Mavzu: Sotsiologik tadqiqotlarda testlar Reja: Tadqiqot dasturining nazariy asoslari

3. Intervyu. Test usuli
Psixologiyada ishlab chiqilgan usullar sotsiologiyada keng qo’llaniladi – testlar, proyektiv texnika va sotsiometrik usullar.
Test – bu ma’lum bir psixik xususiyatning rivojlanish darajasini yoki namoyon bo’lish darajasini, shuningdek, shaxsning psixik xususiyatlarining yig’indisini yoki guruhlar va jamoalarning ruhiy holatini o’lchaydigan qisqa muddatli test.
Sinov metodologiyasining o’ziga xos xususiyati o’lchangan xarakteristikaga tegishli ma’lumotlarni ko’p marta nazorat qilishdir.
Sinov tasnifi:
1. Tadqiqot mavzusi bo’yicha:
a) umumiy shaxsiy – shaxsning aqliy xususiyatlarining umumiyligini aniqlash;
b) shaxsiy – sub’ektning o’ziga xos xususiyatini, mulkini tashxislash uchun maxsus testlar;
v) guruh – guruh psixik jarayonlarini diagnostika qilish uchun mo’ljallangan.
2. Amaldagi texnik usullar nuqtai nazaridan:
a) ob’ektiv, ko’pincha psixofiziologik testlar;
b) sub’ektiv testlar – mavzu shaxsiy xususiyatlarning turli ko’rinishlarini aniqlaydi;
v) “qog’oz va qalam bilan” testlari – testdagi ba’zi harflarni kesib tashlash;
d) sub’ektlarning xulq-atvor ko’rinishlarini ekspert baholashga asoslangan testlar.
Shuni yodda tutish kerak:
• test natijalari har doim nisbiydir;
• har qanday test faqat test topshiriqlari ishlab chiqilgan guruhga o’xshash guruhlarga qo’llanilishi mumkin;
• testning ishonchliligi bir xil xususiyatni o’lchaydigan boshqa ko’rsatkichlarga va ushbu xususiyatning alohida tarkibiy qismlarini o’lchaydigan ma’lumotlarga nisbatan namoyon bo’ladi;
• sotsiologik tadqiqotlarda guruh testlari ayniqsa qo‘l keladi.
Proyektiv texnika – bu to’g’ridan-to’g’ri tadqiqot usullaridan foydalanganda ma’lum buzilishlarga duchor bo’lgan munosabat yoki motivlar to’g’risida ilmiy asoslangan ma’lumotlarni olishga imkon beradigan tadqiqot protseduralari to’plami:
1. Gapni bajarish testi. Respondentga tez, ikkilanmasdan, tugallanmagan jumlalar qatorini bajarish taklif etiladi.
2. Multfilmlar uslubi. Respondentga unga taqdim etilgan multfilmlar yoki karikaturalar ichiga yozuvlar kiritish taklif etiladi.
3. Rasmlarni talqin qilish usuli. Jarayon noaniq mazmundagi rasmlar bo’yicha respondentlarning erkin uyushmalarini shakllantirishdan iborat.
4. Didaktik hikoyalar usuli. Respondentlarga qisqacha didaktik hikoyalar turkumi taklif etiladi, ular tasvirlangan voqealarga bir nechta qarama-qarshi munosabat turlarining mavjudligini taklif qiladi. Hikoya respondentga tasvirlangan voqealarning ishtirokchisiga aylanishiga yordam berishi kutilmoqda.
5. O’yin usullari – munosabat va motivlarni oydinlashtirish uchun o’yinlar majmui.
Proyektiv protseduralar to’rtta yondashuvga asoslanadi:
1. Assotsiatsiya – taqdim etilgan qo’zg’atuvchiga tez javob berish kamroq o’zini tutadi va shuning uchun yashirin munosabat va motivlarni yaxshiroq aniqlay oladi degan taxmin.
2. Erkin assotsiatsiyalar tuzish uchun kiritilgan fantaziya, | respondentga taqdim etilgan noaniq stimullar bilan bog’liq.
3. Konseptualizatsiya – respondentga noaniq yoki noaniq stimul taklif qilinadi va uning stimulga bo’lgan munosabati bitta, juda aniq ma’noga ega bo’lishi kerak bo’lgan vaziyatni yaratadi.
4. Tasniflash – respondentlarning munosabati yoki motivlari to’g’risidagi tasavvurni ma’lum bir sinfga ma’lum tushunchalarni, hodisalarni belgilash asosida olish mumkin. Proyektiv usullarning kamchiliklari:
• ma’lumotlarni ishlab chiqish va sharhlash uchun tadqiqotchidan yuqori malaka talab etiladi;
• olingan ma’lumot miqdorini aniqlash qiyin;
• bu tartiblarni shaxs xulq-atvorining barcha munosabati va motivlari uchun ishlab chiqish mumkin emas.
Sotsiometrik texnika shaxsiy emas, balki guruh xususiyatlarini o’lchash uchun ishlatiladi.
Sotsiometrik test guruh a’zolari o’rtasidagi hissiy bog’lanishlarni, ya’ni o’zaro yoqtirish va yoqtirmaslikni aniqlash uchun mo’ljallangan.
Sotsiometrik protseduraning funktsiyalari:
“sotsiometrik pozitsiyalar” ni aniqlash – guruh a’zolarining xayrixohlik – antipatiya (rahbar – qoralangan) a couple 232²soslari bo’yicha vakolatlarining o’zaro bog’liqligi;
2) birlashish darajasini o'lchash - guruhdagi tarqoqlik;
3) guruh ichidagi quyi tizimlarni aniqlash - o'zlarining norasmiy rahbarlari boshchilik qilishi mumkin bo'lgan birlashgan shakllanishlar.
Texnik nuqtai nazardan, sotsiometriya so'rov metodologiyasi va birlamchi o'lchovlarni maxsus matematik qayta ishlash algoritmlari birikmasidir.
Tadqiqot dasturi ishlab chiqilgandan so'ng, sotsiometrik mezon yaratiladi - o'zaro munosabatlarni aniqlashtirish uchun o'rganilayotgan guruhning barcha a'zolariga savol beriladi.

Sotsiometrik mezon:

• guruhning barcha a’zolariga tushunarli bo‘lishi;
• sub'ektni guruhning boshqa a'zosini tanlash yoki rad etishga yo'naltirish;
• guruh ichida qaysi guruh a'zolarini tanlash yoki rad etish bo'yicha cheklovlarga yo'l qo'ymaslik;
• tanlash yoki rad etish bo'yicha takliflar shunday shakllantirilishi kerakki, ularning hissiy va psixologik munosabati guruh a'zolarining reaktsiyalarida namoyon bo'ladi;
• masalaning amaliy yo‘nalishiga shaxsni ishontirish.
Qo'llaniladigan mezonlar soni guruh a'zolarining bir-birini qancha vaqtdan beri bilishiga bog'liq. Guruhdagi munosabatlar qanchalik kam tashkil etilgan bo'lsa, shunchalik kam mezon taqdim etilishi kerak - bu, ayniqsa, jiddiy shaxslararo ziddiyatli guruhlarni o'rganish uchun to'g'ri keladi.
So‘rov davomida har bir guruh a’zosiga sotsiometrik so‘rovnoma (sotsiometrik karta) va sotsiometrik guruh a’zolarining ro‘yxati beriladi. Qulaylik uchun guruh a'zolarining ismlari shifrlangan yoki raqam bilan kodlangan.
So'rov natijalari sotsiomatrixda - guruhning har bir a'zosining javoblari qatori bo'lgan jadvalda qayd etiladi. Sotsiomatrix mazmunini ifodalashning qulay usuli bu sotsiogramma. Shaxslararo munosabatlarning miqdoriy xarakteristikalari sotsiometrik indekslardir.
Olingan ma'lumotlarning barqarorligi takroriy so'rovlar, natijalarning haqiqiyligi - guruhdagi haqiqiy munosabatlarni kuzatish orqali aniqlanadi.