g`azabi “da tosh yog`sa ham paxtani terishga da`vat etil –
gan edi. Bu asar esa paxtaga sepilgan dorilar odamni o`ldirib yubirsa ham
rejani bajarish kerak, deyilgan siyisatning insonlar taqdiridagi badiiy ko`ri-
nishi edi.
Yozuvchi hikoyada muteki, qaramlikni keskin fosh etdi. Sodir bo`lgan
dahshatni ochish, aybdorlarni jazolash o`rniga, hamma amaldorlar ishni
bosdi – bosdi qilish tarafdori. Chunki bu ishda hammasining aybi bor, egat-
larni zaharlab bo`lsa – da, yuqoriroq hosil olish va mansab – martabani
qo`ldan chiqarmaslik – hikoyadagi mansabdorlarning maqsadi shu. Sepi –
layotgan dorini, doridagi zaharni bilishmaydimi? Bilishadi. Bolaga, uning
otasiga achinishni ham unutishmaydi. Lekin jinoyatni oshkor qilishmaydi.
Mutelik, qullik davom etversin, bolalar nest – nobud bo`lsa bo`laversin.
Unga qarshi chiqish uchun esa jon shirinlik qilyapti, lekin tokaygacha de –
moqchi bo`ladi yozuvchi.
Hikoya asosida 1997 – yilda yaratilgan videofilm ham muvaffaqiyatli
chiqdi. Badiiy asar markazida, asosan, inson turadi. Uni o`yga, hayajonga slogan muammolar aks ettiriladi.
P. Qodirovning “Qadrim“, “Erk“, “Meros“ qissalari markazida inson
Shaxsiga ehtirom, shaxs tabiatining mehvari sanalmish erk, o`zlik, qadriyat
muammolari qo`yilgan. “Qadrim” qissasi - Iskandar kim nima desa xop
deydigan itoatkor, mutelikni, hatto, ma`lum darajada, oddiy bir hayotiy
haqiqat sifatida qabul qiladigan yigit. U zarur bo`lganda mustaqil fikrni,
xohishini, raddiyasini ham ma`lum qilishga qimtinadi. Sevgilisi Zulayho
esa, aksincha, o`zgalarga qaramlikka ko`nika olmaydi. Uning vujudida
qo`rquvga, hadika, o`zgalarga qaramlikka qarshi bir tug`yon bor. U birov –
ning turtgisi bilangina harakatga kelishni yoqtirmaydi. Mustaqil mushoha –
da yuritmay, o`zganing ta`sirida fikrlay boshlovchi kishidan orlanadi.
Mana shunday xislatli Iskandarni kezi kelganda siltab tashlashgacha bora-
di. Hayotga endi kirib kelayotgan yigit qiyofasida tasvirlangan bu qaram-
likka qarshi isyo, qadr – qimmat, o`zlikni, g`ururni himoya qilish va mus-
taqil fikrlashga da`vat deganda adib kichik bir shaxsiy, xususiy maqsadgina
nazarda tutgani yo`q. Uning zamirida chuqur ijtioiy ma`no: tutqun g`oya –
larga qaramlik va bo`ysunishdan qutilishga chorliv maqsadlarini ham ifo-
dalashga urindi.
Bu haqda asar yozilgandan keyin yigirma yildan so`ng yozuvchining o`zi
bunday deydi: “ Totalitar imperiya bizni qaram ahvolga solib, qadr – qim –
matimizni yerga urishini ich – ichimizdan sezib, ruhan behad qiynalardik.
Lekin buni ochiq aytolmay, “Qadrim”, “Erk” kabi qissalarda ichki erkini
yo`qotgan, mutelik dardiga giriftor bo`lgan qahramonlar hayotini hamdard-
lik bilan ko`rsatish orqali ozodlik va mustaqillikka bo`lgan tashnalikni
qondirishga intilardim “. Bu fikrni tiniq tushunish muhim. Sho`ro tuzumi,
g`oyasi tomonidan qadr – qimmat oyoqosti qilinishi haqida gap borar ekan,
sababini Moskvadan tashqari, ma`lum ma`noda, o`zimizdan ham qidirish
kerak. To`g`ri, tizgin markaz qo`lida edi. Lekin tizginni ishga soluvchilar,
amalgam oshiruvchilar o`z ichimizda, qatorimizda oz emas. Ular o`z yurt-
doshlarimiz, ayniqsa, turli toifadagi amaldor va firqaviylar esi. Qadr – qim-
matimiz, erkimiz, o`zligimiz – o`z qatorimizda yura turib, o`z vatandoshi-
miz bo`la turib, ana shundaylar tomonidan ham oyoqosti qilingani, chin
erkimiz, ozodligimiz bo`g`ib turilgani sir emas.
Yozuvchi qadr – qimmat, erk uchun kurash, o`zgaga mute va qaram bo`l-
maslik g`oya;arini ilgari surar ekan, bunga to`sqinlik qilhan yurtdoshlari –
mizni ko`rsatish orqali, ular timsolida tuzumni va uning tizginini olisdan
boshqarib turganlarni nazarda tutgandek bo`ladi.
Yozuvchi “Erk” qissasi markaziga ham erk va qadr – qimmat masalasini
qo`ydi. Buni asosan, muhabbat va oila orqali yoritdi.
Sattor ota – ona qistovi bilan muhabbatsiz uylandi, farzandli bo`ldi. Uni
rafiqasi Oysha qanchalik sevmasin, ko`ngli isimaydi. Oyshani mutlaq tu –
shunmaydi emas, tushunadi, farzandini ham o`ylaydi. Lekin o`z ko`ngliga,
vijdoniga, qalb amriga qarshi borolmaydi. Munoeiqlik qilib yashashni esa
xohlamaydi.
Sattor inistitutda o`qib yurganida haqiqiy muhabbatini Roziyada topadi.
Shu bilan qissa tugashi mumkin edi. Lekin yozuvchining bosh muddaosi
bunda emas. Barcha qahramonlar vujududagi tug`yon, ko`nglidagi iztrob
iskanjasida, yurak qo`ygan savollarga javob izlash qiynoqlarida ko`rsatilar
ekan, bu izlanishlar erk va qadr – qimmat mohiyatini uqishga bo`ysundiri-
lar. Rost – da Oysha – baxtsiz, farzand – yetim, Roziya – sevilibman deb,
Sattorning o`zi esa, aylanay, yangi muhabbat degancha ketavermaydi – ku!
Bu insonlar yuragida qanchadan talotumlar yotibdi, axir. Atrofdagilar ham
Ularning tutumini turlicha baholaydilar. Bahs – munozaralarning keti ko`-
rinmaydi.
Yozuvchi bu ichki tug`yon sabablarini, ildizlarini izlaydi, badiiy tahlil
etadi va bizga ko`rsatgandek bo`ladi. Xo`sh, Sattor va Oyshaning bu ahvol-
ga tushish sababi nimada? Erksizlikda, erk degan muqaddas tushunchani
e`zozlay bilmaslikda, deb javob beradi yozuvchi badiiyati. Xastaman, uy –
langaninigni ko`rib qolay, deb ota o`qishga ketayotgan o`g`lini o`z ra`yiga
ko`ndirgan. Qaytib kelguningcha Oyshaxonni birov ilib ketadi, deb onasi
ham o`g`lini uylanishga qistalang qilgan.
Boshqa tarafdan, Oysha ham Sattor o`zini sevish – sevmasligini aniq bil –
may, o`zining ham Sattorga ko`ngli bor – yo`qligini chuqur his etmay te –
gavergan. Muhabbat degan xilqat talablariga Sattor tuyg`ulari bilan javob
beradimi – yo`qmi, o`ylab o`tirmagan. Oyshadagi itaotkorlik, g`urur sust –
ligi uning erkiga g`ov bo`ladi. Demak, ikkala qahramon ham o`z erki qad –
riga yetmagan, ikkovi ham erksizlik qurboni. Qissa oxirida Sattor Oyshaga
yordam qo`lini uzatadi, Oysha ko`nglida o`zini anglash, g`urur hislari
uyg`onadi. O`z qalblarini o`zlari tahlil etish natijasida qahramonlar asar
nihoyasida erk tug`yusining muqaddasligini anglash yo`liga o`tadilar. Sat-
tor ming mulohazalardan so`ng Oysha tomonda qolish burchi ekanini his
etadi. Lekin yozuvchi, ayni vaqtda, Sattor, Oysha, Roziyalar taqdirini ochiq
qoldiradi. Buni o`zidan ko`ra kitobxonlar hal qilishiga moyillik bildiradi.
“Meros” qissasida yozuvchi el – yurtni doimo to`lqinlantirib yurgan
muammo – paxtachilik mashaqqatlarini qalamga oladi. Unda butun umrini
paykalda o`tkazyotgan, hirmat – azzat – u azob – uqubatini shu mehnatdan
topayotgan paxtakorlarning halol, jozibali qiyofalari aks ettiriladi. Bu meh-
nat bizga otameros, dala ilmi, paxtachilik qonimizga singib ketgan, degan
g`oyani ham ko`rmaslik mumkin emas.
Yozuvchi Yolqin Otajonov timsolida paxtachilik mashaqqatlarini butun
tafsilotlari bilan haqqoniy tasvirlaydi. Ammo bu tinib – tinchimaslik meh –
nat farog`ti sifatidagina taqdim etilmagan. Yozuvchi bu mehnatni doim
mustaqil mushohadasiz, itoatkorona qabul qilingan jarayon sifatida ber –
maydi. Paxtakor xalqining bu masalaga nolavor munosabatini adib Tursun
qiyofasida umumlashtirishga harakat qiladi. Tursun ba`zan paxta mehna –
tidagi zo`riqishdan, e`tiborsizlikdan, adolatsizlikdan ochiqdan ochiq noliy-
di. Bu erk – iroda, qadr – qimmat va umidini bukib tashlayotganlarga isho-
ra edi. Biroq, afsuski, bu qarash asar mehvariga ko`tarilmaydi. Yolqin
Otajonov kabi yetkchi qahramonlar faoliyati va dunyo qarashida ko`rin –
maydi.

“Meros” yozilgan o`tgan asrning 70 – yillarida bu fikrlarini ilgari surish

qiyin edi. Sho`ro siyosati va mafkurasi bunga yo`l qo`ymasdi. Bulardan
qat`iy nazar, qissadagi Yolqin Otajonov obrazi yozuvchining mahorat bilan
yaratgan jonli, intiluvchan, jozibali qahramonlari qatorida turadi.
Adib mahorati romanlarida yangi bosqichga ko`tarildi.