Mavzu: soha iqdisodiyoti va menejmenti

Iqtisodiyot va menejmentning predmeti va izlanish uslublari

Хar qanday fan o’z predmeti, nazariyasi va uslublariga egadir. Predmet bu fan nima bilan shug’ullanishi, uning qaysi sohaga tegishli ekanligini belgilaydi. Nazariya bu sohada ro’y beradigan jarayon va hodisalarning ro’y berish qonuniyatlarini aniqlaydi. Izlanish usullari nazariyadan kelib chiqqan holda kishilar ilmiy va amaliy faoliyati qanday amalga oshishini ko’rsatib berishi, fanning shu sohasida hodisalarni umumlashtirish va o’rganishning turli vositalari va usullari tizimini ishlab chiqish lozim. ―Menejment‖ fanining predmeti xo’jalik yuritishning barcha darajalarida boshqarishning qonunlari (qonuniyatlari), tamoyillari va munosabatlarini o’rganishdan iboratdir. Boshqaruv munosabatlari ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarining ajralmas qismi bo’lib, turli iqtisodiy, tashkiliy, ijtimoiy, mehnat, ruhiy va boshqa ko’rinishlarda bo’ladi. Boshqaruv munosabatlari boshqaruv qo’l ostidagi xodimlar o’rtasidagi aloqa va o’zaro ta’sirning murakkab majmuini ifodalaydi, demak, menejment bu eng avvalo kishilarni boshqarishdir. Iqtisodiyotni boshqarishda bevosita boshqaruv ob’ekti mehnat jamoalari va alohida xodimlardan iboratdir. Faqat ularning mehnat faoliyati vositasida ishlab chiqarishning moddiy unsurlari, ya’ni mehnat qurollari va predmetlariga ta’sir etiladi. Boshqaruvning eng asosiy bilish uslubi - dialektik uslub bo’lib, u menejmentga o’rganilayotgan ijtimiy hodisalarning mohiyatini ochishga yordam beradi. Menejmentga quyidagi boshqa uslublar ham xos: voqe’lik hodisalarini o’rganishga aniq tarixiy yondashuv; xo’jalik mexanizmi barcha elementlarini bir vaqtning o’zida tahlil qilish va to’liq boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish imkonini beruvchi tarkibiy yondashuv, tarkibiy tahlil, iqtisodiy tajriba va boshqalar. Menejment mahorati uning barcha uslublarini egallash, ularni to’g’ri bog’lab qo’llash, har bir aniq vaziyatda eng samaralisini topish qobiliyatiga ega bo’lishidan iboratdir. ―Korxona iqtisodiyoti‖ fani yuqorida keltirilganlarni mazmuni va mohiyatini ochib beradi, ularni xo’jalikni boshqarish uchun ishlatish shakl va usullarini o’rgatadi. ―Korxona iqtisodiyoti‖ fanining predmeti - korxonada ro’y berayotgan iqtisodiy reallikni shakllantiradigan, tartibga soladigan tashkiliy, iqtisodiy shakl va usullar yig’indisi, ya’ni korxonaning xo’jalik mexanizmidir. Korxona xo’jalik mexanizmi quyidagi elementlardan tashkil topadi. Birinchidan, ishlab chiqarishni tashkil qilish shakllari, korxona va tadbirkorlikning shakl va turlari, ularni ixtisoslashi, kotezkorlashishi, konsentratsiyalanishi va hokazolar. 8 Ikkinchidan, korxonani boshqarish tarkibi, usul va shakllari. Bu element iqtisodiy munosabatlarni boshqaruv aspektiga tuzilishini, ishlab chiqarishga ta’sir qilish uchun ishlatiladigan ma’muriy va iqtisodiy usullarni o’z ichiga oladi. Uchinchidan, korxonaning davlat organlari va iqtisodiyot boshqa sub’ektlari bilan moliyaviy-kredit munosabatlari, xo’jalik aloqalari. Тo’rtinchidan, korxona faoliyatida ishlatiladigan iqtisodiy rag’batlantirish shakllari, usullari, iqtisodiy dastaklar (baho, ish haqi, foydalar kabi). Beshinchidan, korxona faoliyatini ishlab chiqarishni tartibga solishni huquqiy shakl va usullari. Yuridik qonunlar, davlat organlarining normativ hujjatlari, ko’rsatmalari, korxonaning nizomi, ustavi va hokazolar. Oltinchidan, ishlab chiqarishga ta’sir qiluvchi ijtimoiy-ruhiy omillar. Yettinchidan, davlatning iqtisodiy siyosati. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida O’zbekiston Respublikasi davlatining iqtisodiy siyosatining asosiy negizini Respublikamiz prezidenti I.A.Karimov tomonidan nazariy asoslangan beshta ustuvor yo’nalishlari tashkil qiladi. Ularning asosiy mazmuni quyidagilarda o’z ifodasini topadi:  Iqtisodiyotni siyosatdan ustunligi;  Davlat - bosh islohotchi;  Qonun ustuvorligi;  Kuchli ijtimoiy siyosat;  Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tish. Bu tartib va qoidalar korxona iqtisodiyotida o’z ifodalarini topadi va korxonaning faoliyatini yo’naltiradi. Sakkizinchidan, raqobat, jur’at, xavfsizlik, tijorat sirlarining shakl va usullari. Korxonaning xo’jalik mexanizmi murakkab va ko’p qirrali tushunchadir. Хo’jalik mexnizmini o’rganish orqali korxona faoliyatida ro’y berayotgan iqtisodiy hodisalar va jarayonlarga baho berish, ularni rejalashtirish yo’llarini aniqlash imkoniyatiga ega bo’lamiz. Barcha iqtisodiy fanlarning usullarini falsafiy asosi va umumiy bilish quroli sifatida dialektika usuli ishlatiladi. Shu bilan birga bilish jarayonining rivojlanishi asosida ilmiy fikr yuritishning umumiy usullari ham topilgan. Ular qatoriga induksiya, deduksiya, analiz va sintez kabilar kiradi. Dialektika grekcha «dialektike» so’zidan kelib chiqib tabiat, jamiyat va tafakkurning umumiy qonunlarini o’rganish usuli sifatida vujudga kelgan, ya’ni falsafaning tabiat, jamiyat va tafakkurni o’rganish usuliga dialektika deb tushuniladi. Induksiya lotincha «inductio» so’zidan olingan bo’lib xabar olish mazmunini bildiradi. U fikr yuritishning bir tipi va tadqiq qilish usulidir. Umuman induksiya tadqiqot qilishda, xulosalarni asoslashda xususiylikdan, ayrim voqelikdan umumiylikka o’tish usulidir. Iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilishda umumiy nazariy bilimga ega bo’lish uchun uning alohida tomonlari, emperik asoslari o’rganilib, xulosa qilinadi. Deduksiya lotincha «deductio» so’zidan olinib so’zma-so’z «chiqarish» ma’nosini bildiradi. Deduksiya ham induksiya kabi fikr yuritishni bir xili va tadqiq 9 qilish usuli bo’lib, induksiya usulining teskarisini ishlatadi. Deduksiya usuli ishlatilganda umumiylikdan xususiylikka qarab fikr yuritiladi va tadqiqot olib boriladi. Analiz va sintez grekcha «anajysis» va «syntщesis» so’zlaridan olingan bo’lib, analiz - bo’lish, ajratish va sintez - muvofiqlik, munosiblik ma’nosini bildiradi. Analiz va sintez tadqiqot usuli bo’lib, umumiy mazmunni yaxlitlikni alohida tarkibiy bo’limlarga (xususiylikga) ajratish va yaxlitlikni alohida tarkibiy bo’limlardan yaratish jarayoniga tushuniladi. Bular ham tadqiqotni logik uslublaridandir. Iqtisodiy amaliyotda bu usullardan keng foydalaniladi. Bunga asos bo’lib «Iqtisodiy tahlil nazariyasi», «Хo’jalik faoliyatining iqtisodiy tahlili» degan fanlarning mavjudligi hisoblanadi. Korxona iqtisodiyoti ilmiy fan sifatida yuqorida keltirilgan falsafaning usullaridan va boshqa fanlarda ishlatiladigan ko’p arsenalli usul va uslublarni o’z predmetini o’rganishda ishlatadi. Тabiiy yo’naltirilishi bo’yicha bu usul va uslublar iqtisodiy jarayon va hodisalarni tahlil qilish, ilmiy tadqiqot o’tkazish, prognozlash, rejalashtirish qurollari sifatida ishlatiladi. Bir qator alomatlari bo’yicha bu usullar son va sifat tahlili, solishtirish, kuzatish, eksperiment o’tkazish, tizimli tahlil, modellashtirish, estropolyatsiya, interpolyatsiya kabilarga bo’linadi. Bular bilan bir qatorda statistik, matematik bashorat (gipoteza) usullari keng ishlatiladi.

3.