Mavzu: suyuqliklarning zichligini o’lchash va bosim o’lchash asboblari

MAVZU: SUYUQLIKLARNING ZICHLIGINI O’LCHASH VA BOSIM O’LCHASH ASBOBLARI
Rеja:
1. Zichlikni o’lchash bo’yicha asosiy ma'lumotlar.
2. qolqovichli zichlik o’lchagichlar.
3. Vaznli zichlik o’lchagichlar.
4. Gidrostatik zichlik o’lchagichlar.
5. Radioizotopli zichlik o’lchagichlar.
6. Bosimni o’lchash bo’yicha umumiy ma'lumotlar va klassifikatsiyasi.
7. Bosim o’lchash asboblar.

ZIChLIK O’LChAGIChLAR

Sanoatda suyuqliklarni zichligini o’lchash uchun quyidagi zichlik
o’lchagichlardan foydalaniladi:
1. qisqovichli zichlik o’lchagichlar;
2. Vaznli zichlik o’lchagichlar;
3. Gidrostatik zichliko’lchagichlar;
4. Radioizotopli zichlik o’lchagichlar.
qalqovichli zichlik o’lchagichlar asosan 2 ga bo’linadi:
1. Suzib yuruvchi qolqovuchlar;
2. Batomom cho’kadigan qalqovichlar.
Vaznli zichlik o’lchagichlar
Vaznli zichlik o’lchagichlarning ishlash printsipi nazorat qilinayotgan ma'lum
bir qajmidagi suyuqlikni vaznini uzluksiz tortib turishga asoslangan.
Toza suyuqliklarni o’lchashdan tashqari vaznli zichlik o’lchagichlar suspеnziya
va tarkibida qattiq moddalar bo’lgan suyuqliklar zichligini o’lchashda qam ishlatiladi.

Vaznli zichlik o’lchagichlarning afzalligi trubka kеsimining doimiyligi va
trubkadan suyuqlikning katta tеzlikda o’tishidir. Bu esa suyuqlik tarkibidagi qattiq jismlarning trubka tubiga (dеvorlariga) cho’kishiga yo’l qo’ymaydi. Sanoatda 500... 2500 kgG`m3 o’lchash chеgaralariga mo’ljallangan vaznli zichlik o’lchagichlar chiqariladi. O’lchashdagi asosiy xatolik ± 2%. Gidrostatik zichlik o’lchagichlar Gidrostatik zichlik o’lchagichlar asosan 3 turga bo’linadi:
1. Silfonli gidrostatik zichlik o’lchagichlar;
2. Tеnzomеtrik gidrostatk zichlik o’lchagichlar;
3. Ximtronli gidrostatik zichlik o’lchagichlar


Bosimni o'lchash asboblari o'lchanayotgan kattalikning turiga va ishlash usuliga ko'ra tasniflanadi. O'lchanayotgan kattalikning turiga ko'ra bosimni va siyraklanishni o'lchaydigan asboblar quyidagilarga bo'linadi:
barometrlar - atmosfera bosimini o'lchash uchun mo'ljallangan;
manometrlar - ortiqcha bosimni o'lchash uchun mo'ljallangan;
differensial manometrlar - bosimlar farqini o'lchash uchun mo'ljallangan;
vakuummetrlar - siyraklangan bosimni o'lchash uchun mo'ljallangan;
manovakuummetrlar - ortiqcha hamda siyraklashgan bosimni o'lchash uchun mo'ljallangan.
Kichik hajmdagi (40 kPa gacha) bosim, siyraklanish va bosimlar farqini o'lchash uchun mo'ljallangan asboblar naporomerlar, tyagomerlar va tyagonaporomerlar deyiladi.
Refraktometriya
Standart refraktometrlar shaffof moddalarning suyuqlikda yoki qattiq holatda nur sinishi darajasini (sinish koeffitsienti qismi sifatida) o'lchaydilar; keyinchalik bu suyuq namunani aniqlash, namunaning tozaligini tahlil qilish va namunadagi eritilgan moddalarning miqdori yoki konsentratsiyasini aniqlash uchun ishlatiladi. Yorug'lik havodan suyuqlik orqali o'tayotganda u sekinlashadi va "egilish" xayolini hosil qiladi, "burish" ning zo'ravonligi suyuqlikda erigan moddaning miqdoriga bog'liq bo'ladi. Masalan, bir stakan suvdagi shakar miqdori.^[1]
Refraktometrlarning turlari
Refraktometrlarning to'rtta asosiy turi mavjud: an'anaviy qo'l refraktometrlari, raqamli qo'l refraktometrlari, laboratoriya yoki Abbe refraktometrlari (asbob ixtirochisi uchun nomlangan va Ernst Abbening "tanqidiy burchak" ning original dizayni asosida) va inline jarayon refraktometrlari.^[2] Bundan tashqari, gazlarning sinishi ko'rsatkichlarini o'lchash uchun ishlatiladigan Rayleigh Refraktometri (odatda) mavjud.
Yilda laboratoriya tibbiyoti, jamini o'lchash uchun refraktometrdan foydalaniladi plazma oqsili qon namunasi va siydikda o'ziga xos tortishish kuchi siydik namunasida.
Dori-darmon diagnostikasida refraktometr o'lchov uchun ishlatiladi o'ziga xos tortishish kuchi inson siydigi.
Yilda gemologiya, qimmatbaho tosh refraktometr gemologik laboratoriyada ishlatiladigan asosiy jihozlardan biridir. Qimmatbaho toshlar shaffof minerallardir va shuning uchun ularni optik usullar yordamida tekshirish mumkin. Sinishi ko'rsatkichi moddaning kimyoviy tarkibiga bog'liq bo'lgan moddiy doimiydir. Refraktometr qimmatbaho tosh turini aniqlashda ishlatiladigan asosiy xususiyatlardan biri bo'lgan qimmatbaho toshlarni sinishi ko'rsatkichini o'lchash orqali aniqlashga yordam beradi. Sinishi indeksining ishlatilgan nurning to'lqin uzunligiga bog'liqligi tufayli (ya'ni tarqalish ), o'lchov odatda natriy chizig'ining to'lqin uzunligida olinadi D-chiziq (Na_D.) ~ 589 nm. Bu kunduzgi yorug'likdan filtrlanadi yoki monoxromatik yorug'lik chiqaradigan diod yordamida hosil bo'ladi (LED ). Yaqut, safir, turmalin va topaz kabi ba'zi toshlar optik anizotrop. Ular namoyish qilmoqdalar ikki tomonlama buzilish nurning qutblanish tekisligiga asoslangan. Ikki xil sinish ko'rsatkichlari a yordamida tasniflanadi qutblanish filtr. Gemstone refraktometrlari klassik optik asboblar sifatida ham, elektron o'lchash moslamalari sifatida ham mavjud raqamli displey.^[3]

Adabiyotlar:

1. Muqamеdov B.E. Mеtrologiya, tеxnologik paramеtrlarini o’lchash usullari
va asboblari. Toshkеnt – 1991. 251261bеtlar.
2. Amirov S. ―Mеtrologiya va standartlashtirish‖ – ma'ruzalar to’plami. 2000 y.
3. Inoqomov S. ―Mеtrologiya va farmatsеvtik ishlab chiqarishni standartlash‖
ma'ruzalar matni.
4. Aqrorov Sh. ―O’lchovshunoslik asoslari va elеktr o’lchashlaridan amaliy
ishlar