Mavzu: So‘z birikmasi sintaksisi Reja

uch o‘rdak osmondagi uch o‘rdak
o‘rdak o‘rdak


uch uch


osmondagi
ilg‘or terimchilar xo‘jalikdagi ilg‘or terimchilar
terimchilar terimchilar



ilg‘or ilg‘or
xo‘jalikdagi
a’lochi o‘quvchilar hammadan a’lochi o‘quvchilar
o‘quvchilar o‘quvchilar


a’lochi a’lochi


hammadan
Osmondagi uch o‘rdak (osmondagiQuchQo‘rdak), xo‘jalikdagi ilg‘or terimchilar (xo‘jalikdagi Q ilg‘or Q terimchilar) SBlarida hokim so‘z kengayishi natijasida, hammadan a’lochi o‘quvchilar (hamma-dan Q a’lochi Q o‘quvchilar) birikmasida esa tobe a’zo kengayishi natijasida murakkab birikma hosil bo‘lgan. Ba’zan har ikkala a’zo ham birdan kengayishi mumkin: hammadan a’lochi faol talabalar: (hammadan + a’lochi + faol +talabalar):
(talabalar


faol)
hammadan a’lochi
Murakkab birikmada oldin turgan so‘zlar oxirgisiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘lanib birikma hosil qilmaydi, ya’ni katta semiz qora qo‘y birikmasidagi a’zolar ushbu birikmaning o‘zida katta qo‘y, semiz qo‘y, qora qo‘y kabi birikuvni bermaydi:
qo‘y


katta semiz qora
Chunki bunda tobe so‘zlar hokim so‘z ifodalagan narsaning turli belgisini ko‘rsatadi. Bu esa ularning uyushmaganligiga dalildir. Uyushmagan tobe a’zo esa o‘ziga xos ohang bilan aytiladi. Qiyoslang:
A’lochi, bilimdon bolalar (uyushgan tobe so‘zlar)
Katta semiz qora qo‘y (uyushmagan tobe so‘zlar)
SB zanjiri. Ayrim murakkab SBda bir so‘z oldingi so‘zga hokim, keyingi so‘zga nisbatan tobe bo‘lishi mumkin. Masalan: maktabda o‘qiyotgan bola kabi. Bunda o‘qiyotgan so‘zi maktabda so‘ziga hokim, bola so‘ziga esa tobe a’zo sanaladi.
Uning sxemasini quyidagicha berish mumkin:
bola


o‘qiyotgan


maktabda
Birikma esa kengayishi mumkin:
bola


o‘qiyotgan


maktabda


kunduzgi
So‘z birikmasidagi a’zolarning bu tarzdagi kengayishi SB zanjiri deyiladi. Lekin barcha murakkab birikma ham SB zanjirini hosil qilavermaydi. Masalan, xo‘jalikdagi ilg‘or terimchilar birikmasi kabi. Buning bog‘lanishi zanjirsimon emas. Chunki xo‘jalikdagi so‘zi ilg‘or so‘ziga emas, balki ilg‘or terimchilar birikmasiga tobelangan:
terimchilar


ilg‘or
xo‘jalikdagi
SB va sintagma. Gapning tuzilish va mazmun jihatdan birlashgan parchalari nutq jarayonida qisqa to‘xtam bilan ajraladi. Bunday parchalar sintagma deyiladi. Masalan: A’lochi o‘quvchilar barcha imtihonlarni muvaffaqiyat bilan topshirdilar gapi uchta sintagmaga bo‘linadi:
1) a’lochi o‘quvchilar; 2) barcha imtihonlarni; 3) muvaffaqiyat bilan topshirdilar.
Har bir sintagma bir nafas kuchi bilan aytilib, qisqa to‘xtamdan so‘ng yangi sintagma boshlanadi. Gap yaxlitlik sifatida boshqa gapdan kattaroq pauza bilan ajratilsa, sintagmalarni ajratib turadigan pauzalar undan kichikroq bo‘ladi. Sintagma – grammatik-semantik jihatdan yaxlitlangan fonetik butunlik.
Gap bir sintagmali yoki bir necha sintagmali bo‘lishi mumkin. Sintagma ba’zan bir so‘zdan ham tashkil topadi. Sintagma bir necha so‘zli bo‘lganda, ko‘pincha, yetakchi va unga tobe so‘zdan tashkil topadi. Lekin sintagmadagi hokim-tobelik SBdagi hokim-tobelik munosabatidan farq qiladi. Sintagmadagi bir hokim so‘z keyingi sintagma uchun tobe bo‘lmaydi. Masalan, yuqorida keltirilgan gapdagi a’lochi o‘quvchilar sintagmasidagi hokim a’zo (o‘quvchilar) barcha so‘ziga tobe bo‘lolmaydi. Lekin SBning tarkibiy uzvida u uchinchi sintagmadagi topshirdilar so‘ziga tobelanadi.
Sintagma SBga teng bo‘lishi ham mumkin. Bunda SBdagi yonma-yon kelgan tobe va hokim a’zolar sintagma hosil qila oladi: a’lochi o‘quvchilar birikuvi ham SB, ham sintagma. O‘quvchilar topshirdilar birikmasi erkin birikuv bo‘lsa-da, sintagma emas, chunki a’zolari bir pauza bilan birlashtirilmagan.
Sintagmaning SBdan farqli yana bir xususiyati shuki, uning unsurlari orasiga boshqa sintagmaning uzvi ajralib kirmaydi. Lekin SBning uzvlari orasida nutqda bu SBga daxldor bo‘lmagan boshqa SB uzvlari joylashgan bo‘lishi mumkin: kitobni kecha o‘qidim gapidagi kitobni o‘qimoq SB orasida daxli bo‘lmagan kecha so‘zi joylashgan.
Sintagmalanishning o‘ziga xos qonuniyati bor. Asosan, yonma-yon kelgan aniqlovchi va aniqlanmish, to‘ldiruvchi va to‘ldirilmish, hol va hollanmish bir sintagmani hosil qiladi.
So‘zlovchining maqsadi gapni sintagmaga bo‘lishda muhim rol o‘ynaydi. Demak, sintagma nutqiy, individual hodisa bo‘lib, har bir so‘zlovchi bir gapni turlicha sintagmaga bo‘lishi mumkin. Masalan: Halim shofyor akamning o‘rtog‘i gapini quyidagicha sintagmalash va uni turlicha tushunish mumkin; 1. Halim – shofyor akamning o‘rtog‘i. 2. Halim shofyor – akamning o‘rtog‘i. Demak, gapning lisoniy mohiyatini gap tarkibidagi nutqiy SBning qaysi SB LSQi hosilasi ekanligini aniqlashda sintagmalanishga ham tayanish mumkin.
SB LSQsini tiklash va uning voqelanishi. Boshqa lisoniy hodisa kabi SB LSQlarini tiklash va uning voqelanishi farqlanadi. SB LSQining voqelanishi «lison-nutq» yo‘nalishida bo‘lib, bu yo‘nalish umumiylikdan oraliq ko‘rinish orqali xususiylikka – nutqiy hodisaga qarab boradi. Masalan:
[W→W]

[W^{morfologik vosita}→W^{morfologik vosita}]

[W^{qaratqich kelishigi}→W ^{egalik qo‘shimchasi}]


[ism^{qaratqich kelishigi}→ism^{egalik qo‘shimchasi}]


[ot ^{qaratqich kelishigi}→ot^{egalik qo‘shimchasi}]


[ot_atoqli^{qaratqich kelishigi} →ot_turdosh ^{egalik qo‘shimchasi}]

Karimning kitobi

Bunda [W-W] umumiy lisoniy sintaktik qolip bo‘lsa, [ot_atoqli^{qaratqich kelishigi}→ot_turdosh^{egalik qo‘shimchasi}] – quyi lisoniy sintaktik qolip. Karimning kitobi hosilasi – ana shu LSQ asosidagi nutqiy SBdir.
LSQni tiklash xususiylik (nutqiy hosila)dan oraliq ko‘rinish orqali umumiylik sari boradi va bu jarayon «nutq-lison» yo‘nalishida kechadi. Nutqiy SBning voqelanishida boshlang‘ich nuqta [W→W] qolipi bo‘lsa, uni tiklashda Karimning kitobi kabi nutqiy SBlari asos bo‘lib xizmat qiladi.
Yuqorida aytilganidek, o‘zbek tilida so‘z birikmasining 18 ta umumlashmasi –
LSQi mavjud bo‘lib, ularni a’zolarining birikuv omillari asosida jadvalda quyidagicha umumlashtirish mumkin (37-jadval).

	ShMJ	ShJM	MShJ	MJSh	JMSh	JShM
ShMJ	[W^qaratqich kelishigi →W^egalik qo‘shimchasi] [W^chiqish kelishigi→W^chegara shakli] [W^chiqish/^jo‘nalish kelishigi →Fe’lmajhul/ aniq nisbat]		[ism^kelishik qo‘shimchasi →fe’l] [ism^o‘xshatish →fe’l] [sifat^chiqish kelishigi→sifat] [ot^qaratqich kelishigi→sifat] [fe’lsifatdosh→fe’l] [son^kelishik qo‘shimchasi →son]	[ot^kelishik qo‘shimchasi →ot] [ism^o‘xsha-tish→ism] [fe’lsifat-dosh→ot]
ShJM
MShJ
MJSh			[ism→ot] [ism→fe’l] [ravish/olmosh→sifat]
JMSh	[ot^bosh kelishik→ot^egalik qo‘shimchasi]		[otmodda→ otaniq] [otshaxs →otshaxs]
JShM

Quyida har bir riyoziy-mantiqiy katakdagi bittadan LSQning asosiy ko‘rinishi va ma’noviy turlarini tasvirlashga harakat qilamiz.

[W^{qaratqich kelishigi}→W^{egalik qo‘shimchasi}]qqaratuvchi-qaralmish. Qolipda a’zolar W belgisi bilan berilgan bo‘lib, bu muayyan so‘z turkumi belgisi emas. Chunki bunda W unsurini to‘ldiruvchi a’zo sifatida turli xil mustaqil so‘z turkumi qatnashishi mumkin. Shuningdek, bu LSQning quyi bo‘linishi uning tegishli so‘z turkumi tomonidan to‘ldirilishi asosida bo‘lib, ular quyidagilar:
[ot ^{qaratqich kelishigi} → ot ^{egalik qo‘shimchasi} q ot qaratuvchi Q ot qaralmish] (kitobning varag‘i);
[ot ^{qaratqich kelishigi} → sifat ^{egalik qo‘shimchasi} q ot qaratuvchi Q sifat qaralmish] (daraxtning mo‘rti);
[sifat ^{qaratqich kelishigi} → ot ^{egalik qo‘shimchasi} q sifat qaratuvchi Q ot qaralmish] ((gulning) qizilining hidi);
[sifat ^{qaratqich kelishigi} → sifat ^{egalik qo‘shimchasi} q sifat qaratuvchi Q sifat qaralmish] ((olmaning) kattasining chuchugi);
[ot _turdosh ^{qaratqich kelishigi} → sifat ^{egalik qo‘shimchasi} q ot qaratuvchi Q son qaralmish] (gulning bittasi);
[son ^{qaratqich kelishigi} → S^{egalik qo‘shimchasi} q son qaratuvchi Q son qaralmish (o‘nning yarmi);
[ot ^{qaratqich kelishigi} → harakat nomi ^{egalik qo‘shimchasi} q ot qaratuvchiQfe’l qaralmish] (Otabekning qaytishi);
[harakat nomi ^{qaratqich kelishigi} → ot ^{egalik qo‘shimchasi} q fe’l qaratuvchiQot qaralmish] (uyalishning o‘rni);
[harakat nomi ^{qaratqich kelishigi} → harakat nomi ^{egalik qo‘shimchasi} q fe’l qaratuvchi Q fe’l qaratuvchi (olmoqning bermog‘i);
[ot ^{qaratqich kelishigi} → sifatdosh ^{egalik qo‘shimchasi} q ot qaratuvchi Q sifatdosh qaralmish (yurakning to‘xtagani);
11) [sifatdosh ^{qaratqich kelishigi} →ot ^{egalik qo‘shimchasi} q sifatdosh qaratuvchi Q ot qaralmish] (qo‘rqqanning ko‘zi);
[ot ^{qaratqich kelishigi} → ravish ^{egalik qo‘shimchasi} q ot qaratuvchi Q ravish qaralmish (mehnatning kecha-kunduzi);
[olmosh ^{qaratqich kelishigi} → ot ^{egalik qo‘shimchasi} q olmosh qaratuvchi Q ot qaralmish (mening vatanim);
[ravish ^{qaratqich kelishigi} → ot ^{egalik qo‘shimchasi} q ravish qaratuvchi Q ot qaralmish (hozirning huzuri).
Umumiy [W ^{qaratqich kelishig} → W ^{egalik qo‘shimchasi}] qolipining bu ko‘rinishlari ham bevosita kuzatishda berilgan, ular o‘zaro a’zolarining qaysi turkumga mansubligi bilan farqlanar ekan, demak, bu farq lug‘aviy mohiyatlar asosidadir.
[W ^{qaratqich kelishigi –} W ^{egalik qo‘shimchasi} q qaratuvchi-qaralmish qolipi hosilalari turli xil ma’noviy munosabatni namoyon qiladi. Misol sifatida bir-biriga o‘xshash bir nechta nutqiy SB ni qiyoslab ko‘raylik (38- jadval):