Мавзу: шарқ мутаффаккирларининг борлиқ ҲАҚидаги қарашлари таснифи

МАВЗУ: ШАРҚ МУТАФФАККИРЛАРИНИНГ БОРЛИҚ ҲАҚИДАГИ ҚАРАШЛАРИ ТАСНИФИ.
Режа:
1 Шарқ мутаффаккирларининг социологик қарашлари.
2 Абу Наср Форобийнинг “Фозил одамлар шаҳри” асаридаги ижтимоий қарашлар.
3 Абу Али ибн Синонинг сатсиалогик қарашлари.
4 Берунийнинг ижтимоий-фалсафий қарашлари.
Хулоса ва таклифлар.

Социал-гуманитар билимларни эгаллаш жараёнларида муҳим оринни социологик талимотлар эгаллайди. Социологик талимнинг муҳим функцияларидан бири – бу социал тафаккурни шакллантириш, социологик муаммоларни тушуниш, уларнинг келиб чиқиш манбаларини аниқлаш ва бартараф этиш ёллари ва имкониятларини қидириб топишдан ҳам иборатдир. Ҳаёт бир жойда тургун болмаганидек, социология фани ҳам ривожланишдан тохтаб қолгани ёқ. Социология фанини умуминсоний қадриятлар нуқтаи назаридан органиш, пировард амалий мақсадга эришиш, яни тоталитар тартиботлар тизимини инкор этиш ва халқчиллик, адолат ҳамда кенг жамоатчилик фикри, интилиши, мақсадлари асосида ижтимоий фаолият юритиш имконини беради. Социологая бошқа ижтимоий-гуманитар фанлар тизимида озига хос оринга эга болиб, жамиятни бир бутун тизим сифатида ҳамда ижтимоий му-носабатларни ва шахс хулқ-атворини аниқ шарт-шароит билан боглиқликда органувчи ягона фандир. Социология инсонни ижтимоий гуруҳ вакили сифа-тида, ижтимоий мақом ва муайян ижтимоий ролни ифодаловчи сифатида орга-нади. Кириш

Мавзунинг дозартлиги: Социология курси шахснинг фуқаролик ва профессионал жиҳатларини, унинг интелекти ва ижодий қобилиятларини, ялпи умумгуманитар маданиятини шакллантиришга комаклашади шуни корсатиш мақсада бажардик. Айниқса, социологияни органиш болажак оқитувчи кадрлар учун жуда муҳимдир. Чунки ҳар бир психология-педагогикага оид масала социал ривожланишнинг озига хослиги билан чамбарчас боглиқ. Социологияни педагогик олий оқув юртларида оқитилишининг актуаллиги яна шу нарса билан боглиқки, халқ талими ривожланиши, равнақи социал тараққиётнинг муҳим далилидир. Шахс ёки гуруҳ олдида турган муаммолар у ёки бу даражада инсоний муносабатлар характери, атрофдагилар билан ҳамкорликда яшай олиш, қад-риятларга ва ахлоқий меёрларга таяниш, уларни сақлаб қолиш, муросага киришиш ёки мураккаб низоли вазиятларни ҳал қилиш билан узвий боглиқ болади. Инсон олдида турган муаммолар қанчалик мураккаб болса, уларни ҳал қилишда шахснинг озини англаб етиши, ози яшаётган жамиятни чуқур ва атрофлича билиши шунчалик катта аҳамият касб этади. Мутахассислар оз соҳаларини билишлари билан бир қаторда одамларнинг қи-зиқишлари, манфаат ва интилишларини, ижтимоий муносабатлар билан яқиндан таниш болиши керак. Чунки улар асосида ижтимоий гуруҳлар, жамият ва умуман, бутун дунё ҳамжамияти шаклланади. Социологияни билиш му-раккаб ижтимоий тизимларни, ижтимоий институтларни таҳлил қилишга тажриба ва билим билан қуролланиб, ҳаётни органишга ёрдам беради. Социологик та-факкур орқали эса ижтимоий ҳаётни илмий баҳолаш ва объектив ахборот олиш мумкин.
1. Шарқ мутафаккирларининг социологик қарашлари Шарқ мутафаккирларининг социологик қарашлари оша давр алломалари ижтимоий ҳаётнинг турли соҳаларини илмий асосда тадқиқ қилганлар ва озларининг ижтимоий қарашларини оз асарларида ёзиб қолдирганлар. Марказий Осиёнинг буюк мутафаккири Абу Наср Форобий озининг «Фозил шаҳар аҳли қарашлари ҳақида китоб», «Сиёсат ал- Мадания» каби асарларида олижаноб жамият, адолатли тузум, одил ҳукмдорлар ҳақида оз фикр мулоҳазаларини баён қилган. У ози яшаган даврнинг ижтимоий тизимини, унинг зиддиятлари ва бу зиддиятларнинг келиб чиқишидаги муаммоларни назарий жиҳатдан таҳлил қилишга оринган. Давлат ва жамият масаласида давлатни ижтимоий тузумини бошқарувчи ташкилот деб, уни муваффақиятли бошқарув эса коп жиҳатдан давлат бошлиги, ҳокимнинг характерига, фазилатларига боглиқ деб билган. К.Юнусов.Социология оқув қолланма.. А й 20-бет.

«Фозиллар шаҳрининг биринчи бошлиги, - деб таъкидлаган Форобий, шу шаҳар аҳолисига имомлик қилувчи оқил киши болиб, у табиатан ун иккита хислат – фазилатни озида бирлаштирган болиши зарур». У маданий жамият ва маданий шаҳар шундай боладики, шу мамлакатнинг аҳолиси ижтимоий жихатларини шахсий кузатишлари, илмий жихатдан намунали, ҳар бир одам касб ҳунарда озод, ҳамма баробар болади, кишилар ортасида фарқ болмайди, ҳар ким ози истаган ёки танлаган касб-ҳунар билан шугулланади. Одамлар чин маъносида озод боладилар – деган фикрлари Форобийнинг жамият ҳаётини чуқур таҳлил қилганлигидан далолат беради. Форобий оламни англашда ворисийлик омилини ҳам алохида таъкидлаб отади. Унинг фикрича, инсон барча ҳақиқатларни озини қисқа умри давомида англашга, табиат ва жамиятнинг барча сир- асрорларини тушуниб, идрок эта олишга қодир эмас. Шунинг учун у узидан олдинги алломаларнинг фикр-хулосаларини ҳеч иккиланмай озлаштириш лозим деб таъкидлайди. Форобий болардан ташқари ижтимоий фикр масалаларига ҳам катта ахамият беради.

Абу Райхон Беруний озининг «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар», «Минералогия», «Ҳиндистон» каби асарларида ижтимоий хаёт масалалари ёритилган. «Минералогия» асарининг муқаддимасида инсон ва унинг ижтимоий аҳволи, эрдаги бурчи, олийжаноблиги, шунингдек жамият хаёти, ижтимоий адолат тугрисидаги қимматли фикрларни баён этган. Беруний том маънода оз даври этносоциологи ҳам эди. «Этносоциология – этнос – миллат, логос - таълимот». «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар» асарида турли халқлар: форслар, юнонлар, яхудийлар, араблар, турклар тугрисида, «Ҳиндистон» китобида эса ҳинд жамиятининг ички тузилиши ҳақида маълумотлар ёзиб қолдирган. Беруний хиндларнинг байрамлари, никоҳ масаласини органган. Беруний сотсилогиясидаги муҳим соҳа ижтимоий табақалашув ҳақида ҳам фикр юритиб, «Тилларнинг турлича булишига сабаб болган одамларнинг гуруҳларга ажралиб кетиши, бир-биридан узоқ туриши, уларнинг ҳар бирида турли ҳоҳишларни ифодалаш учун зарур болган созларга эҳтиёж тугилишидир. Узоқ замонлар утиши билан ҳалиги иборалар копайиб, ёдда сақланиши ва такрорланиши натижасида таркиб топиб, тартибга тушган»2. Беруний илмий ижодида, жамият ҳаётини органишда илмий кузатиш, таққослаш, тавсифлаш каби Социологиянинг эмперик усулларидан кенг ва оқилона фойдаланган.
Форобийнинг шогирди Ибн Сино ( ) ҳам ижтимоий ҳаётни органиш ва тадқиқ қилишга ҳаракат қилган. Унинг аксарият асарлари аҳлоқий қарашлардан иборат болган. У оз асарларида бир қанча аҳлоқий фазилатларга таъриф беради. чунончи, иффат, ҳиммат, адолат, сахийлик, қаноат, садоқат ва бошқалар шулар жумласидандир. Аллома тасаввуф фалсафаси ва тасаввуфий ахлоқшуносликка доир асарлар ҳам ёзган. У шунинг учун ҳам «Шайх-ур-Раис» яъни шайхларнинг раиси деган ном олгани бежиз эмас. Ибн Сино табиат ва жамият ҳақида фикр юрита туриб, оз-озини идора қилиш, мустақил бошқариш хусусиятининг ишга тушиши ва ҳаракатланиши деб таъкидлайди. Жамият аъзоларининг эркин яшашлари учун оша жамият, давлат ва одамлар биргаликда фаолият корсатиши шартлигини асослайди. Янада оддийроқ қилиб айтганда, дунё камолоти учун жамиятдаги яшайдиган одамлар эркин фаолият қилишлари лозим. Ана шундагина ижтимоий хаёт оз орнига тушиши мумкин. Жамият ҳодисаларини органиш, ижтимоий жараёнлар, ижтимоий гуруҳлар муаммолари ҳам Ибн Синонинг диққат марказида турган. «Ибн Сино дунёнинг абадийлиги ҳар бир юз берувчи нарсанинг албатта бир кун келиб яратилиши мумкинлиги билан изоҳланишини, дунёда гайритабиий нарсаларнинг ёқлигини ҳам таъкидлайди». Ибн Сино социология теграсида анча самарали ишлар олиб борган. Буюк ватандошимиз савоб ва жазо масаласида ҳам моҳиятан тасаввуфий ёналишда фикр юритади. У яна инсон тақдири масаласи билан ҳам қизиққан.

2. Абу Наср Форобийнинг “Фозил одамлар шаҳри” асаридаги ижтимоий қарашлар. Биринчи мавжуд бошқа барча мавжудод борлигининг биринчи сабабидир. Болиши мумкин болган турли туман камчиликларнинг барчасидан озод-покдир. Ундан бошқа барча мавжуд нарса нуқсонлик болиши ҳолатидан ҳоли эмас. (Нуқсон) бир болиши мумкин ва ёки бирдан коп болишлиги мумкин. Аммо аввалига келсак, у барча нуқсонлардан ҳолидир. Унинг борлиги барча (борлиқ)дан афзал ва бошқа борлиқлар олдин келур, унинг борлигидан яна устун болга ва ундан олдин келадиган бошқа борлиқнинг болиши ҳам мумкин эмас. Демак, у борлиқ устунлиги (фазилати) борасида энг юксак даражададур, борлиқ мукаммаллиги нуқтаи назаридан қарасак, у юқори мартабададур. Биринчи мавжуд бошқа барча мавжудод борлигининг биринчи сабабидир. Болиши мумкин болган турли туман камчиликларнинг барчасидан озод-покдир. Ундан бошқа барча мавжуд нарса нуқсонлик болиши ҳолатидан ҳоли эмас. (Нуқсон) бир болиши мумкин ва ёки бирдан коп болишлиги мумкин. Аммо аввалига келсак, у барча нуқсонлардан ҳолидир. Унинг борлиги барча (борлиқ)дан афзал ва бошқа борлиқлар олдин келур, унинг борлигидан яна устун болга ва ундан олдин келадиган бошқа борлиқнинг болиши ҳам мумкин эмас. Демак, у борлиқ устунлиги (фазилати) борасида энг юксак даражададур, борлиқ мукаммаллиги нуқтаи назаридан қарасак, у юқори мартабададур.

Бундай шаҳар ҳокими боладиган одам (Аллоҳдан бошқа) ҳеч кимга бойсунмаслиги керак. Фозиллар шаҳрининг биринчи бошлиги шу шаҳар аҳолисига имомлик қилувчи оқил киши болиб, у табиатан он иккита ҳислат – фазилатни озида бирлаштирган болиши зарур. Фозиллар шаҳри ҳокиими аввало торт муччали сог-солим болиб, озига юкланган вазифаларни бажарилишида бирор азосидаги нуқсон ҳалал бермаслиги лозим, аксинча, у сог саломатлиги туфайли бу вазифаларни осон бажариши лозим. (Иккинчидан), бундай шаҳар ҳокими табиатни нозик фаросатли болиб, суҳбатдошини созларини, фикрларини тез тушуниб, тез илгаб олиши лозим, шу соҳада умумий аҳвол қандайлигини равшан тасаввур қила олиши зарур. (Учинчидан), у англаган, корган, эштган, идрок этган нарсаларни хотирасида тола- токис сақлаб қолиши, барча тавсилотларни унутмаслиги лозим.

(Тортинчидан), у зеҳни откир, зукко болиб ҳар қандай нарсанинг билинар – билинмас аломатларини ва у аломатлари нимани англатишини тез билиб, сезиб олиши зарур. (Бешинчи), у фикрини равон тушунтира олиш мақсадида, чиройли созлар билан ифодалай олиши зарур. (Еттинчи), таом ейишда, ичимликда, аёлларга яқинлик қилишда очофат эмас, аксинча озини тия оладиган болиши, (қимор ёки бошқа) ойинлардан завқ, ҳузур олишдан узоқ болиши зарур. (Саккизинчи). У ҳақ ва ҳақиқатни, одил ва ҳақгой одамларни севадиган, ёлгонни ва ёлгончиларни ёмон корадиган болиши зарур. (Тоққизинчи), у оз қадрини билувчи ва номус ориятли одам болиши, пасткашлардан юқори турувчи, тугма олий ҳимматли болиши, улуг, олий ишларга интилиши зарур. (Олтинчи), у (устозлардан) талим олишга, билим, марифатга ҳавасли болиши, оқиш, органиш жараёнида сира чарчамайдиган, бунинг машаққатидан қочмайдиган болиши керак.

(Онинчи), бу дунё молларига, динор ва дирҳамаларга қизиқмайдиган (мол-дунё кетидан қувимайдиган) болиши зарур. (Он биринчи), табиатан адолатпарвар болиб, одил одамларни севадиган, истебдод ва жабр- зулумни, мустабид ва золимларни ёмон корувчи, оз одамларига ҳам, бегоналарга ҳам ҳақиқат қилувчи, барчани ҳақиқатга чақирувчи, ноҳақ жабрланганларга мадад берувчи, барчага яхшиликни ва ози суйган гозалликни раво корувчи болиши зарур. Оз ҳақ иш олдида ожарлик қилмай, одил иш тутгани ҳолда ҳар қандай ҳақсизлик ва разолатларга муросасиз болиши зарур. (Он иккинчи), ози зарур деб ҳисоблаган чора – тадбирларни амалга оширишда қатиятли, саботли, журатли, жасур болиши, қорқоқлик ва ҳадиксирашларга ёл қоймаслиги зарур. Мана шу барча хислатларниҳг бир одамда жамланиши амри маҳол, зеро бундай тугма фазилатлар соҳиби болган одамлар жуда кам учрайди ва улар нодир инсонлардир.

Мободо фозиллар шаҳрида шундай баркамол инсонлар топилибқолса, унда юқоридаги фазилатлардан олтитиаси, ёки бештаси камол топганда ҳам, у ақл ва заковатда беназирлиги туфайли фозиллар шаҳрига раҳбарлик қила олади. Бази маҳалларда фозиллар шаҳрида бундай одамлар ёқ болиб қолганда ҳам (вафот этганда йҳуд бошқа жойга кетган вақитда – М.М.) ана шу имом (ҳоким) ёҳуд унинг издошлари (агар мазкур имомдан сонг бирин – кетин шаҳарга бошлиқ болсалар) чиқарган қонун ва тартибларига амал қилинади.

Аввалги имом орнига келган кейинги раҳбарда ҳам юқорида айтилган ҳислатлар – фазилатлар ёшлидан шакилланган болиши зарур. Ана шунда бу кейинги имомда яна олтита фазилат ҳосил қилиниши зарур: Биринчи – донишмандлик. Иккинчи – аввалги имомлар орнатган қонунлар ва тартибларни хотирада яхши сақлаб қолиш ва уларга амал қилиши учун қувваи ҳофизага эга болиши. Учинчи – агар аввалги имомлар даврида бирор (ёки бир қанча) соҳага талуқли қонун қолмаган болса, бундай қонуни ойлаб топиши учун ижод, ихтиро қилиши қувватига эга болиш. Тортинчи – ҳозирги ҳақиқий аҳволни тез пайқаб олиши ва келгусида юз берадиган, аввалги имомлар козда тутмаган воқеаларни олдинда кора билиши учун башоратгойлик ҳислатига эга болиш. Бу ҳислат унга халқ фаровонлигини яхшилашда керак болади. Олтинчи – зарур ҳолларда ҳарб ишларига моҳирлик билан раҳбарли қилиш учун етарли жисмоний қувватга эга болиш; ҳам жанг қилишни, ҳам саркарда сифатида жангу-жадалга раҳбарлик қилиш учун ҳарбий санатни яхши билиш. Бешинчи – аввлги имомлар орнатган қонунларга, шунингдек, аввалгилардан ибрат олиб, ози тоқиб чиқарган қонунларга халқ амал қилиши учун қизгин созлаш – нотиқлик ҳислатига эга болиши.

Мободо шу ҳислатларнинг барчасини озида жамлаган бир одам топилмаса, лекин икки киши биргалашиб, шу ҳислатларга эга болишса (яни бири – донишманд, иккинчиси – қолган ҳислатлар соҳиби болса) шу икковини фозиллар шаҳрига раҳбарликка қойиш зарур. Мободо бир гуруҳ одамлар биргаликда ана шу ҳислатларга эга болишса (яни – бирида бу, иккинчисида у, учинчисида бошқа ҳислатлар болса) ана шу фозиллар гуруҳини юрт раҳбарлигига қойиш зарур. Шу гуруҳ азолари биргалашиб, озаро келишиб ҳаракат қилишса ҳар бири фозил ҳоким болиши мумкин. Мободо бирор замонда фозиллар шаҳарда ҳокимлик қилаётган бир ёки бир неча кишида бошқа зарур ҳислатлар болсю, аммо, донишмандлик болмаса, фозиллар шаҳри яхши ҳокимсиз қолади, бундай шаҳар ҳалокатга юз тутади. Мана шу (сабаб)ларнинг ҳаммаси туфайли копчилик шаҳарларда жаҳолатдаги шаҳарлар шаҳарларнинг аҳолисининг қарашларига хос фикр-ақидалар келиб чиқади. Базилар одамлар ортасида табиий ёки иҳтиёрий богланишлар ёқ, ҳар бир одам оз манфаати учун бошқаларнинг манфаатига зарар етказиши, бири бошқасига бегона болиши зарур, мободо улар бирлашсалар ҳам зарурат, мажбурият туфайли бирлашадилар, муросага келишсалар ҳа бири голиб чиқиб, бошқалари маглуб болгандагина келишадилар, деб ойлайдилар. Бунда улар ташқаридан тасир қилувчи бир куч тазийқида озаро келишувга мажбур боладилар, агар анашу куч ёқолса келишув ҳам ёқолади, яна бегоналашув пайдо болади ва улар тарқалиб кетадилар. Инсониятга хос ҳайвоний ақидалардан бири мана шу ақидадир.

3. Абу Али ибн Синонинг сатсиал огик қарашлари. Шарқ ва Обропада марифат, маданият тараққиётига катта ҳисса қошганлиги туфайли, «Шайх – Ур - Раис» Шарқда «Олимлар бошлиги», Овропада «Олимлар подшоси» номи билан машҳур болган алломалардан бири орта аср буюк мутафаккири Абу Али ибн Синодир. Ибн Сино ҳам бошқа замондош қомусий олимлар қатори математика, астрономия, физика, кимё, биология, тиббиёт, доришунослик, руҳшунослик, физиология, фалсафа, филология, талим – тарбия соҳаларида ижод этган ва дунёга машҳур йирик асарлар мерос қолдирган олим.

Абу Али ибн Синонинг «Ал-Қонун», «Ҳайй ибн Яқзон», «Рисолат ат - тайр», «Рисолат фи-л-ишқ» («Ишқ ҳақида рисола»), «Рисолат фи моҳият ас-салот» («Номознинг моҳияти ҳақида рисола»), «Китоб фи мано зиёрат» («Зиёрат қилишнинг маноси ҳақида»), «Рисолат фи - даф ал – гам мин ал мивт» («Олимдан келадиган гамни даф қилиш ҳақида рисола»), «рисолат ал-қадр», «Ан-Нажот», «Аш Шифо», «Донишнома», «Китоб аш - ишорат» ва ат танбиҳот асарлари шулар жумласидандир. Ибн Сино инсон камолотининг муҳим ахлоқий жиҳатларини ҳам тахлил этади ва ҳар бирига тариф беради : масалан, адолатни руҳий лаззатнинг бош мезони санайди. Инсон қаноат, жасурлик, донолик билан адолатга эга болади, ёмон иллатлардан озини тийиб, яхшиликни мустаҳкамлайди, ҳақиқий руҳий лаззат олади, дейди олим. Инсондаги ижобий, ахлоқий ҳислатларга сахийлик, чидамлилик, камтарлик, севги – муҳаббат, мотадиллик, ақлилик, эҳтиёткорлик, қатиятлилик, садоқат, интилиш, уятчанлик, ижрочилик ва бошқаларни киритади.яхшиликни мустаҳкамлайди

Абу али ибн Сино камолотга эришишнинг биринчи мезони саналган марифатни эгаллашга дават этади. Чунки илм-фан инсонга хизмат қилиб, табиат қонунларини очиб авлодларга етказиши керак. Бу мақсадга етишиш учун инсон қийинчиликлардан қорқмаслиги зарур, дейди. «Эй биродарлар! Одамларнинг ботири мушкулотдан қорқмайди. Камолот ҳосил қилишдан бош тортган киши одамларнинг энг қорқогидир». Зеро, марифатли киши жасур, олимдан ҳам қорқмайдиган, фақат ҳақиқатни билиш учун ҳаракат қиладиган болади, дейди у фикрини давом эттириб. Билимсиз кишилар жоҳил болади, улар ҳақиқатни била олмайдилар, деб уларни етук болмаган кишилар қаторига қушади. Бундай кишилардан илмий фикрларни сир тутиш кераклигини такидлайди. У ҳақиқатни билиш учун билимга эга болиш кераклиги, лекин ҳар қандай билим ҳам ҳақиқатга олиб келмаслиги, инсон оз билимининг ҳақиқийлигини билиши учун мантиқни ҳам билиши зарурлигини уқтиради. Ибн Синонинг талим методлари ҳақидаги талимоти асосида ҳам билимларни эгаллашда мантиқий тафаккурга, шахсий кузатиш ва тажрибаларга таяниш керак деган гоя ётади.

Ибн Сино болани мактабда оқитиш ва тарбиялаш зараурлигини қайд этиб, мактабга барча кишиларнинг болалари тортилиши ва бирга оқитилиши ва тарбияланиши лозим деб, болани уй шароитида якка оқитишга қарши болган. Болани мактабда жамоа болиб оқишини фойдаси қуйидагича ифодаланган:ва тарбияланиши лозим деб Агар оқувчи бирга оқиса у зерикмайди, фанни эгаллашга қизиқиш юзага келади, бир- биридан қолмаслик учун ҳаракат, мусобақалашиш истаги ривожланади. Буларнинг ҳаммаси оқишнинг яхшиланишига ёрдам беради. Озаро суҳбатда оувчилар бир-бирига китобдан оқиб олганлари, катталардан эшитганларини ҳикоя қиладилар. Болалар бирга топланганларида бир-бирини ҳурмат қила бошлайдилар, достлашадилар, оқув материалларини озлаштиришда бир-бирига ёрдамлашадилар, бир- биридан яхши одатларни қабул қиладилар

Билим олишда болаларни мактабда оқитиш зарурлигини қайд этар экан, талимда қуйидаги томонларга риоя этиш зарурлигини такидлайди: болага билим беришда бирданига китобга банд қилиб қоймаслик; болага билим беришда бирданига китобга банд қилиб қоймаслик; талимда енгилдан огирга бориш орқали билим бериш;бориш орқали билим бериш талимда енгилдан огирга бориш орқали билим бериш;бориш орқали билим бериш олиб бориладиган машқлар болалар ёшига мос болиши; оқитишда жамоа болиб мактабда оқитишга этибор бериш; билим беришда болаларнинг майли, қизиқиши ва қобилиятини ҳисобга олиш; оқитишни жисмоний машқлар билан қошиб олиб бориш

Бу талаблар ҳозирги давр талим тамойилларига ҳам мос келиши билан қимматлидир. Юқоридаги масалаларга озининг «Тадбири манзил» асарида махсус болим багишлайди. «Болани мактабда оқитиш ва тарбиялаш» («Омозиш ва парвариш мадраса фарзанд») болимида талим ва тарбия жараёнини очиб беради.

Юқоридаги тамойиллар эса болаларни енгил-елпи билим олиш эмас, балки ҳар томонлама чуқур ва мустаҳкам билим олишига ёрдам беради. Талабага билим бериш оқитувчининг масулиятли бурчидир. Шунга кора ибн Сино оқитувчининг қандай болиши кераклиги ҳақида фикр юритар экан, шундай ёл-ёриқлар беради. Булар қуйидагилардан иборат: болалар билан муомалада босиқ, жиддий болиш; берилаётган билимнинг талабалар қандай озлаштириб олаётганига этибор бериши; талимда турли метод ва шакллардан фойдаланиши; талабалнинг хотираси, билимларни эгаллаш қобилияти, шахсий хусусиятларини билиши;билимларни эгаллаш қобилияти фанга қизиқтира олиши;

берилаётган билимларнинг энг муҳимини ажратиб бера олиши; билимларни талабаларга тушунарли, унинг ёши, ақлий даражасига мос равишда бериши; ҳар бир сознинг болалар ҳиссиётини уйготиш даражасида болишига эришиши зарур, дейди олим Ибн Сино талимотида билишда қайси методлардан фойдаланилмасин – у огзаки ифодами, билимларни тушунтиришми, турли коринишдаги суҳбатми, тажрибаларми, барибир талабада ҳақиқий билим ҳосил қилиш мустақил, мантиқий фикрлаш қобилиятини ривожлантириш, олган билимларини амалиётга тадбиқ эта олиш қобилиятини таркиб топтириш асосий мақсад болган.билимларни тушунтиришми Демак, «Ҳай ибн Яқзон» мантиқ илмига багишлангани билан ҳам ақлий тарбияда катта аҳамиятга эга. Шунингдек, инсондаги ёмон иллатларни ҳам бартараф этишда илму фан, зиёнинг аҳамияти, инсондаги ақл – тафаккур қувватининг ёмон иллатлардан қутилиши, озлигини англаш воситаси эканлиги билан адабий-фалсафий асаргини болиб қолмай, тарбиявий асар сифатида ҳам қимматлидир.

Қаноат ва мотадилликни инсоннинг ҳиссий қувватига киритади, чидамлилик, ақллиликни газаб қувватига, донолик, эҳтиёткорликни зийракликка, садоқат, уятчанлик ижрочилик, ачиниш, софдилликни тафовут қувватига киритади.ҳиссий қувватига киритади Олим қаноатни ҳиссий фазилатлардан санайди ва инсон озини тамагирликдан тийса, мотадилликка риоя қилса, озида хирснинг намоён болишини енгади, инсон ёмон илатларни енгишда оз имкониятларини онгли сарф этиши лозим, дейди. Ибн Сино ҳар бир ахлоқий ҳислатнинг тарифини беради: мотадиллик – тан учун зарурий озиқ ва хулқ маёрларига тогри келмайдиган ишларни қилмаслик; Саҳийлик – ёрдамга мухтож кишиларга комаклашувчи инсоний қувват;инсоний қувват Газаб – бирор ишни бажаришда жасурлик; чидамлилик – инсон оз бошига тушган ёмонликларга бардош берувчи қувват; Ақиллилик – бирор ишни бажаришда шошма – шошарликдан сақловчи қувват дейди. Зийракликни нарсалар ва ҳатто ҳаракатларнинг ҳақиқий маносини тезлик билан тушунишга ёрдам берувчи қувват, ачиниш, кишилар бахтсизлик, азоб – уқибатга дучор болганда, улар билан хушмуомалада болувчи инсоний қувват; камтарликка худбин ишлар билан шугулланишдан тохтатувчи куч сифатида тариф беради. Ибн Сино инсоннинг камолга етишида тосиқлик қилувчи нуқсонлар сифатида жоҳиллик, нодонлик, шафқатсизлик, такаббурлик, нафратни корсатиб отади. Жоҳилликни – илмга, нодонликни – зеҳни откирликка, шафқатсизлик, такаббурликни адолатга, нафратни – севги-муҳаббатга қарама-қарши иллат сифатида тарифлайди.

Ибн Сино юксак ахлоқий хислатларга яна кишиларнинг бир-бирларига дост болиб яшаши, ҳамкорлик қилишини ҳам киритади. Чунки ҳар бир киши жамиятда, одамлар билан бирга яшар экан, улар билан достона яшашга интилади.яшаши Ибн Сино юксак ахлоқий хислатларга яна кишиларнинг бир-бирларига дост болиб яшаши, ҳамкорлик қилишини ҳам киритади. Чунки ҳар бир киши жамиятда, одамлар билан бирга яшар экан, улар билан достона яшашга интилади.яшаши Модомики, инсон алоқага муҳтож экан, бошқа биров билан қошинчилик қилиш учун унинг уйи ёнига уй солади, озининг эҳтиёжини қондириш учун эса ишлаб чиқариш маҳсулотларини алмаштиради, душманлардан сақланиш учун ўзгалар билан бирлашади. Мана шу тариқа кишиларда бирлик ҳисси, бошқаларга нисбатан севги-муҳаббат ва умумий ахлоқий негизлар ишлаб чиқила бошлайди.

У инсонда яхши хулқнинг шаклланишида хушхулқ, илмли дост муҳим рол ойнайди, дейди. Олим достликни шундай тарифлайди: Ҳар қандай қийинчиликларга қарамай оз достини хавф-хатарда ёлгиз қолдирмайдиган достлик; манфаатлари охшаш ва гоявий яқин достлик; Оз шахсий манфаати ва эҳтиёжини қондиришга қаратилган достлик. Ибн Сино биринчи ва иккинчи хил достликни ҳақиқий достлик деб этироф этади. Ҳар қандай қийинчиликларга қарамай оз достини хавф-хатарда ёлгиз қолдирмайдиган достлик; манфаатлари охшаш ва гоявий яқин достлик; Оз шахсий манфаати ва эҳтиёжини қондиришга қаратилган достлик. Ибн Сино биринчи ва иккинчи хил достликни ҳақиқий достлик деб этироф этади.

Абу Райҳон Беруний озининг Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар, Минерология, Ҳиндистон асарларида ижтимоий ҳаёт масалаларини ёритган. Минералогия асарининг муқаддимасида инсон ва унинг ижтимоий адолат тогрисидаги қимматли фикрларни баён этган. Беруний оз даврининг этносоциологи ҳам эди. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар асарида турли халқлар: форслар, юнонлар, яҳудийлар, христиан моликийлар ва христиан настурийлар, мажусийлар, собитлар, будпараст араблар, мусулмон араблар, турклар тогрисида қимматли малумотлар ёзиб қолдирган. Берунийнинг «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар» деб номланган қомусий китобини инсони-ят тарихининг отган 5 минг йиллиги воқеалари таҳлили ва синтезига багиш-ланган мумтоз этносоциологик асар, деб баҳолаш мумкин. Ушбу китобда улуг мутафаккир асар ёзилиши жараёнида олиб борган социологик тадқи-қотлари, қоллаган усуллари хусусида соз юритиб, шундай ёзган. «Мазкур асарни ёзиш асносида озимга ишонч ҳосил қилдимки, ақлий нарсалардан далил келтириш, кузатилган нарсаларга қиёс қилиш ёли билан ҳақиқий малумотларга эга болиш мумкин эмас. Бунга фақат «китоб аҳллари» ва турли дин арбобларига, шу (этиқодларга амал қилувчи ҳар хил маслак ва ишонч эгаларига эргашиш, уларнинг тушунчаларини асос тутиш билан белгиланади. Сонгра уларнинг исбот учун келтирган соз ва этиқод-ларини бир-бирига солиштириш билан билинади» Беруний А.Р. Танланган асарлар. Том 1, 1968, 406-бет. 4. Берунийнинг ижтимоий-фалсафий қарашлари.

Абу Райҳон ибн Аҳмад Беруний 973-йилда Орта Осиёнинг йирик маданият маркази Хоразмнинг Кот (ҳозирги Беруний шаҳри) атрофида тугилди. У оз юртида таҳсил корган. Бир неча тилларни ва фалсафа, фалакиёт илми, математика фанларини мукаммал органган, ботаника, минералогия ва бошқа табиий фанларга ҳам қизиққан. Беруний Марказий осиёлик буюк математик ва фалакиётшунос олим Абу Наср Ибн Ироқни устоз деб билган. У ёшлик чогиданоқ фанда, айниқса, фалакиёт илмида катта муваффақиятларга эришган. Масалан, 16 ёшида мустақил ҳолда фалакиётшуносликка оид кузатишлар олиб броган ва малум натижага эришган. 21 ёшида эса ози ясаган асбоб ёрдамида эклизтиканинг экваторга огиш бурчагини аниқлаган. Беруний Хоразм тили билан бирга, араб, сугд, форс, сурёний, юнон иброний тилларини, ҳатто қадимги ҳинд тили санскритни ҳам органган. У юнон классик илми, астрономия, фалсафа, география, ботаника, математика, геология, тарих, этнография, филологиядан ҳам чуқур билим олади. Беруний йирик олим Абу Наср ибн Ироқдан Эвклид геометрияси, Птолемейнинг астрономик талимотларидан дарс олган. Бундан ташқари, озидан олдин отган Муҳаммад Хоразмий, география олими Абул Аббос, Аҳмад Фаргоний, Марвазий, Жавҳарий, Абу Наср Форобий, Абул Вафо Жузжоний, сейистонлик Абу Саид ас-Сижий, Абу Муҳаммад Ҳамид Хожандий ва бошқаларнинг асарларини мустақил органади. 995-йилгача Беруний астрономия, география, геодезиянинг амалий масалаларини ҳал этиш билан бирга, Шарқда биринчи бўлиб глобус ясади ва астрономияга оид бир неча китоб ёзди («Картография», «Глобус ясаш китоби», «Ердаги жойларнинг узунлама ва кенгламаларини аниқлаш ҳақида мақола» ва бошқалар). Беруний ҳали ёш олим болишига қарамай, Котда йиллари астрономик асбоблар ихтиро қилиб кузатишлар отказган.

Маъмун даврида Урганчда «Мажлиси уламо» - «Маъмун академияси» номли илмий марказ ташкил этилади ва у ерда мусулмон Шарқининг йирик олимлари фаолият корсатадилар. Беруний бир неча йил камёб металлар ва қимматбаҳо тошлар устида тажрибалар олиб боради ва кейинчалик ана шу тадқиқотлари асосида «Минералогия» асарини яратади. Журжонда Беруний озининг машҳур Ал-осорул боқия ан ил қурун ул ҳолия номли (Қадимги халқлардан қолган ёдгорлик) асарини ёзади. Унда юнонлар, форслар, араблар, согдийлар, хоразмликлар ва бошқа халқларнинг тақвим тизими муфассал баён қилинган. Шунингдек фалакиёт ва математикага оид масалаларга ҳам катта этибор берилган. Орта Осиёнинг тарихи ва маданияти ҳақида қизиқарли малумотлар келтирилган. Беруний ҳиндларнинг ҳаётини синчковлик билан кузатди ва уларнинг адабиётини, маданий бойлигини мукаммал органиб, Ҳиндистон асарини яратди. Унда шу мамлакатнинг фалсафаси, тарихи, географияси, аҳолисининг этник таркиби, урф-одати, этиқодлари ҳақида бой малумотлар топланган. Ҳиндистон бутун орта аср фанидаги мислсиз асардир. Шу асар орқали Беруний коз олдимизда фақат тарихчи, географ, фалакиётшунос, лингвист ва файласуф олим сифатидагина эмас, буюк инсонпарвар педагог ирқий ва диний хурофотларга қарши курашган марифатпарвар сифатида ҳам гавдаланади. Берунийнинг яна бир муҳим асари «Мунажжимлик санъатидан бошлангич тушунчалар»дир. Бу асарда ҳам у бир қанча фанлар юзасидан дастлабки тушунчалар, малумотлар берган.

Берунийнинг илмий билимларни эгаллаш ёллари, усуллари ҳақидаги фикрлари ҳозирги давр учун ҳам долзарбдир. Оқувчига билим беришда: - оқувчини зериктирмаслик; - билим беришда бир хил нарсани ёки бир хил фанни оргатавермаслик; - узвийлик, изчиллик; - таҳлил қилиш ва таққослаш; - малумдан номаълумга, яқиндан узоққа, соддадан қийинга қараб бориш; - такрорлаш; - янги мавзуларни қизиқарли, асосан, коргазмали баён этишга эътибор бериш кераклиги оқтирилади.

Берунийнинг ижтимоий-фалсафий қарашлари муайян диний чекланишларига қарамай, оша пайтдаги ҳукмрон ислом ақидаларидан бирмунча юқори турарди.У фаннинг қайси соҳасига мурожаат этса, унинг мустақил мавжудлигини тушунишдан келиб чиқди. Олим Минерология номли асарида инсон ер юзидаги барча мавжудотларга қараганда масулиятлироқ вазифаларни бажариши кераклигини қуйидагича ифодалайди: Инсон табиатнинг энг олий зоти камолотидир, инсон зоти барча ҳайвонлардан юқори туради… Инсонга катта шараф корсатилган унга ақл-заковат ва куч армугон этилган. Шу сабабдан, инсоннинг манавий қиёфаси унинг олдига қойилган вазифаларга мос болиши учун у юксак ахлоқли, билимли, марифатли болмоги даркор. Берунийнинг ижтимоий-фалсафий қарашида одам танасидаги азоларнинг бир-бирига зидлиги, уларда бир-биридан фарқ қилувчи турли-туман хатти-ҳаракат ва фел-атроф мавжудлиги асосланган. Одам, дейди Беруний, табиати жиҳатидан бир-бирига зид азолар қошилмасидан таркиб топган мураккаб танага эга ва шунинг учун унинг ҳолати оз фелатвофига кора хилма-хил болади. Берунийнинг фикрича, одамларнинг қиёфаси бир-бирига охшасада, улар айни чогда бир-биридан фарқ қилади. Бу фарқ уларнинг мижози, фел-атвори ва табиий хусусиятларида намоён болади.

Беруний ирқий тафовутларидан қатий назар, одамлар ортасидаги достлик ва ҳамкорликнинг кучи инсоният бахт-саодатининг пойдевори деб ҳисобланади. У жамоатчилик, ахлоқ-одоб, гозаллик қоидаларига риоя қилиш ҳар бир одамнинг бурчи эканини такидлади. Беруний оз асарларида талимнинг коргазмалилиги, изчил, мақсадга мувофиқ болиши кераклигини, шахснинг баркамоллиги, кишилар ортасидаги ижобий ахлоқий муносабатлар ва олижаноблик каби юксак фазилатларнинг моҳиятини асослаб берган. Беруний ўз дунёқарашида Худога ишониш ҳар бир мусулмоннинг вазифаси деб тушунган ва олийжаноб инсоннинг бурчи ислом қонун-қоидаларига риоя этишдангина иборат эмас, балки яхшилик қилишдан ҳам иборатлигини уқтирган. Яхшилик қилиш, деган эди.

Беруний, умуман ҳаммага ва хусусан оз қариндошларига заифлик чогида яхши истак билан, иложи болганда эса амалий иш билан яхшилик тилашдир. Берунийнинг ижтимоий-фалсафий қарашларида кишиларга бегараз хизмат қилиб, ёрдам корсатиш, одамлар ортасида келишмовчиликларни вужудга келтирадиган пул ва молу дунё нафсини тийиш ҳақидаги гоялар алоҳида орин олган. Беруний илм-фаннинг мухлиси ва буюк ҳомийси сифатида мамлакатнинг ободончилиги илм-фаннинг гуллашига боглиқ, одамларнинг бахти эса унинг марифатида деб билган. Марифат душманларига, ёмон урф-одатларга, адолатсизликка қарши болган.

Маълумки, табиатшунослик фанининг ривожланиши ўзининг узоқ ўтмишига эга. Ботаника ва зоологиядан билимга эга бўлмай туриб, ўсимликшунослик ва чорвачиликни, тупроқшуносликни билмасдан агротехникани рационал ривожлантириш мумкин эмас. Табиатшунослик фанини тобора ривожланишида ҳозирги замон биология фанларининг ўрни беқиёсдир.
Инсон ғор ва чайлаларда яшаб, ўзининг кундалик эҳтиёжлари учун ёввойи ҳайвонларни овлаб, тирикчилик қилиб юрган даврлардаёқ табииёт (яъни табиат) фанининг илк куртакиари вужудга келган ва ҳар хил ифодали тасвирларга эга бўлган. Даврлар ўтиши билан бундай ифодали тасвирлар шаклланиб ов манзаралари, овланади-ган ҳайвонлар ва ўсимликлар шакллари ҳар хил тошларга ўйиб ёзилган ва мулк сифатида авлодлардан-авлодларга мерос қилиб қолдирилган.
Жамият ривожланган сари турмушни енгиллаштириш омиллари ҳам вужудга кела бошлаган.
Мана шундай омиллардан бири ёwойи ҳайвонларни хона-килаштириш ва истеъмолбоп ўсимликлар уруғини кўпайтириш бо Тиб, улар инсон яшайдиган манзилгоҳларда доимо топилавермаганлиги ва об-ҳаво, иқлим шароити салбий таъсир этганлиги туфайли вужудга келган. Бу эса ўз навбатида чорвачилик, ҳунармандчилик ва ибтидоий санъат нишоналарини вужудга келтирган.
Инсон ҳаёт кечиришининг зарурий омили бўлиб ҳунарманд¬чилик юзага кела бошлаган дастлабки даврларда тош, ёғочлар билан ҳайвонлар овланган, тирикчилик қилинган, уларнинг маҳ-сулотларидан зарур буюмлар ясаган, бу ўз навбатида деҳқончилик ва чорвачилик маҳсулотларини қайта ишлашга олиб келган.
Шундай қилиб, милоддан минг йиллар аwал дастлабки ёзувлар тарзида оромий ёзуви, сўнг суғд, бақтрия ва урхун-енисей ёзувлари вужудга келди. Кейинчалик ёзувлар муттасил ўзгариб, такомиллашиб борди. Шу билан бирга табиат, борлиқ, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳақидаги кузатишлар кенгая ва чуқурлаша борди, табииёт фанлари, у ўрганаётган жараёнлар ҳамда ҳодисалар ҳақидаги тушунчалар ҳам такомиллашди.
Табиат ҳодисаларининг такомиллашиб, эволуцион тарзда ривожланиб боришдаги тушунча ва таълимотлар Абу Наср Форобий, Ал Хоразмий, Абу Райҳон Беруний, Абу АҲ ибн Сино, Мирзо Улуғбек, Заҳириддин Муҳаммад Бобур каби алломаларимизнинг асарларида ўз ифодасини топган. Бу мутафакки дарнинг асарлари астро¬номия, математика, геология, мантиқ, грамматика, мусиқа, метрология, топография, ҳарбий фанлар, ахиоқ, сиёсат билан бирга деҳқончилик, ҳунармандчилик, ов санъати, тиббиёт ва табииёт каби фанларнинг ривожланишига илмий асос бўлди.
Ўрта Осиё мутафаккирларининг илғор ғоялари. Уйғониш давридаги табииёт илмининг, шунингдек, Ғарбий Европадаги табииёт илмининг ютуқлари умумий биология, анатомия, физиология ва психологиянинг ривожланиши учун асос бўлди. Табиатнинг эволуцион ривожланиш назарияси, соддадан мураккабга ўсиб бориш, ўзгарувчанлик, бирламчи ва иккиламчи сигнал системалари, табиий ва сунъий танлаш масалалари Ўрта Осиё олимлари томонидан Ғарбий Европа олимларидан 800—900 йиллар олдин асосланиб берилганлиги фикримизнинг далилидир.
Ўрта Осиёда яшаб ўз асарлари билан табиий фанлар ривожига баракали ҳисса қўшган олимлар Ибн Синонинг устози табиатшунос Абу Абдулло Натилий (Х—ХИ аср), ботаник (ҳашшоб) Абу Ҳанифа Динаварий (815—896), Хотам Розий, Абу Бакр ар- Розий, Наабулисий, Мирзо Улуғбек, Заҳириддин Муҳаммад Бобур ва бошқалардир.
Республикамиз Президенти И.А.Каримов улар ҳадида шундай деган эдилар: «Юртимизни азалдан даҳолар юрти деб, ҳақли равишда ҳамиша фахрланиб келамиз. Имом Бухорий, Ибн Сино, Беруний, Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий, Мирзо Бобур каби буюк алломаларимиз ўзларининг ёрқин истеъдодлари билан бутун жаҳонга донг таратганЖар, буларни биз келажак авлод онгига сингдириб боришимиз керак».
Донғи дунёни тутган мутафаккирларимизнинг инсонни ўраб турган табиат билан алоқалари ҳақидаги қарашлари билан қисқача танишиб ўтамиз.
Ал Хоразмий. Абу Абдулло Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмийжаҳон математика фанининг асосчиларидан бўлган Ўрта Осиё олимларидан ҳисобланади.
Ал Хоразмий ИХ аср бошларида Бағдодда Ўрта осиёлик олимлар Ал Аҳмад Ибн Касир ал-Фарғоний, Аббос ибн Жавҳарий билан «Маъмун академияси» (Байт ул ҳикмат)ни бошқара бошлайди.
Бағдод халифаси Маъмун ал-Хоразмийга «Ер ва Осмон харитаси»ни тузиш ишини бошқаришни топширди. Харита устида олимлар
84 йил давомида тадқиқот ишларини олиб боришди. Хоразмий бу тадқиқотларни умумлаштириб «Ернинг тасвири» номли асарини ёзиб, география фанига асос солди. Бу асар бутун дунё, қитъалар, океанлар, қутблар, экватор, саҳролар, кўллар, ўрмону барча мамлакатлар, ўлкалар, у ердаги ҳайвонот ва ўсимликлар дунёси, бошқа табиий хом ашёлар, аҳоли, уларнинг тарқалиш хусусиятлари, урф-одатлари, ҳунарлари, зичлиги ҳақидаги маълумотларни ўз ичига офган.
Хоразмий дунёдаги биринчи географик атлас (хариталар мажмуаси)ни тузишга катта ҳисса қўшган.
Хоразмий астрономия соҳасида ҳам анчагина ишлар қилган. У кузатишлар асосида ҳиндларнинг астрономия жадвалларини ҳар томонлама таҳлил қилиб, янги астрономик жадваллар тузди. Унинг раҳбарлигида Ер куррасининг катталигини аниқлаш мақсадида Ер меридианининг бир градуси ўлчаб чиқилган. Хоразмийнинг астрономияга оид асари, Ернинг ўлчами ҳақидаги фикрлари, Ўрта Шарқ, Европада астрономия фанининг ривожига улкан ҳисса бўлиб қўшилган.
Машҳур ўзбек математиги Мусо ал-Хоразмий ҳозирги замон алгебра фани ва «Алгоритм» соҳасининг «отаси» ҳисобланади. «Алгебра» «Ал жабр» асаридан, «Алгоритм» эса унинг номи ал-Хоразмийдан олинган.
Жайҳоний. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Наср Жайҳоний 870- йили Бухорода туғилган. Жайҳоний ўз даврининг йирик давлат арбоби бўлибгина қолмай, балки ўта ўқимишли ва билимдон олим ҳам эди.
У вазир лавозимидан фойдаланиб, дунёнинг турли мамлакатларига саёҳатчиларни юборди. Улар тўплаган илмий материалларни чуқур таҳлил қилди ва мазкур тадқиқотлари асосида асарлар ёзди.
Олимнинг дунёвий фанлар тўғрисида ёзган китоблари жуда кўп бўлиб, улардан Мақсудий, Беруний, ибн Рустам ал-Бакрий каби олимлар ўз асарларида фойдаланганлар.
Жайҳонийнинг «Китоб-ал-масолик вал мамолик» («Йиллар ва мамлакатлар ҳақида китоб») асари 911~922- йилларда ёзилган. Беруний ўзининг «Минералогия» асарида Жайҳоний асарларида кўрсатилган минераллардан, улар ҳақидаги маълумотлардан кенг фойдаланган.
Жайҳоний ўз асарларида Ўрта Осиё, Ҳиндистон, Хитой, Санардей (Сейлон), Эрон қазилма бойликлари, табиий ресурслари ҳақида мукаммал маълумотлар келтирган.
Жайҳонийнинг асарларида Хуросон ўлкасида яшовчи халқ-ларнинг географик чегаралари, уларнинг ижтимоий ва маъмурий фаолияти, ҳунармандчилиги, табиий ресурсларини ифодаловчи материаллар келтирилган. Маҳаллий доривор ўсимликлар ва ҳай-вонлардан олинадиган доривориарнинг табиатдаги ўрни ҳақида маълумотлар берилган. Жайҳоний нафақат давлат арбоби, шу билан бирга машҳур табиб ҳам бўлган. У хонаки ҳайвонЖар: ит, мушук, одам организмида яшайдиган гижжа, чувалчангларни юқумли касаллик ташиб юрувчилар деб билган ва уларга қарши курашиш чораларини кўрган.
Жайҳоний қолдирган бой илмий мерос Ўрта Осиё ва қўшни мамлакатларнинг табиати, ўсимлик ҳамда ҳайвонот дунёси, табиий ресурслари, қишлоқ хўжалиги ва тиббиёт фанлари тарихини ўрганишда алоҳида аҳамиятга эга.
Абу Наср Форобий. Абу Наср ибн Узлуғ ибн Тархон Форобий 873- йили Тошкентнинг шимоли-ғарбида жойлашган, кейинчалик тарихда Ўтрор номи билан шуҳрат қозонган Фаробда хизматчи оиласида туғилди. Форобий ўз замонасининг йирик тиббиёт назариётчиси эди. У бу соҳада ўнлаб илмий асарлар яратди. Асарларининг умумий миқдори 160 дан ортиқ бўлиб, улар астро-номия, фалсафа, тарих, мантиқ, психология, мусиқа, таби-атшунослик, тиббиёт, кимё соҳаларини қамраб олади.
Форобийнинг табиатшуносликка доир асарлари алоҳида аҳамиятга эга бўлиб, уларда инсон ва ҳайвонлар тана аъзолари, улар фаолиятининг бир-бирига ўхшаш томонлари ва бошқа қатор илмий жиҳатлари кенг ёритилган.
Инсон организми, унинг фаолиятини Форобий бир бутун ва яхлит тизимдан иборатлигини, касалликлар асосан овқатланишнинг бузилиши билан боғлиқлигини кўрсатиб ўтган.
Форобий Европа олимлари, хусусан, рус физиологи И.М.Се-ченовдан 1000 йиллар аwал физиология фанининг фундаментал асоси бўлган бирламчи ва иккиламчи сигнал системасининг ривожига илмий асос солган.
Форобий ўз асарларида сунъий (инсон ёрдамида) турларнинг вужудга келиши сингари табиий равишда (инсон аралашувисиз) ўсимлик ва ҳайвонлар турларининг пайдо бўлишини ҳам дунёда биринчи бўлиб таърифлаб, бу масалани Ч.Дарвиндан 1000 йил аwал ҳал қилган эди.
Беруний. Абу Райҳон Муҳаммад ибн Аҳмад ал-Беруний буюк ўзбек қомусий олими, ўрта асрлар ва ундан кейинги даврларнинг етук мутафаккиридир.
Беруний 973- йили Хоразмнинг Киёт (ҳозирги Беруний шаҳрида) туғилган. Беруний 1004- йилда Қобус ибн Вушмагирга бағишланган «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар» деб номланган асарини ёзади.
Беруний асарларига табиатга оид жуда кўп маълумотлар киритилган. Масалан, Ўрта Осиё, Ҳиндистон ва Афғонистондаги қазилма бойлик (доривор ўсимликлар, ҳайвон)Иар, уларнинг фойдали хислатлари ҳақида маълумотлар берилган. Берунийнинг илмий қарашлари «Мине-ралогия», «Ҳиндистон», «Қадимги халқлардан қолган ёдгор¬ликлар», «Геодезия», «Масъуд қонуни» каби асарларида кенг ёритилган.
«Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар» асарида Беруний Эрон шимолида кенг тарқалган тропик ўсимликлар ва ҳайвонот дунёсини таърифлайди. Берунийнинг «Китоб ас-Сайдана-фит-тибби» («Табиатда доришунослик») асари 1927- йилда Туркиянинг Бурса шаҳридаги кутубхоналарнинг биридан топилган. Бу китобда 250 дан ортиқ табиб, доришунос, кимёгар, табиатшунос, тарихчи, файласуф, сайёҳлар ҳақида маълумотлар келтирилган.
Берунийнинг табиий ва сунъий танланиш ҳақидаги фикрлари ҳам диққатга сазовордир. Агар Ер юзини бир хил дарахт ёки бир хил ҳайвон бутунлай қоплаб олса, бу ҳолда ҳайвон ва дарахтларнинг кўпайишига, дарахтнинг ўсишига ўрин қолмайди, - дея таъкидлаган эди аллома.
Берунийнинг «Табиатда доришунослик» асарида доривор ўсим¬ликлар таснифи ҳам берилган. Беруний ўз асарлари билан табиат фани тарихига асос солган.
Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Заҳириддин Му-ҳаммад Бобур 1483- йили Фарғона ҳокими Умаршайх оиласида дунёга келади. У Амур Темур авлодидан бўлиб, отаси вафотидан (1494) кейин 12 ёшида подшо этиб тайинланади. Бобур тадбиркор подшо боЪЖибгина қолмай, ўта маълумотли олим ҳам эди. Унинг «Бобурнома» асари табиатшуносликнинг ривожланишида катта аҳамиятга эга.
«Бобурнома» Ўрта Осиё, Афғонистон ва Ҳиндистоннинг табиий географик жойлашиши, ўсимликлар ва ҳайвонот дунёси ҳақидаги биографик асар ҳамдир. Асарда Бобур ҳар бир жойнинг характерли жиҳатлари, ўсимлик ва у ерда тарқалган ҳайвонларнинг ўзига хос хусусиятлари ҳақида қимматли материаллараи баён этган.
Бобур асариаридаги табиат масканлари ва ҳодисаларc ўлкага оид географик маълумотлар, тасвирлар табиатни ўганишда ёш табиатшунослар ва ўлкашуносларга дастур бўлиб хизмат қилади.
Мирзо Улуғбек. Ўрта Осиёнинг буюк олимлари дунёнинг тузилиши тўғрисида тўғри фикр юритган ажойиб мутафаккирларбўлибгина қолмай, балки машҳур мушоҳадачилар ҳам эдилар. ХВ асрда Улуғбек бошлиқ самарқандлик астрономларнинг осмон жисмларини кузатиш соҳасидаги илмий ишлари, айниқса, машҳурдир.
Самарқанд ҳокими Мирзо Улуғбек астроном олим, маърифат-парвар давлат арбоби ҳам эди. У ўз мамлакатида фанни ривожлантириш учун доимо ғамхўрлик қилиб келди. Улуғбек Самарқандга турли жойлардан олимлар олиб келиб, уларнинг ишлаши учун шароит яратди.
У Самарқандда улкан расадхона қурдирди. Тепаликдаги ана шу расадхона биноси улуғворлиги билан замондошларини ҳайратда қолдирган. Расадхона ўша замондаги энг яхши, мукаммал асбоблар билан жиҳозланган эди.
Улуғбек расадхонасида олинган маълумотлар энг аниқ рнаълумотлар ҳисобланиб, бир ярим аср мобайнида бутун дунё олимларига хизмат қилиб келган. Расадхонада коинот хариталари ва глобуслар бўлган. Ер ўқининг орбита текислигига нисбатан неча даража оғганлиги Улуғбек расадхонасида аниқланган.
Улуғбек ҳоким бўлиш билан бирга Ўрта Осиё халқлари илм-фани ва маданиятини дунё фанининг олдинги сафига олиб чиққан олимлардан биридир. Унинг расадхонасида «Янги астрономия жадваллари» («Зижи Кўрагоний») яратилади. Улуғбек «Зижи Кўрагоний» асари билан бутун дунёда самовий жисмларни тадқиқ этувчи олирн сифатида шуҳрат топди.
Улуғбек омма орасида маърифат тарқатиш тўғрисида кўп қайғурган. У Самарқанд ва бошқа шаҳарларда ўқув юртлари -мадрасалар очган.
Улуғбек сингари кўплаб ўзбек олимларининг асарлари дунёга кенг тарқалиб, астрономия, география каби фанлар тараққиётига улкан ҳисса бўлиб қўшилди.
Абу Ау Ибн Сино. Буюк олим Абу Алл ибн Сино (980-1037) ҳам Беруний каби табииёт фанининг турли соҳаларида ижод қилган.
Абу Али ибн Сино дунёга машҳур «Тиб қонунлари» асарининг муаллифидир. Мазкур асаф 5 т-а китпбдан иборат. Уларда одам танаси аъзоларининг тузилиши, вазифалари, турли касалликлар, уларнинг келиб чиқиш сабаблари, оддий ва мураккаб дорилар, уларни тайёрлаш ва бу дориларнинг тана аъзоларига кўрсатадиган таъсири ҳақида маълумотлар келтирилади.
Олим одамдаги баъзи касалликлар (чечак, вабо, сил) кўзга кўринмас организмлар орқали пайдо бўлишини эътироф этади. Инсон саломатлигини яхшилашда тўғри овқатланиш, тана аъзоларини чиниқтириш муҳим аҳамиятга эга эканлигини айтади. Унинг фикрича, Ер аста-секин ўзгаради, денгиз ва дарёлар вақти келиб ўз ўрнини қуруқликка бўшатади. Шу туфайли кўпгина кишилар сувда яшайдиган ҳайвонларни, чунончи, чиғаноқ қолдиқларини қуруқликда учратадилар. Ибн Сино ўсимлик, ҳайвон ва одамда ўхшашликлар мавжудлиги, уларнинг озиқланиши, кўпайиши, ўсиши ҳақида тўхталиб ўтади.
Шундай қилиб, Ўрта Осиёда табиат фанларининг ривожланишида буюк қомусий олимларнинг бажарган ишлари ва бизгача етиб келган асарлари табииёт тарихини ўрганишда беқиёс аҳамият касб этади.

ХУЛОСА

Хулоса қилиб айтганимизда «Шарқ социология мактаби ранг-баранг таълимотлар гулдастасидан иборат болиб, бугунги кунда ҳаётимизга тобора мустаҳкам орин олаётган миллий истиқлол гояси учун фалсафий, диний ва дунёвий пойдеворлар вазифасини отайди. Миллий истиқлол гояси учун хам мазкур таълимотлар назарий асос сифатида хизмат қилади». Социологиянинг вужудга келишига доир босқичларини органиш бизни социологик тафаккур қилиш маданиятига оргатади. Биз юқорида кориб отган Марказий Осиё мутафаккирлари яратган, минг йиллар аввал қолланилган ижтимоий ҳаёт жараёнларини органиш усулларидан воқиф болдик. Шарқ ва Гарб мутафаккирлари қарашларидаги асосий фарқ шундаки, янги давр Оврупа фани ижтимоий тадқиқот шакли. Орта аср Шарқи ижтимоий ҳаётидан тубдан фарқ қилувчи, янги ижтимоий муносабатлар мазмунига, озига хос томонларига эга болган жамият тузумини органишга қаратилган. Хулоса ва таклифлар.