Mavzu: Sharq mutafakkirlaridan Imom Ismoil al-Buxoriy va Imom at-Termiziyning ijtimoiy-pedogogik qarashlari Reja: Kirish

Imom at-Termiziyning ijtimoiy-pedogogik qarashlari

Imоm аt-Tеrmiziy to‘liq ismi Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Muso ibn az-Zahhoq Abu Iso as-Sullamiy az-Zariyr al-Bug‘iy at-Termiziy bo‘lib, hijriy 209 (melodiy 824) yili Termiz yaqinidagi Bug‘ (hozirgi Surxondaryo viloyatining Sherobod tumani hududida joylashgan) qishlog‘ida o‘rta hol bir oilada tavallud topgan. Markaziy Osiyolik mashhur tarixchi Abu Saad Abdulkarim as-Sam'oniy (1113-1167) at-Termiziy Bug‘ qishlog‘ida vafot etganligi uchun al-Bug‘iy taxallusi bilan ham atalganini, olimning ko‘p yig‘laganidan umrining oxirlarida ko‘zi ojiz bo‘lib qolganligidan az-Zariyr (ko‘zi ojiz) taxallusini olganligini ham qayd qiladi.
Lekin el orasida at-Termiziy nomi bilan mashhur bo‘lishiga sabab uning butun hayoti va faoliyati (yoshligidan boshlab) Termiz shahri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lganligidan, shuningdek, olim tug‘ilgan Bug‘ qishlog‘i Termiz shahriga yaqin bo‘lib, ma'muriy-idoraviy jihatdan unga mansub qishloqlardan ekanligidan deb izohlash mumkin.
At-Termiziyning oilasi va ota-onasi haqida manbalarda aniq ma'lumotlar keltirilmagan. Tarixchilar uning «Bobom asli marvlik edi, u kishi Lays ibn Sayyor zamonida yashagan, so‘ng u yerdan Termizga ko‘chib kelgan», - degan fikrini keltirish bilan chegaralanadilar. Shuningdek, at-Termiziyning ko‘zi ojizligi xususida ham yozma manbalarda turli-tuman ma'lumotlar keltirilgan. Ba'zi mualliflar uni tug‘ma ko‘zi ojiz bo‘lgan desa, ko‘pchilik mualliflar olimning keyinchalik, umrining oxirlarida ko‘zi ojiz bo‘lib qolganligini yozadilar.
At-Termiziy yoshligidan o‘ta tirishqoq, idrokli va zakovatli bo‘lganligi bois o‘z tengdoshlari ichida ajralib turgan. Ilmga o‘ta qiziqishi tufayli o‘sha davrning ko‘pgina ilmlarini, ayniqsa, hadis ilmini chuqur egallagan. Termiz, Samarqand, Marv va Markaziy Osiyoning boshqa yirik shaharlarida istiqomat qilgan mashhur ulamo va muhaddislar asarlarini qunt bilan o‘rgangan, qo‘shni Balx va Hayraton shaharlaridagi ilm ahllari bilan ilmiy aloqalar o‘rnatilishiga munosib hissa qo‘shgan olimlardan biridir. Yoshligidan ilm-fanga tashna at-Termiziy 850 yildan, ya'ni yigirma olti yoshidan boshlab uzoq yurtlarga, qator xorijiy mamlakatlar va shaharlarga safar qiladi. Jumladan, u Hijozda - Makka va Madina, Iroq, Xurosonning qator shaharlarida ko‘plab muhaddis, ulamolar bilan muloqotda bo‘lib, ulardan ta'lim oladi, qizg‘in ilmiy munozara va bahslarda ishtirok etadi. Tarixchi Shamsuddin az-Zahabiyning ta'kidlashicha, at-Termiziy Misr va Shomni shaxsan ziyorat qilmagan, shu boisdan ham bu mamlakatlar ulamolaridan bilvosita hadislar rivoyat qilgan. Uzoq yillar davom etgan safarlari chog‘ida at-Termiziy nafaqat hadis ilmidan, balki ilm al-qiroat, al-bayon, fiqh, tarix kabi fanning boshqa sohalari hamda ko‘plab ustozlardan saboq oladi.
Shu bilan bir qatorda at-Termiziy payg‘ambar alayhissalom hadislarini to‘plashga alohida e'tibor bilan qaraydi. Bu borada u har qanday qiyinchiliklarga bardosh beradi. U o‘zi o‘qigan yoki biror roviydan eshitgan hadisini alohida qog‘ozlarga qayd etib borar, ularning asli va isnodini izchillik bilan aniqlab to‘g‘riligiga to‘liq ishonch hosil qilsagina maxsus qog‘ozlarga qayd etardi. Hadislarning to‘g‘riligiga shubha bo‘lganda ularni alohida ajratib yozardi. Shu tariqa hadislar sahiyh (to‘g‘ri, ishonchli), hasan (yaxshi, ma'qul), zaiyf (bo‘sh, ishonchsiz), g‘ariyb (g‘alati) kabi xillarga ajratilgan.
Hadis ilmini egallashda va takomillashtirishda imom at-Termiziy o‘z davrining mashhur muhaddislaridan tahsil oldi. Uning ustozlaridan Imom al-Buxoriy, Imom Muslim ibn al-Hajjoj, Abu Dovud, Qutayba ibn Sa'id, Ishoq ibn Muso, Mahmud ibn G'iylon, Said ibn Abdurrahmon, Muhammad ibn Bashshor, Ali ibn Hajar al-Marvaziy, Ahmad ibn Muniy', Muhammad ibn al-Musanno, Sufyon ibn Vaqiy' va qator taniqli muhaddislarni ko‘rsatish mumkin.
Imom at-Termiziy o‘z davrining yetuk muhaddisi sifatida ko‘pgina shogirdlarga ustozlik ham qilgan. Uning shogirdlaridan Maqhul ibn al-Fazl, Muhammad ibn Mahmud Anbar, Abu ibn Muhammad an-Nasafyun, Hammod ibn Shokir, Xaysam ibn Kulayb ash-Shoshiy, Ahmad ibn Yusuf an-Nasafiy, Abul-Abbos Muhammad ibn Mahbub al-Mahbubiy kabi yetuk olimlarni ko‘rsatish mumkin. Yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, at-Termiziyning ustoz va shogirdlari orasida turli mamlakat va elat vakillari borligi sezilib turibdi. Shu nuqtai-nazardan qaralganda, uzoq o‘tmishda ham ilm-fanning taraqqiyoti va ma'rifat urug‘larini tarqatish borasida turli o‘lkalarning vakillari yakdil bo‘lib faoliyat ko‘rsatib samarali hamkorlik qilganliklari, umumbashariy qadriyatlar ravnaqi yo‘lida haqiqiy baynalmilallik ruhi mavjud bo‘lganligi hozirgi davrimiz uchun ham ibratli bir holdir.
At-Termiziy zehnining o‘tkirligi hamda quvvai-hofizasi kuchliligi xususida tarixiy manbalarda ko‘plab misollar, rivoyatlar keltiriladi. Jumladan, arab tarixchisi Shamsuddin az-Zahabiyning (1274-1347) «Tazkirat ul-huffoz» («Hofizlar haqida tazkira») nomli asarida quyidagi hikoya keltiriladi: Abu Iso Muhammad at-Termiziy Makkaga hajga borayotganida yo‘lda mashhur muhaddislar bilan muloqotda bo‘ladi va ularning biridan hadislardan saboq berishini iltimos qiladi. U olim: «Bo‘lmasa qog‘oz-qalam ol», degan. Aksiga olib shu payt at-Termiziy qalam topa olmagan va olim ro‘parasida o‘tirib eshitgan hadislarini yozib olayotgandek qog‘oz ustida qo‘lini harakat qildiravergan. Olim esa turli-tuman hadislardan yetmishga yaqinini hikoya qilgan. Shu orada olim qog‘ozga qarab unda hech qanday yozuv yo‘qligini ko‘rgan va at-Termiziyning bu ishidan jahli chiqqan. At-Termiziy shunda bamaylixotir «Siz aytgan hadislaringizni yoddan aytib beraymi?», - deganu hozirgina olimdan eshitgan hadislarning hammasini birin-ketin takror aytib bergan. At-Termiziyning xotirasi kuchliligidan o‘sha olim hayratga tushib qoyil qolganligini bildirgan.
Bu xususda yana bir hikoya at-Termiziyning so‘ziga asoslanib keltiriladi: Makkaga ketayotganimda bir shayx to‘plagan hadislardan ikki qismini yozib olgan edim. Tasodifan o‘sha shayx bilan uchrashib qoldim. Yozib olingan hadislar mazmunan ularga o‘xshash-u, biroq boshqa hadislar ekan. Salom-alikdan so‘ng hadislarni aynan uning o‘z og‘zidan eshitishni iltimos qildim. U rozi bo‘lib, hadislarni hikoya qila boshladi. Keyin menga qarab qo‘limdagi oq qog‘ozni toza, ya'ni hech narsa yozilmagan holda ko‘rgach: «Bu qilig‘ing uchun mendan uyalmaysanmi?», - dedi. Men ma'zurona holda bor haqiqatni aytib: «Siz hikoyat qilgan hadislarning hammasini yoddan bilaman», dedim va uni birin-ketin so‘zma-so‘z aytib berdim. Shayx esa so‘zlarimga ishonqiramasdan «Nima, mening huzurimga kelishdan oldin ularni maxsus yodlagan edingmi?», - dedi. «Yo‘q», deb javob qilib: «Agar so‘zlarimga ishonmasangiz, boshqa hadislardan ayting», dedim. Shunda u o‘zining g‘aroyib hadislaridan qirqtasini hikoya qildi. Men unga ularni ham boshdan oxir birma-bir aytib berdim. Shunda u: «Senga o‘xshaganini hech qachon ko‘rmagan edim», - dedi.
At-Termiziy ko‘plab xorijiy mamlakatlarga qilgan safar chog‘ida hadislarni to‘plab, kitoblar ta'lif qilishga ham kirishgan. Safardan qaytgach, olimu fuzalolar bilan ilmiy munozaralarda qatnashadi, ko‘plab shogirdlarga ustozlik qiladi. Ayniqsa, mashhur muhaddis alloma al-Buxoriy bilan ko‘plab ilmiy bahslar yuritib undan istifoda qiladiki, bu haqda at-Termiziy o‘zining «Al-Ilal» kitobida ham yozadi. At-Termiziyning ko‘pchilik tasniflari, jumladan, uning mashhur asari «Al-Jomi'» ham o‘z vataniga qaytganidan keyin yaratilgan. Imom at-Termiziy 892 yilda Termiz yaqinidagi Bug‘ qishlog‘ida vafot etgan va shu joyda dafn qilingan.
Muhammad ibn Ali Abu Abdulloh al-Hakim at-Termiziy eng yiriklaridan biri va IX-X asrlarda Xurosonning eng yirik mutafakkirlari, muhaddislari va huquqshunoslari. Ga binoan manbalarda al-Hakim at-Termiziy 205/820 yilda tug'ilgan va 320/932 yilda Termizda vafot etgan va 112 yil yashagan. U asli hadis ilmining taniqli mutaxassisi Ali ibn Hasan oilasida tug‘ilgan. o‘g‘liga hadis ilmini o‘rgatgan. At-Termiziy 8 yoshidan an’anaviy ta’lim olgan.Yoshligini hadis, diniy ilmlar va hanafiy qonunlarini o‘rganishga bag‘ishladi. Keksa Yigirma yetti yoshida farzni ado etish uchun Makkaga boradi ziyorat marosimi, yo‘lda ilohiyot va so‘fiylar bilan muloqotda o‘z bilimlarini oshirish murabbiylar. Yo‘l-yo‘lakay Kufa, Bag‘dod va Basrada to‘xtab, yig‘ib oldi hadis. At-Termiziy sayohatlari davomida bir qancha tasavvufiy risolalar bilan tanishadi. shu jumladan suriyalik so‘fiy Ahmad ibn Osim al-Antakiyning asari. Manbalarga ko‘ra, u iroqlik bir qancha so‘fiylardan, xususan, Qutayb bin Sayyid at-Saqafiy al-Balxiy, Hasa bin Umar bin Shafiq al-Balxiy, Sufyon bin Vaqiy, Abu Turob an-Naxshabiy, Yahyi al-Jalla’ va Ahmad ibn Hadravayhiydan tahsil olgan. Bundan tashqari, at-Termiziy taqdirida fikrlarini baham ko'rgan xotini muhim rol o'ynadi.
Termiziy shogirdlaridan Abu Bakr al-Varroq, Abu Ali Mansur ibnni alohida ta’kidlash joiz. Abdulloh ibn Xolid az-Zuhli al-Xiraviy; Abu Ali al-Hasan ibn Ali al-Jurdjoniy, Ahmad ibn hissa qo'shgan Muhammad ibn Iso, Muhammad ibn Jafar ibn Muhammad ibn al-Haysam ta’limotini davom ettirishga katta hissa qo‘shgan. At-Termiziyning ba'zi g'oyalari qabul qilingan yana bir mashhur mutafakkir mutafakkir Ibn Arabiy. At-Termiziy nihoyat qaytib kelganida Termizda u to'liq ruhiy qayta tug'ilishni boshdan kechirdi va bu uni qabul qilishga undadi astsetik hayot tarzi va to'liq va to'liq taqvodor fikr yuritish ularning bu dunyo va oxiratdagi taqdiri. Taxminan 261/874 yillarda ba'zi mahalliy ulamolar uning Xudoga muhabbat va sevgi haqidagi nutqini qabul qildilar. "Allohning do'stlari" (avliyo) haqida "bid'at" va "fitna" sifatida. At-Termiziyni ayblovchilar - unga dushman bo'lgan termizlik olimlar bir qancha "bid'atchilar"ga ishora qildilar. uning ikkita asaridan iqtibos keltiradi - “[Allohning] do‘stlarining muhri” (Xatm al-avliyya) va “Kamchiliklar”. Allohga sig‘inish” (“Ilal al-ubudiyya”) bo‘lib, u musulmon marosimlarining ma’nosini muhokama qilgan. Allohning sevgisi haqida. At-Termiziy iymon va axloq asoslariga putur yetkazishda ayblangan, hatto bashorat qilishga da'vo qiladi. Balx hukmdori uni “imtihon qilish uchun” qarorgohiga chaqirdi uning imoni". At-Termiziy ta’qiblardan qochib Balxga ko‘chishga majbur bo‘ladi, so‘ngra 285/898 y. Nishopurga koʻchib oʻtdi va u yerda koʻplab tarafdorlar orttirdi. U yerda hadisdan dars bergan. Shunga qaramay, at-Termiziy Balx hukmdorini oʻzining pravoslavligiga toʻliq ishontira oldi. Ko'proq bundan tashqari, ikkinchisi o'z ayblovchilariga qarshi sud ishlarini boshladi va oxir-oqibat ularni Termizdan quvib chiqarishni buyurdi. Shundan keyin hukmdor at-Termiziydan qaytishga ruxsat berdi ona shahriga havolalar. At-Termiziy umrining oxirini vatanida o‘tkazdi va u yerga majburiy hijratdan keyin qaytib keldi. Abu Ali al-Jurdjoniy va Abu Bakr al-Varroq bo‘lgan shogirdlari qurshovida umrining oxirigacha tasavvufiy tasavvuf tarafdori bo‘lib qoldi. U atrofida vafot etdi 320/932, garchi uning o'limining aniq sanasi hali ham ilmiy munozaralar mavzusi bo'lib qolmoqda (4,980-981). At-Termiziy hadis, fiqh va Qur’on ilmlariga oid 80 ga yaqin asar yozgan. so'fiylar bilan shug'ullanishning tasavvufiy tajribasining ahamiyatini o'rganadi. Qo'ng'iroq qilaylik ulardan ba'zilari: "Al-amsal min al-kitobiy va-s-sunnatiy", "Buduvvu-sh-sha'ni Abi Abdulloh" Muhammad al-Hakim at-Termiziy, "Javob kitob ar-ra'i", "Javob al-masail allati" sa’alahu ahlu Saraxs anha”, “Hatm al-avliyya’”, “As-salotu va maqasiduha”, “Bayan al-farq”. bayna-s-sadr va-l-kalb va-l-fuod va-l-lubb”, “Kitabu isbat al-ilol”, “Kitob ar-riyazoti va” “adabi-n-nafs”, “Al-kalom alo ma’na la ilaha illalloh”, “Manazil al-kurbati”, “Navodir alusul fi ma’rifati ahbari-r-rasul”, “Kitob-ul-ihtiyatat” va boshqalar. . Ular orasida eng mashhuri “Xatm al-avliyya” (“Azizlar muhri”) edi. At-Termiziy u birinchi bo'lib bu asarda Xudoning do'stlari haqidagi ta'limotni batafsil ishlab chiqdi. uning asosi Muqaddaslik (viloyat)ning nazariy tushunchasi “Haqq Alloh” tushunchasidir. At-Termiziy Allohning do‘stlarini to‘rt toifaga ajratadi: 1) avliyou haqqolloh yoki sodiqun; 2) avliyou-lloh; 3) siddiqun (eng samimiy); 4) munfarid (yagona). At-Termiziy avliyolarni shariatga qat'iy rioya qilishga intiladiganlarga ajratgan. retseptlar va o'z-o'zini takomillashtirish (at-Tustari "intiluvchan", "izlovchilar") va "haqiqiy" Allohning do'stlari" (avliyo Alloh xoqon). Avliyou-lloh hoqon guruhi uchun 10 ta bekat belgilangan (manazil), uni yengishlari kerak: 1) jabarut (ko'rkat); 2) Sulton (hukmronlik); 3) jalol (buyuklik); 4) jamol (go'zallik); 5) azamat (kuch); 6) haybat (davogarlik); 7) rahmat (rahm-shafqat); 8) baha (porlash); 9) bahjat (hursandchilik); 10) fardoniyat (o‘ziga xoslik).
Avliyou-llohning tashqi belgilari sifatida muallif quyidagilarni ko'rsatadi:
1. Allohni zikr qilish (zikr) bilan band;
2. Ular hukmronlik qilish huquqiga ega va hech kim ularga qarshilik ko'rsatishga qodir emas;
3. Ular donoligi bilan ajralib turadi;
4. Ular ilhomga ega;
5. Ularni xafa qilib, odamlarning o'zlari muammoga chaqiradilar;
6. Suv ustida yurish, Xizr bilan gaplashish kabi duolari va mo'jizalarini ado etishlari;
7. Hamma odamlar ularni hayratda qoldiradilar, faqat hasadgo'ylar (1,348).
Avliyou-lloh hoqon har bir bekatni yengib, yangi yuksaklikka erishadi maqomi, uni eng oxirgi parkovka fardaniyatiga yaqinlashtirish. At-Termiziy tasavvufiy bilim bosqichlari ierarxiyasidan tashqari, barcha dindorlarni ikkiga bo'lgan. Xudoga yaqinliklariga ko'ra toifalarga bo'linadi. Oddiy dindorlar Avliyo toifasiga kiradi at-tavhid - "Ilohiy birlikning [haqiqiy] tarafdorlari". Ularning yuqoriligiga qaramay maqomga ega bo'lsalar ham, ular hali ham o'zlarining yovuz istaklaridan kelib chiqadigan istaklarning qoldiqlariga ega asosiy ruh. At-Termiziy “Avliyo at-tavhid”ning tepasida “Allohning doʻstlari”ning toʻrt toifasini qoʻygan. Xudoning alohida marhamatiga sazovor bo'lganlar. Birinchi toifa tuzilgan “samimiy” (sodiqun) deb ataladi. Xudoga bo'lgan muhabbatlari va sadoqatlariga qaramay, ular hali ham yo'q dunyoviy qo'shimchalardan butunlay voz kechishi mumkin. Shuning uchun ularning har biri ishtirok etadi uning nafslari va shaytonliklaridan xalos bo'lish uchun uning tuban ruhi bilan cheksiz kurash takliflar. "Samimiy" o'z tanasining a'zolari ustidan to'liq nazoratga erishishga intiladi asosiy ruhning asboblari. Ular ilohiy talablarni qat'iy bajaradilar qonun, lekin ular faqat qo'rqib Allohga o'ta farz ibodatlarni qiladilar Ularni to'g'ri yo'ldan ozdirmoqchi bo'lgan tuban qalblari bilan. Oxir oqibat, ular ko'proq yutuqlarga erishishga yordam beradi degan umidda Xudodan rahm-shafqat so'rashga majbur bo'ldi mukammallik. Ularning joylashuvi «Bayt-ul-'izzoda» oldindan belgilab qo'yilgan bo'lsa, «erkin va oliyjanob” (axror kirom) “Bayt-ul-ma’mur”da yettinchi osmondadir. Agar "samimiy" keyingi bosqichga chiqishga muvaffaq bo'lib, "erkin va olijanob" (axror kirom), so'ngra Alloh ularga O'zining yaqinligi va rahmatining nurini tushiradi. U yurak va o'rtasida joylashadi astsetikning asosiy ruhi, shu bilan unga impulslar va istaklar bilan kurashishga yordam beradi, nafsdan keladi. Biroq, barkamollikning ushbu yuqori bosqichida ham, asosiy ruh bunday qilmaydi fitnalari bilan mo'minga ta'sir qilish qobiliyatini yo'qotadi. Faqat kim uni bir marta va butunlay mag'lub eta oladi, keyingi "Xudoning do'stlari" darajasiga ko'tariladi (3.126). Bu turkumga qirqta «eng ixlos» (siddiqun) kiradi.Siddiqun ham to'liq emas o'zlarining asosiy ruhlarining ta'siridan ozod bo'lishadi, lekin ular butunlay sevgi bilan qamrab olingan Xudo. Ular birinchi ikki darajali asketlardan farq qiladi, chunki ular qabul qilishga qodir to'g'ridan-to'g'ri Xudodan ilhom oling va vahiyli tushlarni ko'ring. Ushbu bosqichda bo'lish kamolot, «siddiqun» o‘nta fazilatni asta-sekin o‘zlashtirib boradi, ularga mos keladi o'nta asosiy ilohiy sifatlar. Ushbu o'nta fazilatning har biri "Xudoning do'sti" u yoki bu ilohiy sifatlarga xos shart-sharoitlarni bajarish orqali erishadi. O'ninchi fazilatga erishgan zohid - Ilohiy noyoblikka ega bo'ladi Xudoning yerdagi vakilining maqomi. Hakim at-Termiziy bunday kishini “Allohning do‘sti” deb atagan. “yagona [uning turi]” (munfarid). Uning pozitsiyasi uni deyarli tenglashtiradi payg'ambarlar va albatta qolgan siddiqlardan yuqori. Munfarid ko'p fazilatlarga ega, payg'ambarlarga xos, jumladan, ilohiy vahiylarni olish qobiliyati "Vafsiy orzular" (1.333). At-Termiziyning ko'plab g'oyalari ichida eng ziddiyatlisi uning "muhr" haqidagi ta'limoti edi. avliyolar” (hatm al-avliyya), ya’ni. muqaddaslik davrini yakunlaydigan eng muhim "Xudoning do'sti". A.Korben, A.D.Knish va boshqalar kabi baʼzi tadqiqotchilar at-Termiziyning oʻziga xosligini eʼtirof etishadi. Bu fikrni maqom bergan zamonaviy shia mutafakkirlaridan o'zlashtirgan bo'lishi mumkin Oxirgi "masih" va "yashirin" imomlariga "nashat qiluvchi", ular hamma narsadan tashqari boshqa narsalar bu dunyoda ilohiy rahmatning dirijyori hisoblangan. Bu shia tushunchasi Muhammadning "payg'ambarlar muhri" sifatidagi sunniy tushunchasiga javoban shakllangan (ya'ni. bashorat aylanishining oxirgi bo'g'inida, o'limidan keyin o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlik Xudo va Uning ummati tomonidan butunlay tugatilgan) (3.127). Nafsdan qo'rqib, nafs bilan kurashuvchi solihlarni (siddiqlarni) ajratib ko'rsatdi. ustunlik; Yaqinlik va rahm-shafqat nuri tufayli “aziz ulug‘” (axror kirom). nafsga muvaffaqiyatli qarshilik ko'rsatadi, lekin ular ham uning fitnalariga duchor bo'lishlari mumkin; qirq solihlar (siddiqunlar) Allohning sevgisi bilan to'liq qamrab olinadi va darhol ega bo'ladi xayollar orqali Yaratgan bilan muloqot qilish, lekin nafs ta’siridan butunlay xalos bo‘lmagan. To'liq faqat «yagona» (munfarid) uning ta'sirini engishga qodir, uning maqomi yetadi payg'ambarlar (anbiyo') va elchilar (rusul) maqomi. U azizlar ierarxiyasining boshida turadi, borliq “qutb” (kutb), “muqaddaslik muhri” (“hatm al-avliyya”). Azizlar dunyo tartibining kafillari va dunyo hukmdorlari. At-Termiziy avliyolarning mo''jizalar ko'rsatish qobiliyatini tan olishga chaqirgan. (2,159-160).
Termiziydan keyin tasavvufda tasavvuf ierarxiyasi gʻoyasi oʻrnatildi. mukammal deb tan olingan. “Azizlar muhri” risolasida u batafsil muhokama qiladi ikki yo'lni taklif qiladigan ma'rifat va muqaddaslik holatiga erishish imkoniyati - shariat va tariqat talablariga qat'iy rioya qilish yoki Ilohiy orqali At-Termiziy so'fiy mutafakkirlar orasida birinchi bo'lib bu joyni batafsil asoslab bergan Muqaddas zohidlar, aslida o'z huquqlarini "payg'ambarlar" (rusullar) va payg'ambarlar bilan tenglashtiradilar.

Xulosa
Oliy ta’limdagi islohotlar zamonaviy bosqichi demokratik yuksak rivojlangan mamlakatlar darajasida O’zbekistonning ilg’or ilmiy-texnik, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlanishini ta’minlashga qodir va ma’naviy, madaniy va axloqiy sifatlarga ega yuksak malakali raqobatbardosh kadrlami tayyorlashni talab etadi. Oliy maktabda ta’lim mazmuni mutaxassislar shaxsini rivojlantirish, ylaming chuqur fundamental bilimlarini va amaliy tayyorgarliklarining asosiy vositalaridan biri hisoblanadi. Oliy maktabda ta’limning yangi mazmuni zamonaviy bosqichda davlat standarti bilan belgilanadi.
Oliy ta’lim standarti kadriar tayyorlash, ta’lim mazmuni sifatiga talablami belgilaydi. Davlat standarti me’yoriy hujjatlari asosida oliy maktabda o’qitish jarayonini takomillashtirish yo’llari belgilanadi. Oliy maktabda o ’qitish jarayoni ijtimoiy-pedagogik qonuniyatlar bilan belgilanadi va o’qitish tashkiliy shakllari va metodlari turli-tuman tizimlari doirasida amalga oshiriladi. Oliy maktabda ta’lim mazmunini qayta tashkil qilish: mutaxassislami tayyorlash yangi samarali shakllarini izlash bevosita talabalar bilim olish faoliyatlarini faollashtirish bilan bog’iiq.
Bilim olish faoliyati nazariy asoslarini asoslash uchun yaqin sharq va Markaziy Osiyo qomusiy olimlarining pedagogik qarashlari muhim ahamiyatga ega. Oliy ta’lim mazmunining sifatini takomillashtirish pedagogikadagi bugungi kunda yangi pedagogik innovatsiya yo’nalishisiz mumkin emas. Oliy maktabda innovatsiyon jarayonlar innovatsiyon xususiyati yangiliklar kiritish, o’qituvchilar kasbiy imkoniyatlari bilan belgilanadi. Oliy maktabda pedagogik innovatsiyalar pedagogik texnologiyalar muammolari bilan uzviy bog’liqdir. Pedagogik texnologiyalardan foydalanish ta’lim texnologiyalari ilmiy asoslarini, mualliflik maktablarini va yangi tajriba texnologiyalarini ishlab chiqish bilan bog’iiq.Mazkur q o ’llanmada pedagogik texnologiyalam i tizim lashtirish va umumlashtirishga urinishlar ushbu muammoni hal etmaydi.
Ta’lim mazmunini yanada takomillashtirish oliy maktabda o’quv jarayoni yangi texnologik muammolami qo’yishni va hal etishni talab etadi.
Umuman, qadimgi Sharq va G‘arb falsafasining ijtimoiy muammolari orasida axloq mavzusi yetakchilik qiladi. O‘sha davrda yaratilgan hikmatli so‘z, iboralar bugungi kunda ham insonni mulohaza yuritishga majbur qiladi. Markaziy Osiyoda siyosiy fikrlarning vujudga kelishi va rivojlanishida islom dini ham muhim manbalardan biri bo‘ldi.
IX asrda maxsus islom ilmlari shakllandi. Greklardan o‘tgan falsafa, matematika, fizika va boshqa
qator ilmlardan tashqari kalom, hadis, fiqh kabi islomiy ilmlar yuzaga keldi. Islom Sharqda nafaqat din sifatida, balki yaxlit madaniyat, ma’naviyatning shakllanishida ham katta ahamiyatga ega bo‘ldi. U madaniyatning ilm-fan, san’at, axloq, siyosat kabi sohalarining rivojiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
Bu davrda diniy ilmlar sohalarida mintaqa shuhratini olamga tanitgan imom Buxoriy, imom Termiziy, Nizomulmulk, dunyoviy ilmlar sohasida esa, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino hamda tasavvuf ma’naviy-ma’rifiy ta’limoti sohasida Ahmad Yassaviy, Ahmad Yugnakiy, Yusuf Xos Hojib, Najmiddin Kubro, Bahouddin Naqshband va boshqa yirik alloma va mutafakkirlarning jamiyat taraqqiyoti rivojida ma’naviyat hodisasining beqiyos o‘rni haqidagi qarashlari butun jahon ilmiy va falsafiy tafakkurining ravnaqiga hayotbaxsh hissa qo‘shdi.
Abu Nasr Forobiy (873–950) jahon ijtimoiy-falsafiy fikrlar tarixida “Sharq Aristoteli” (“Ikkinchi muallim”) degan unvonga sazovor bo‘lgan mashhur qomusiy olimdir. Forobiy o‘zining ijtimoiy-falsafiy qarashlarida jamiyatning vujudga kelish sabablarini, axloqning shakllanishi, inson va jamiyatning o‘zaro
munosabatini, insoniylik, adolatparvarlik, tarraqiyot, buyuk jamiyat, komil inson kabi mavzularni ilmiy-nazariy jihatdan asoslashga harakat qilgan. Forobiy talqinicha, “…haqiqiy baxtga erishish maqsadida o‘zaro yordam qiluvchi kishilarni birlashtirgan shahar – fazilatli shahardir, baxtga erishish maqsadida
birlashgan kishilar jamoasi – fazilatli jamoadir.
Baxtga erishish maqsadida o‘zaro yordam bergan xalq fazilatli xalqdir. Shu tartibda barcha xalqlar baxtaga erishish uchun bir-birlariga yordam bersalar, butun yer yuzi fazilatli bo‘ladi”.