Mavzu: Shaxs shakllanishida jismoniy tarbiya va sportning ahamiyati

Jismoniy tarbiya tamoyillari.
Pedagogikada "tamoyillar" tushunchasi ta'lim qonunlarini aks ettiradigan eng muhim va zaruriy qoidalar sifatida tushuniladi. Ular rejalashtirilgan maqsadga jalb qilingan o'qituvchining faoliyatini kam kuch va vaqt sarflaydi.
Jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotida turli xil guruhlar va turdagi printsiplar mavjud: jismoniy tarbiya tizimining umumiy tamoyillari, jismoniy tarbiyaning individual turlarini (masalan, sport mashg'ulotlari) o'ziga xos xususiyatlarini ifoda etadigan uslubiy tamoyillar. Ular bir-biri bilan chambarchas bog'liq va yagona printsiplar tizimini tashkil qiladi. Mening mavhumimda faqat jismoniy tarbiyaning umumiy tamoyillari ko'rib chiqiladi. Bularga quyidagilar kiradi:
1. Shaxsning har tomonlama va uyg'un rivojlanishi tamoyili;
2. Jismoniy tarbiya va hayot amaliyoti o'rtasidagi munosabatlar printsipi;
3. Jismoniy tarbiyani sog'lomlashtirishga yo'naltirilganlik tamoyili.
Shaxsning har tomonlama va uyg'un rivojlanishi tamoyili.
Har bir inson o'z mamlakati va jamiyati uchun foydali bo'lishga intilishi kerak. Ammo buni faqat har tomonlama rivojlangan ma'naviy va jismoniy kuchlarga ega odamlar amalga oshirishi mumkin. Ammo ular hayotning muayyan ijtimoiy sharoitlari ta'siri ostida vujudga kelishi mumkin, ular orasida jismoniy tarbiya alohida o'rin tutadi.
Shaxsning har tomonlama rivojlanishi biologik muntazamlikni, inson tizimlari va organlarining uyg'un rivojlanishiga bo'lgan ehtiyojni aks ettiradi, bu ham ijtimoiy nuqtai nazardan, ham biologik xususiyatlarida har doim yagona ijtimoiy shaxsga ega.
Bularning barchasi jismoniy tarbiya jarayonida insonga ta'sirning ko'p qirrali xususiyatini aniqlaydi va jismoniy tarbiya barcha holatlarida hisobga olinishi va maqsadli ishlatilishi kerak bo'lgan turli xil ta'lim turlari o'rtasidagi organik bog'liqlikni aniqlaydi.
Shaxsning har tomonlama va uyg'un rivojlanishi printsipi ikkita asosiy qoidada namoyon bo'ladi:
1). Ta'limning barcha jihatlarining birligini ta'minlash, barkamol rivojlangan shaxsni shakllantirish. Jismoniy tarbiya jarayonida va jismoniy madaniyatdan foydalanishning tegishli shakllarida axloqiy, estetik, jismoniy, aqliy va mehnat ta'limi muammolarini hal etishga kompleks yondashuv zarur. Faqat bu holda insonning yuqori darajada rivojlangan jismoniy fazilatlari va qobiliyatlari, uning sportdagi rekord natijalari, ijtimoiy ahamiyati va chuqur tarkibi;
2). Keng jismoniy tayyorgarlikni ta'minlash. Jismoniy madaniyat omillaridan kompleks foydalanish insonga xos bo'lgan hayotiy jismoniy fazilatlarni (va ularga asoslangan vosita qobiliyatlarini) to'liq rivojlanishi uchun, shuningdek hayotda zarur bo'lgan vosita ko'nikmalarini shakllantirish uchun zarurdir. Shunga ko'ra, jismoniy tarbiya ixtisoslashgan shakllarida umumiy va maxsus jismoniy tarbiya birligini ta'minlash kerak.
Insonning ma'naviy dunyosi tashqi va, birinchi navbatda, ijtimoiy muhit ta'siri ostida rivojlanadi, shuningdek, insonning atrof-muhitni va o'zini o'zi o'zgartirishga qaratilgan faol harakatlari tufayli rivojlanadi.
Jismoniy tarbiya jarayonida - insonning jismoniy va ma'naviy rivojlanishi tufayli aqliy axloqiy va estetik tarbiya vazifalarini amalga oshirish uchun katta imkoniyatlar mavjud. Shaxsning har tomonlama va uyg'un rivojlanishi printsipi quyidagi asosiy talablarni o'z ichiga oladi.
1. Ta'limning turli tomonlarining birligini qat'iyan kuzatish
2. Umumiy jismoniy tayyorgarlikni keng ta'minlash
Umumiy jismoniy tayyorgarlikka bo'lgan talablar inson rivojlanishining asosiy qonunlaridan biri - tizimlar va organlarning uzviy bog'liqligiga asoslanadi. Kompleks jismoniy tayyorgarlik har qanday faoliyat turining ajralmas poydevori bo'lib, insonning axloqiy va jismoniy kuchining bitmas-tuganmas manbai bo'lib xizmat qiladi.
Jismoniy tarbiyaning shaxsiyat amaliyoti bilan o'zaro bog'liqligi printsipi.
Ushbu printsip jismoniy tarbiyaning asosiy ijtimoiy qonunini ifodalaydi, uning asosiy vazifasi odamlarni faoliyatga, hayotga tayyorlashdir. Jismoniy tarbiyaning barcha tizimlarida bu naqsh uning o'ziga xos ifodasidir.
Ba'zi olimlar jismoniy madaniyat va sportning asosiy funktsiyalaridan zamonaviy hayotning qattiqligini yo'qotishda foydalanishda foydalanishadi. Ammo yana bir nuqtai nazar bor - jismoniy tarbiya samarali mehnat qiladigan va o'z vatanini dushmanlarning suiqasdidan himoya qiladigan odamlarni tayyorlash uchun yaratilgan.
Bu jismoniy tarbiyani hayot amaliyoti bilan yangi mazmun va ahamiyat bilan bog'lash printsipini beradi. Jismoniy tarbiyaning ushbu printsipini amalga oshirishda hamma joyda, oxir-oqibat, mehnatga tayyorgarlik va mudofaani hisobga olish kerakligini hisobga olish kerak.
Jismoniy tarbiyaning amaliy ahamiyati faqat hayotda zarur bo'lgan vosita ko'nikmalarini rivojlantirishdan iborat degan fikr mavjud. Agar u yoki bu jismoniy mashqlar turi bilan mashg'ulotlar natijasida shakllangan mahorat qo'llanilsa, ya'ni. ishlaydigan yoki harbiy muhitga o'tkazilishi mumkin, keyin bunday jismoniy tarbiya hayot bilan bog'liq.
Maqsad shundaki, ishlab chiqarishga yoki armiyaga kelgan odam qisqa vaqt ichida har qanday biznesning texnikasini o'zlashtira oladi. Faqat kuchli, chaqqon va jismonan rivojlangan odam yangi ishni, yangi texnologiyalarni tezroq o'zlashtirgan ma'qul.
Qo'shinlarning jangovar tayyorgarligi zamonaviy amaliyoti shuni ko'rsatadiki, harbiy texnika qanchalik murakkab bo'lsa, odamlarning jismoniy tayyorgarligiga bo'lgan talablar shunchalik chuqur va xilma-xil bo'lishi kerak. Maxsus harbiy-amaliy tayyorgarlikning vazifalari muhimdir.
Ba'zi olimlar savol tug'diradilar - hayot uchun nima muhimroq: jismoniy tarbiya jarayonida ta'limi ta'minlanishi kerak bo'lgan motor qobiliyati yoki jismoniy fazilatlar? Ushbu savol bunday shakllantirishda noqonuniydir. Sifat va mahorat bir-biridan ajratilgan holda mavjud emas. Savolning bunday shakllantirilishi amalda ta'limning ta'limga va aksincha qarshi bo'lishiga olib keladi. Ikkalasi ham muhimdir. Hayot uchun tayyorlangan odam - bu jismoniy sifatlarni yuqori darajada rivojlantirgan va turli xil motorli ko'nikmalarga ega bo'lgan kishi. Birdamlikda, ikkala omil ham hayot uchun zarur bo'lgan jismoniy tayyorgarlikni kafolatlaydi.
Jismoniy tarbiya jamiyat a'zolarining salomatligini, ularning kuchliligi va chidamliligini rivojlantirishni ta'minlashi kerak. Jismoniy tarbiyaning hayotiy amaliyot bilan o'zaro bog'liqligi printsipi jismoniy tarbiyaning barcha aniq vazifalarini, shu jumladan sport mashg'ulotlarini, shu jumladan to'g'ridan-to'g'ri amaliy ahamiyatga ega jismoniy mashqlarni o'z ichiga olishi kerak.
Natijada jismoniy tarbiyaning hayot amaliyoti bilan o'zaro bog'liqligi tamoyilining quyidagi aniq qoidalarini olishimiz mumkin:
1. jismoniy tayyorgarlikning aniq vazifalarini hal qilish, boshqa barcha narsalar teng bo'lganda, to'g'ridan-to'g'ri mehnat tabiatining muhim vosita va ko'nikmalarini shakllantiradigan vositalarga (jismoniy mashqlar) ustunlik berilishi kerak;
2. jismoniy faoliyatning barcha shakllarida turli xil vosita qobiliyatlari va ko'nikmalarini, shuningdek jismoniy qobiliyatlarning har tomonlama rivojlanishini ta'minlashga harakat qilish kerak;
3. madaniy faoliyatni doimiy va maqsadli ravishda mehnatkashlik, vatanparvarlik va axloqiy fazilatlar tarbiyasida shaxsning faol hayotiy pozitsiyasini shakllantirish bilan bog'lash.



Jismoniy tarbiya yo'nalishini takomillashtirish tamoyili.
Inson salomatligini mustahkamlash g'oyasi butun jismoniy tarbiya tizimiga kiradi. Jismoniy tarbiya yo'nalishini takomillashtirish tamoyilidan quyidagi qoidalar kelib chiqadi.
1). Jismoniy mashqlar bilan shug'ullanadiganlarning sog'lig'ini yaxshilash uchun davlat oldida javobgarlik. Jismoniy tarbiya tashkilotlari, jismoniy tarbiya o'qituvchilari va murabbiylar (shifokorlardan farqli o'laroq), odatda, sog'lom odamlar bilan shug'ullanishadi. Ular davlat oldida nafaqat gimnastika, sport, o'yinlar va turizm bilan shug'ullanadiganlarning sog'lig'ini saqlash, balki uni mustahkamlash uchun ham javobgardirlar;
2). Tibbiy-pedagogik nazoratning majburiyati va birligi. Jismoniy mashqlar faqat to'g'ri ishlatilganda shifobaxsh samarani beradigan vositadir. Shu munosabat bilan, jismoniy mashqlar bilan shug'ullanadiganlarning yoshi, jinsi va sog'lig'ining biologik xususiyatlarini hisobga olish kerak. Tizimli tibbiy va pedagogik nazorat ushbu xususiyatlarni qat'iy hisobga olishni o'z ichiga oladi. Doim yodda tutish kerakki, na o'qituvchi, na yaxshi o'qitilgan, balki talabaning o'zi ham jismoniy mashqlar ta'siri ostida tanada sodir bo'layotgan o'zgarishlarni to'liq va o'z vaqtida payqamaydi. Shifokor yordamga keladi.
Jismoniy tarbiya bilan shug'ullanadigan barcha tashkilotlar uchun talabalarning tibbiy nazorati talab qilinadi. Biroq, tibbiy kuzatuv faqat inson tanasida sodir bo'layotgan o'zgarishlar to'g'risida xabar berish bilan cheklanib qolmasligi kerak. Maxsus pedagogik kuzatuv ko'rsatkichlari bilan bir qatorda tibbiy kuzatuv ma'lumotlari ob'ektiv hodisalar bo'lib, ular yordamida jismoniy mashqlarning ijobiy yoki salbiy ta'sirini baholash, jismoniy tarbiya usullarini o'zgartirish va takomillashtirish mumkin.
Shifokor, o'qituvchi va amaliyotchining kundalik ijodiy jamoasining jismoniy tarbiya ichki tizimining sog'lomlashtirishga yo'naltirilganligi printsipi. Agar terapevt sog'lig'ining yomonlashishini sezsa va shifokor buni tahlil orqali tasdiqlasa, u intensiv sport turlaridan uzoqlashishi va terapevtik vosita sifatida jismoniy mashqlar bilan qoniqishi kerak.
Shifokor va o'qituvchi mashqlarni bajarishda ishtirok etgan tanadagi o'zgarishlarni hisobga olish asosida buxgalteriya hisobi asosida ushbu sinflarning mumkin bo'lgan uzoq muddatli natijalarini oldindan bilishlari shart.
Xulosa qilib aytganda, ushbu tamoyilning ma'nosi inson salomatligini mustahkamlash va yaxshilash ta'siriga erishish degan xulosaga kelishimiz mumkin. Ushbu tamoyil quyidagilarni majbur qiladi:
jismoniy tarbiya vositalari va usullarining o'ziga xos tarkibini belgilashda ularning sog'liq uchun ahamiyatsiz mezon sifatida asoslanishi zarur.
2. o'quvchilarning jinsi, yoshi va o'qitish darajasiga qarab o'quv yuklamalarini rejalashtirish va tartibga solish;
3. vazifalar va musobaqalar jarayonida tibbiy-pedagogik nazoratning muntazamligi va birligini ta'minlash;
4. Tabiatning shifobaxsh kuchlaridan va gigiena omillaridan keng foydalanish.
Shunday qilib, yuqorida aytilganidek, jismoniy tarbiya umumiy qoidalarining asosiy maqsadi quyidagicha:
- birinchidan, maqsadga erishish va jismoniy tarbiya muammolarini hal qilish uchun eng qulay sharoit va imkoniyatlarni yaratish;
ikkinchidan, jismoniy tarbiya jarayonining umumiy yo'nalishini (yaxlitligi, qo'llanishi, tiklanishi) birlashtirishga;
- uchinchidan, jismoniy tarbiyaning ijobiy natijalariga erishishni kafolatlaydigan asosiy usullarni va ularni amalda qo'llash usullarini aniqlash.
Xulosa
Hech kim jismoniy madaniyat va sportning o'zgaruvchan kuchi bilan taqqoslay olmaydi. Bu quvvat charchoqdan shikoyat qiladigan - qattiq, og'riqli - sog'lom bo'lib, o'jar, sust, tez, zaif, kuchli qiladi. Yaxshi jismoniy tayyorgarlik sizga yangi murakkab ishlab chiqarish kasblarini tezda o'rganishga imkon beradi; bu shuningdek uchuvchilar, kosmonavtlar va harbiylarni tayyorlashda hal qiluvchi omillardan biriga aylandi.
Jismoniy madaniyat va sport intellektual jarayonlarning rivojlanishiga hissa qo'shadi - diqqat, idrokning aniqligi, eslab qolish, ko'payish, tasavvur qilish, fikrlash, aqliy faoliyatini yaxshilash. Sog'lom, qotib qolgan, jismonan yaxshi rivojlangan o'g'il-qizlar, odatda, o'quv materiallarini yaxshi qabul qiladilar, maktabdagi darslarda kam charchaydilar, shamollash sababli darslarni qoldirmaydilar.
Jismoniy tarbiya ham shaxsni shaxs sifatida shakllantirishning eng muhim vositasidir. Jismoniy mashqlar sizni ongga, irodaga, axloqiy xarakterga, o'g'il va qizlarning xarakter xususiyatlariga ko'p jihatdan ta'sir o'tkazishga imkon beradi. Ular nafaqat tanadagi sezilarli biologik o'zgarishlarni keltirib chiqaradi, balki insonning ma'naviy dunyosini tavsiflovchi axloqiy e'tiqodlar, odatlar, didlar va boshqa jihatlarning rivojlanishini ko'p jihatdan aniqlaydi.
Sportda shaxsning shakllanish psixologiyasi
Sport sohasidagi ko’pgina mutaxassislar - pedagoglar, psi-xologlar, fiziologlar va shifokorlar o’rtasida sportchilarning asab tizimi kuchli bo’ladi, ularning ruhiy xususiyatlari, shu jumladan, temperamentlari sportda yuksak muvaffaqiyat qozonish uchun zaruriy shart hisoblanadi, degan fikr keng tarqalgan. Bu fikr ayrim tadqiqot ishlari natijasida qisman tasdiqlangan. A.I. Kresotovnikov va uning hamkasblari 1937 yildayoq asab tizimi turi xususiyatlarini test usulida aniqlab, ko’p sportchilar kuchli tipning turli varivsiyalariga mansub, degan xulosaga kelgan. Ushbu muammoni o’rganishni davom etgan olimlar sportdagi muvaffaqiyat asab tizimining tipologik xususiyatlariga shartli ravishda bog’liqligi to’g’risida xulosaga keldilar (A.N. Krestov-nikov, 1951-1955).
K.M. Smirnov (1954, 1962) musobaqalarning yuqori toifa-dagi sportchilar faoliyatiga ta’sirini o’rganar ekan, qo’zg’alish jarayon kuchsiz kechadigan shaxslar muhim musobaqalarda yomon natijalarga erishishini aniqladi.
V.V. Medvedev, A.V. Rodionov, N.A. Xudadov (1973) tadqiqot-lar natijasida sportchilarning musobaqalarda, ruhiy zo’riqish sha-roitida asab tizimining qo’zg’alish jarayoniga bog’liq xususiyatlari yetakchi rol o’ynaydi, degan fikrga keldilar. Olingan ma’lumotlar qator mualliflar (K.M. Gurevich, L.A. Kopitova, V.F. Matveyeva, V.S. Merlin va h.z.) to’plagan ma’lumotlarga mos keladi.
Bu fikrlar ommaviy va o’smirlar sportida boshqacha tus oladi. N.D. Sinani (1967,1968) velosipedchilar faoliyati xusu-siyatlarini o’rganar ekan, turli malakali sportchilar o’rtasida asab tizimi bo’sh shaxslarni uchratmadi. Ammo bunday fikrlar zamo-naviy ma’lumotlarga (ayrim xususiyatlar kompensatsiyasi, tempe-ramentning faoliyat talablariga moslashishi) ko’p ham to’g’ri kelavermaydi (V.S. Merlin, V.D. Nebiglitsin, V.M. Teplov, K.M. Gurevich va h.z.) toifasi, yoshi, jinsi, sportdagi staji turlicha bo’lgan sportchilar o’rtasida inertli, yengiltak, jizzaki, asab tizi-mi bo’sh shaxslarning ham uchrashi o’rganishlar natijasida isbot qilingan.
Temperament xususiyatlarini ommaviy sport bilan shug’ul-lanishga bo’lgan qobiliyat, deb qarash noto’g’ri. Asab tizimining kuchsizligi, inertliligi yoki barqaror emasligi va bu bilan bog’liq temperament xususiyatlari muvaffaqiyatli sport faoliyatiga xalaqit bermaydi (B.A. Vyatkin, 1964, 1967, 1970; YU.YA. Kisyolev, 1971; V.P. Merlikin, 1967,1968; O.A.CHernikova, 1961; V.M. SHadrin, 1967).
B.A. Vyatkin (1978) ikki nuqtai nazar mavjud, degan fikrga kelgan:
1) istalgan sport turidagi muvaffaqiyat asab tizimi va temperament xususiyatlariga bog’liq;
2) ommaviy sportda va sportning alohida turlarida asab tizimi va temperament muhim rol o’ynamaydi, turli tipdagi asab tizimi va har hil temperamentli shaxslar sportda birdek natijaga erishishlari mumkin.
Inson asab faoliyatining individual jihatlari butun sport faoliyatining borishida katta ahamiyat kasb etadi. Ular harakat ko’nikmalarining shakllanish va barqarorlashishi tezligiga, ularning rivojlanishi va, kerak bulganda, qayta ishlab chiqish, o’zgartirishga katta ta’sir ko’rsatadilar. Sportchining mashg’ulot-larda va musobaqalardagi ruhiy holati va o’zini tutishi ham individual xususiyatlarga bog’liq. Hayotda, ishda, atrofdagilar bilan munosabatda ikki asosiy asab jarayoni - qo’zg’alish va tormoz-lanishning balanslashuvi ro’y beradi. Bu balansning buzilishi dinamik stereotipning shakllanishida qiyinchiliklar tug’diradi. Asab markazlarida ishlayotgan mushaklar, organlardan kelayotgan ta’sirlarni mustahkamlash, harakat ko’nikmasi dinamik stereoti-pini yaratish uchun asab markazlari qo’zg’alishining ma’lum darajasi zarur bo’ladi.
Sportchi organizmga ta’sir qiluvchi o’ta kuchli omillar (uzoq davom etgan maksimal yuklamalar, yuqori tempda ritmik ishlash) dan so’ng shug’ullanishlarning samarasi kuchli tormozlanish natijasida tushib ketadi. Aynan shu davrda yuklamalarni kamay-tirish kerak, aks holda oliy asab faoliyatida portlash ro’y beradi va sportchini uzoq vaqt izdan chiqarishi mumkin.
Jismoniy mashg’ulotlarning psixologik masalalari
Mashhur psixolog P.A. Rudik (1973) tadqiqotlar natijasida shaxsning psixologik xususiyatlari jismoniy mashqlar ta’siri ostida muayyan, barqaror o’zgarishi mumkin, degan fikrga kelgan. Odatda sport shaxsning shakllanishi va rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi, deb hisoblash qabul qilingan. Sport musobaqa-lari tirishqoqlik, ahloq va iroda sifatlari, mardlikni tarbiya-lashga yordam berishi yuqorida qayd etildi. Ammo bu yo’nalishdagi tadqiqotlar endi boshlanmoqda.
Verner va Totxeyd Vest - Poyntedagi harbiy akademiya kur-santlarining shaxsiy xususiyatlariga muntazam sport mashg’u-lotlari va musobaqalarining ta’sirini aniqlamoqchi bo’ldilar. Buning uchun o’rta maktabning harbiy akademiyaga o’qishga kirmoqchi bo’lgan, sportchi va sportchi bo’lmagan bitiruvchilari kuzatildi. Ushbu tadqiqot natijalariga ko’ra shaxs o’smirlik davrida shakllanib bo’ladi va sport bilan shug’ullanish aytarli o’zgarish-larga olib kelmaydi, degan taxminga kelindi.


1968 yilda Vashingtonda o’tkazilgan sport psixologiyasi bo’yicha Ikkinchi xalqaro kongressda professor Ikegami uzoq va muntazam sport mashg’ulotlarining shaxsning o’zgarishga ta’sirini o’rganishga bag’ishlangan fundamental tadqiqotlar natijasini taqdim etdi. Bu ma’lumotlarning statistik tahlili shuni ko’rsa-tadiki, sport staji oshaverishi bilan kuzatilgan shaxslar faol-roq, tajovuzkorroq, beg’amroq bo’lavergan, depressiya va frestatsiya kamroq ishtiyoq his etganlar, boshqalar bilan munosabatda yetakchi bo’lishga kamroq intilganlar. Uning fikriga ko’ra, sport mashg’u-lotlari ruhiy barqarorlikning umumiy o’zgarishiga ta’sir etmagan.