Mavzu: Sozandachilik san’ati

---

Ohangaron shahar 
Ixtisoslashtirilgan
maktabning 7 “B” sinf
o’quvchisi Amirqulova
Dilnuraning musiqa
fanidan yozgan 
BSBSI 

---

Mavzu: Sozandachilik san’ati 
Sozandalik san`ati-ustozona musiqa ijrochiligining muhim 
omillaridan biridir. "Har bir musiqachi biladiki, u ragani kuylay 
oladi, buning uchun u ma`lum darajada teran his eta bilsa bas. 
Lekin, raga hissiyotini ularga "kuylash" emas, balki ragalarda 
bunyodga keladigan nazokat, mung, hayrat kabi hislarni 
ifodalovchi cholg`u in`om etadi. (tarj. B.S.)-deb ta`riflaydi mashhur 
hind musiqashunos olimi Ragxaeva R.Mennon. 
Darhaqiqat, xonanda o`z cholg`u talqinining birinchi ijrochisi 
va birinchi tinglovchisi hamdir. Zeroki, ijrochi o`z mahoratini 
cholg`u talqinida tarannum etib, xonishi bilan boyitadi. Sozanda 
cholg`uda qanchalik mahorat bilan musiqiy asarning mukammal 
ifodasiga erishsa va mutanosib tarzda xonishga ta`sir ettira olsa, 
shunchalik jo`r bo`lish mahorati sirlariga ega bo`ladi. Uning asosiy 
xususiyatlari ziyraklik, sezgirlik, badiha, oqilona talqin va doimiy 
nazorat kabi jihatlarda namoyon bo`ladi. 
Badihago`ylik-odatda "maxsus tayyorgarliksiz bir zumda 
yaratilgan she`r (musiqa yoki qo`shiq) , yoki voqea, hodisa 
munosabati bilan to`satdan aytilgan musiqiy asardir" . Musiqiy 
ijodiyotda maxsus "badihago`ylik"ka asoslangan "aytishuv" janr, 
baxshilar san`atiga xos namunalar mavjud. Ustozona musiqa 
namunalari ijrochiligida "Badihago`ylik" o`ziga xos ko`rinishda 
shakllanib, ijro jarayonidagi talqin bilan bevosita bog`liq bo`ladi. 
Shuningdek, xonanda yoki sozandaning ijro vaqti, vaziyati 
doirasida kuyga yoki ashulaga o`zgacha yondashish va namudlar 
qo`shishi bilan xarakterlanadi. Bunda asosiy mezon ijrochilik 
amallaridan asoslangan holda olgan sabog`i, badiiy va musiqiy 
meros an`analari negizidagi teran bilimi, amaliy jarayon talqinidagi 
mahorati va ijro etayotgan musiqiy namunaga nisbatan ijodiy 
yondoshishi hisoblanadi. 

---

Ijrochilik sabog`i an`anaga ko`ra ustoz-shogird qabilida 
amalga oshirilgan. Odatda, har bir shogird ko`p yillar davomida 
(ijrochilik sirlarini puxta o`zlashtirguncha) o`z ustozi tarbiyasida 
bo`lgan. Soz chertish, ashula aytish, musiqiy merosni o`rganish, 
davralarda o`zini tutish kabi eng zarur jihatlarni mukammal 
o`zlashtirgan shogird ustozlarning o`ziga xos imtihonlaridan so`ng 
mustaqil faoliyat ko`rsatishga ijozat olganlar. 
Hayotda har bir sohani egallashda o`ziga xos ruhiy, ishqiy, 
ilmiy-amaliy pog`onalarni bosib o`tish taqozo etiladi. Bu o`rinda 
an`anaviy ijrochilikni o`zlashtirish va mohirlikka erishish 
jarayonini ramziy ma`noda tasavvuf ta`limotiga xos insonning 
ma`naviy kamolotga erishish yo`li asoslari bilan taqqoslab ko`rish 
mumkin. Biz O`rta Osiyo tasavvufining musiqa bilan hamnafas 
jihatlari misolida fikr yuritishni lozim ko`rdik. 
"So`fiylikka qadam qo`ygan har bir murid (yoki solih) Shariat, 
Tariqat, Haqiqat (ba`zan Ma`rifat-Haqiqat) kabi maqomlar 

---

silsilasidan o`tishi lozim bo`lgan. Bunda shariat tushunchasi 
ma`lum diniy qonun-qoidalar majmuasi hamda so`fiylikka 
boshlovchi dastlabki ruhiy holatni anglatgan. Bu holatni esa 
Tangriga bo`lgan ishq belgilaydi. Keyingi bosqich-tariqatda esa 
ma`lum xatti-harakatlar amalga oshirilishi ko`zda tutiladi. 
Tariqatda asosan 7 pog`ona mavjud bo`lib, ularni murid o`z piri-
murshidining yo`l-yo`riqlari asosida o`tishi lozim bo`ladi. Xuddi 
ana shu 7 pog`ona esa arab tilida "maqam" (maqom) deb ataladi. 
"Tariqat maqomlari" iborasi ham shu asosdan kelib chiqqandir. 
Binobarin, Ilohiy ma`rifat va Haqiqatga erishmoq uchun ushbu 
maqomlarni bosib o`tishi shart bo`lgan" . Bundan kelib chiqadiki, 
I-daraja har tomonlama tayyorlanish, sozlanish-shariat, II-daraja 
saboq jarayonini-Tariqat (yoki ma`rifat Tariqat), III-daraja 
mukammallik, yetuklikni mustaqil faoliyat-Haqiqat-tarzida 
sharhlash o`rinli bo`lsa kerak. 

---

 Musiqa ijrochiligi egallash jarayonini (sun`iy tarzda va nazariy 
tarkiblash maqsadida) bosqichlarga bo`lganimizda quyidagi 
manzaraning shohidi bo`lamiz. San`atning ilk qadamlarini inson 
qalbida shu sohaga "ishq" paydo bo`lishi va bu ishq san`atni ongli 
ravishda tushunish, unga qalban amal qilishga bo`lgan ishtiyoq, 
ularning asosida ma`lum harakatlar, anglash jarayoni sifatida 
aniqlab, uni Shariat, ya`ni I-bosqich bilan bog`lasak bo`ladi. 
Bo`lajak ijodkorning ushbu sohada ma`lum tushuncha hosil qilib, 
o`z faoliyatini san`atga bag`ishlab, shogirdlikni ravo ko`rib, 
ma`lum ustozdan saboq olishga jazm etishi, ya`ni ustoz-shogird 
(murshid-murid amali) sabog`i davri II-bosqichga to`g`ri keladi. 
Yuqorida keltirilgan yetuklik-III-bosqichga Haqiqat jarayonini, 
ya`ni mustaqil faoliyatda hofizlikning barcha sir-asrorlarini 
idroklagan holda mukammal ijro etish, "Hofizlik" bilan bog`lash 
mumkin. Bu jarayon bir qator omillarni o`zida mujassam etadi. 
Ulardan ayrimlarini quyidagi tartibda tasavvur etish mumkin: 
I II III 
A) Shariat Tariqat Haqiqat 
B) Ishq Shogirdlik Hofizlik 
C) Sozlanish Tayyorlanish Mukammallik 
D) Kirish-anglash 7 bosqichni o`tish Ijod-faoliyat 
Tariqat bosqichining o`zlashtirish zarur bo`lgan 7 pog`onasi 
mavjud bo`lgani kabi, barcha sohalar, shu jumladan ijrochilik ham 
ustoz-shogird sabog`i jarayoni bilan bog`liq va o`rganish lozim 
bo`lgan qator amallardan iboratdir. Ijrochilikning barcha ichki va 
tashqi xususiyatlaridan kelib chiqqan holda lozim bo`lgan 
amallarni quyidagicha yondoshish bilan izohlashga urinib 
ko`ramiz: 
1. So`z talaffuzi (she`riyatni bilish, kuy usuli va she`r vazni), 

---

ya`ni aruz ilmi. 
2. Sozandalik san`atini egallash (cholg`u ijrochiligi, talqin 
mahorati). 
3. Xonandalik san`ati (ovozdan to`g`ri va oqilona foydalanish. 
Tovushqatorning har bir pardasida lozim va xos sayqal va jilo 
berishga erishish. Hamnafaslik.) 
4. Jo`r bo`lish san`ati (o`z-o`ziga jo`r bo`lish, o`zga 
xonandaga ma`lum cholg`uda jo`r bo`lish va jo`rnavozlik). 
5. Ijro san`ati (har qanday shart-sharoitdagi ijro paytida o`zni 
idora qila bilish, an`anaviylik va badihago`ylik imkoniyatlaridan 
foydalanish tartiblari, ijro vaziyatini to`g`ri baholash). 
6. Merosni o`rganish (saboq, og`zaki an`anadagi musiqa 
merosini o`zlashtirish, uni ilmiy idroklash, mavjud an`anaviy ijro 
uslublar bilan tanishish). 
7. Talqin-tahlil, taqlid va talqin (mavjud an`analar bilan 
sug`orilgan xususiy o`ziga xos talqin yaratish). 

---

Ustoz-shogird an`analarida bu bilan birga odob-axloq, o`zini tutish 
va amal qilish lozim bo`lgan yoki sharoit taqozo etadigan o`ziga 
xos "amal"lar mavjud. Ustoz-shogird va shogirdlarning sabog` 
jarayoni haqida qator olimlarning fikr-mulohazalari mavjud. 
Xususan, XVasrda Hirotda yashab ijod etgan, Sharqning mashhur 
allomalaridan biri, axloq, tarix, tasavvuf, nujum, riyoziyot kabi 
sohalarda samarali ijod etgan Husayn Voiz Koshifiy o`zining 
"Futuvatnomai Sultoniy" nomli risolasida bu jarayonning (so`fiylar 
ijodi-amali misolida) ko`p qoida nizomlarini, murid-murshid, Pir-
murid, ustoz-shogird amallarini yoritib bergan. Unda har bir 
tadbirning rukni, sujudi (sajdalari), farqi, intihosi, ma`nosi, odobi, 
axloqi, odati, shartlari, sarmoyasi, vazifasi, qonuni, ziynati, 
xislatlari, sifatlari kabi lozim bo`lgan o`nlab amallari haqida bayon 
etiladi. Ana shu manbaadan bir namud,-shogirdlikning amallari 
haqida quyidagicha yozadi: "Agar shogirdlikning binosi nimani 
ustiga quriladi, deb so`rasalar, irodat ustida, deb javob bergin. Agar 
irodat nimadir, deb so`rasalar, samo` va toatdir, deb aytgin. Agar 
samo` (eshitish) va toat nimadir deb so`rasalar, nimaiki ustoz aytsa, 
uni jon qulog`i bilan qabul qilish va vujud a`zolari orqali amalda 
ado etishdir, deb ayt. Agar shogird uchun nima yaxshi, deb 
so`rasalar, pok e`tiqod deb ayt, chunki faqat e`tiqod kishini 
murodiga yetkazadi"

---

Ustoz-shogird an`analarining ko`p jihatlari ijrochilik san`atini 
egallash jarayonida tasavvuf ilmi bilan umumiy ekanligining 
guvohi bo`lamiz. Shu bilan birga ijrochilik san`atini egallashning 
izlanishlar bilan birga o`ziga xos tomoni ham mavjud. Chunonchi, 
shogird doimo amaliy izlanishda bo`lishi, muntazam mustaqil 
ijroga o`rganib borishi, doimiy tarzda davralarda ishtirok etishi, 
ustozi yonida, kerak vaqtda hamnafas yoki jo`rnavozlik qilishi 
taqozo etiladi. Ana shu mezon keyingi bosqich-mustaqil ijod 
davrida asos sifatida muhimdir. Musiqa esa she`riyatning murakkab 
uslublaridan hisoblangan, o`ziga xos ritmik tarkibga ega bo`lgan 
aruz vaznidagi namunalar bilan ijro etishga asoslangan. Asarning 
negizida so`z (aruz) vaznning kuy usuli bilan uzviy mushtarakligi 
va hamohangligi muhim omillardan biridir. Qolaversa-musiqiy kuy 
ma`lum she`riy asarga bog`lanadi, bastalanadi. Albatta uning 
mukammal tarkib topishida she`rning ham vazni, mazmuni kabi 

---

xususiyatlari asosiy mezon bo`lib xizmat qiladi. 
Ijrochilik azaldan musiqiy merosimizning turli janr 
xususiyatlari asosida, o`ziga xos shaklda yuzaga kelgan. Ularni 
ruhiy ta`siri, musiqaviy jonli ifodasi, tarkibiy va ijroviy jihatlaridan 
kelib chiqib, ijrochilik an`analarini F.M.Karomatov 3 guruhga 
bo`ladi. "Bular folklor (asliy xalqiy), xalq professional va og`zaki 
an`ananing eng rivojlangan professional ko`rinishi" Ustozona 
musiqa tarkibiga kiruvchi qismi-"og`zaki an`anadagi professional 
musiqa guruhi hamma joyda (kontsertlarda) aytiladigan, bir ovozli 
ko`rinishga ega bo`lgan, tarkibiy-kuy jihatidan nisbatan eng 
rivojlangan, aytim (vokal)-cholg`u asarlari, (alohida o`zining 
ifodali ta`siridagi-monumental-yirik) turkumli asarlarni o`z ichiga 
oladi" 
Yuqorida zikr etilgan barcha guruhlar bir-biri bilan uzviy 
bog`liq holda zamon nafasi bilan hamohang rivojlanish jarayonini 
o`tagan. Ijrochilar atalmish "an`analar"ning davomchilari musiqa 
san`atining rivojiga o`z ta`sirlarini ko`rsatganlar. Ijrochilikning 
tarixiy rivojlanish jarayoni mahalliy zonalar miqyosida, ma`lum 
guruhlar doirasida va mustaqil ijod asosida vohaviy, guruhiy va 
shaxsiy ijrochilik yo`llari-uslublari shakllanishiga zamin yaratgan. 
Lokal zonalarga xos ijro uslublarda sheva, an`ana, janrlar kabi u 
yoki bu mahalliy yo`nalishning xarakterlovchi turli jihatlari asosiy 
omil sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. 
Shaxsiy ijro uslublarining yuzaga kelishida esa, ko`proq yetuk 
sozanda yoki xonandaning ijro talqini bilan bog`liq imkoniyatlari 
(ovoz, ijodiyot, badihago`ylik, ijro) tarbiyalanib, yetishib chiqqan 
ijrochilik maktabi an`analari, mahalliy uslublari va istiqomat qilib 
turgan joyning turli musiqiy va ijtimoiy an`analari muhimdir. 

---

O`zbek musiqa ijrochiligida ana shunday mezonlarni o`tab, 
xalqimiz ardog`ida yashab, musiqiy merosimizda o`rnak bo`la 
oladigan Ota /iyos , Ota Jalol, Domla Halim Ibodov, Hoji 
Abdulaziz Abdurasulov, Hamroqul Qori, Madrahim Yoqubov, 
Erka Qori Karimov, Sodirxon Hofiz, Hojixon Boltaev, Jo`raxon 
Sultonov kabi bir qator ustozlar o`tgan. Ijrochilik san`ati, hofizlik 
darajalarining muqobil ko`rinishini ushbu ustoz san`atkorlarning 
ijodiy faoliyatida ko`rish mumkin. 
Shu bois ham ular va ularning ijodi doimo o`rnak va namunadir.