Mavzu: tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlash va yukini kamaytirish yollari reja

Mavzu: TADBIRKORLIK FAOLIYATINI QO‘LLAB-QUVVATLASH VA YUKINI KAMAYTIRISH YOLLARI
Reja:

1. 
   Tadbirkorlarga tegishli qaror va islohotlar.
   
2. 
   Soliq yukini kamaytirish va imtiyozlarni ko‘paytirish.
   
3. 
   Davlat idoralarida tadbirkorlarning ish rejalari bo‘yicha tahlilni ishlab chiqish.
   
4. 
   So‘ngi yillardagi tadbirkorlarga berilayotgan imkoniyatlar bo‘yicha xulosalar
   

Mamlakatimizda tadbirkorlik rivojini qo‘llab-quvvatlash, zarur huquqiy zamin va qulay shart-sharoitlar yaratish borasida tizimli ishlar amalga oshirilmoqda. Prezidentimizning Oliy Majlisga Murojaatnomasida belgilangan soliq yukini kamaytirish, soliq ma’muriyatchiligining samaradorligini oshirish borasidagi talablari 2018-yil soliq-byudjet siyosatida o‘z ifodasini topdi. Davlatimiz rahbarining 2017-yil 29-dekabrdagi “O‘zbekiston Respublikasining 2018-yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida”gi qarori hamda “Soliq va byudjet siyosatining 2018-yilga mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlari qabul qilinganligi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi. Mazkur qonun bilan 3 ta qonunga, jumladan, Soliq kodeksining 47 ta moddasiga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi. Shuningdek, Soliq kodeksining 147-moddasidagi 28 turdagi soliq solish bazasidan chegirilmaydigan xarajatlardan 10 tasini chegirish imkoni berilmoqda. Bunda tadbirkorlik subyektlarining 70 milliard so‘m mablag‘lari tejalishi ko‘zda tutilgan. Jismoniy shaxslarning daromad solig‘i bo‘yicha uchinchi va to‘rtinchi shkaladagi stavkalari 0,5 foizga pasaytirilib, 16,5 va 22,5 foiz qilib belgilandi hamda fuqarolarning shaxsiy jamg‘arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga o‘tkaziladigan majburiy badal summasi 1 foizdan 2 foizga oshirildi. Buning natijasida fuqarolarning shaxsiy jamg‘arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga daromad solig‘i hisobidan o‘tkaziladigan mablag‘lar 453 milliard so‘mga ko‘payadi. Soliq stavkasining pasayishi hisobiga 92 milliard so‘m jismoniy shaxslar ixtiyorida qolishi kutilmoqda. Yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun qat’iy belgilangan soliq stavkalari o‘rtacha 30 foizga pasaytirildi. Bundan tashqari, tadbirkorlik subyektlariga soliq yukini yanada kamaytirish maqsadida ularni faoliyatini amalga oshiradigan hududiga qarab ajratgan holda soliqqa tortish belgilandi. Bu imtiyoz natijasida tadbirkorlar ixtiyorida 86 milliard so‘m qolishi hisob-kitob qilindi. Misol uchun, amalda oziq-ovqat va nooziq-ovqat mahsulotlari bilan chakana savdo qilish uchun qat’iy belgilangan soliq miqdori Toshkent shahri uchun eng kam ish haqining 10 barobari o‘rniga 2018-yilda 7 barobar va viloyatlar markazlarida 6,5 barobari o‘rniga 5 barobar miqdorida belgilandi. Benzin va dizel yoqilg‘isi uchun soliq stavkasi 2017-yilga nisbatan 50 foizga pasaytirildi, suyultirilgan gaz stavkasi saqlanib qolindi va siqilgan gaz uchun soliq stavkasi 10 foizga indeksatsiya qilindi. Suvdan foydalanganlik uchun soliq stavkasi va yer solig‘i stavkasi 15 foizga indeksatsiya qilindi. Soliq yuki 2018-yilda keskin oshib ketmasligi uchun kadastr qiymatiga asosan hisoblangan soliq summasi 2017-yildagi soliq summasiga nisbatan 20 foizdan ko‘p bo‘lmasligi belgilandi.

Misol uchun, Toshkent viloyati Zangiota tumanida joylashgan, kadastr qiymati 321,2 million so‘mni tashkil etadigan hovli-uy uchun 2018-yil 429,1 ming so‘m mol-mulk solig‘i hisoblanishi lozim edi. Lekin 2017-yilda ushbu mulk uchun toshvil.uz 2 soliq summasi 134,4 ming so‘mni tashkil qilgani uchun 2018-yilda soliq miqdori 161,3 ming so‘mgacha hisoblanadi, ya’ni ushbu summa o‘tgan yildagiga nisbatan 20 foizdan oshmaydi. Yakka tartibdagi tadbirkor maqomini yo‘qotgan va muqaddam tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishi natijasida yuzaga kelgan soliq qarzdorligiga ega bo‘lgan fuqarolarga – jismoniy shaxslarga bankrotlik qo‘llanilishi belgilanib, bu borada Fuqarolik kodeksining 26-moddasiga, Soliq kodeksining 62-moddasiga hamda “Bankrotlik to‘g‘risida”gi qonunning 27-moddasiga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi. Seminarda tadbirkorlarning savollariga mutasaddi xodimlar tomonidan javob berildi. Ishtirokchilarni o‘ylantirayotgan muammolar o‘rtaga tashlandi. Ularni hal etish bo‘yicha amaliy takliflar bildirildi.
2017 – 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha tasdiqlangan Harakatlar strategiyasi uchinchi yo‘nalishida “makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash, xususiy mulk huquqini himoya qilish va uning ustuvor mavqeini yanada kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini rag‘batlantirish, soliq yukini kamaytirish va soliqqa tortish tizimini soddalashtirish siyosatini davom ettirish, soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirish va tegishli rag‘batlantiruvchi choralarni kengaytirish” kabi choratadbirlar belgilangan1 . Ta’kidlash joizki, amalga oshirilgan islohotlar natijasida Jahon bankining “ Doing Business ” 2020-yangi har yillik hisobotidi O‘zbekiston 7- o‘rin yuqoriga ko‘tarilib, dunyoning 190-mamlakati orasida 69-o‘rinni egalladi. Bu bizning mamlakatimizga ishbilarmonlik muhitini yaxshilashda eng katta yutuqlarga
1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmoni Ta'limda raqamli texnologiyalarni tadbiq etishning zamonaviy tendensiyalari va rivojlanish omillari www.pedagoglar.uz 15-to’plam fevral 2023 154 erishgan 20-ta mamlakat qatoriga kirish imkonini berdi. Shuningdek, “Iqtisodiy erkinlik indeksi” reytingida O‘zbekiston 26-pog‘onaga ko‘tarilib, 2020-yilda 114- o‘rinni, “Raqobatbardosh sanoat unumdorligi indeksi” 2020-yilgi reyting natijalariga ko‘ra 152-davlat orasida 92-o‘rinni egalladi. Prezidentimiz ta’kidlaganidek, mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlantirish, farovon turmushini ta’minlashda muhim o‘rin tutayotgan tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash masalasi davlat siyosatining strategik yo‘nalishlaridan biridir.
2 O‘zbekiston Respublikasining 2012-yil 2-maydagi “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi O‘RQ-328-sonli Qonuniga muvofiq, tadbirkorlik faoliyati – tadbirkorlik faoliyati sub’ektlari tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan, o‘zi tavakkal qilib va o‘z mulkiy javobgarligi ostida daromad (foyda) olishga qaratilgan tashabbuskorlik faoliyatidir - deb ta’rif berilgan. O‘rganishlar ko‘rsatmoqdaki, «biznes» va «tadbirkorlik» tushunchalari xususida iqtisodchi olimlar tomonidan turli fikr va yondashuvlar bildirilgan bo‘lib, yagona ta’rifga kelinmagan. Ushbu tushunchalar sinonim so‘zlaridek qaraladi. “Biznes”- so‘zi inglizcha so‘z bo‘lib, u tadbirkorlik faoliyati yoki boshqacha so‘z bilan aytganda, kishilarni foyda olishga qaratilgan tadbirkorlik faoliyatidir3 . Yuridik shaxs tashkil etmasdan xususiy tadbirkorlik faoliyati amalga oshirilishini tartibga solish maqsadida, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011-yil 7-yanvardagi “Yakka tartibdagi tadbirkorlar yuridik shaxs tashkil etmasdan shug‘ullanishi mumkin bo‘lgan faoliyat turlari ro‘yxatini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 6-sonli qarori qabul qilindi. Mazkur qarorga asosan, jismoniy shaxslar 2011-yil 1-apreldan boshlab qaror bilan tasdiqlangan ro‘yxatga kiritilmagan faoliyat turlarini amalga oshirishi mumkin emasligi belgilab qo‘yildi. Xususiy tadbirkorlar yuridik shaxs tashkil etmasdan shug‘ullanishi mumkin bo‘lgan 87-ta faoliyat turlari ro‘yxati kiritilgan (ilova-1). 2Mirziyoev Sh.M. “ Qonun ustuvorligi – inson manfaatlarini ta’minlashning muhim omilidir” – Toshkent.: Xalq so‘zi gazetasi, 2017, 8 yanvar. 3Rayzberg B.A. Sovremennыy ekonomichekiy slovar.-M.: INFRA-M, 1997,.-496 str. Ta'limda raqamli texnologiyalarni tadbiq etishning zamonaviy tendensiyalari va rivojlanish omillari.
O‘zbekiston Respublikasining yangi Soliq kodeksi 2 ta (umumiy va maxsus) qism, 21 bo‘lim, 72 bob va 483 ta moddadan iboratdir. Kichik tadbirkorlik sub’ektlarini soliqqa tortish bo‘yicha quyidagi tartiblar belgilandi:  kichik tadbirkorlik sub’ektlari tovar aylanmasi hajmidan kelib chiqib, avvalgi yagona soliq to‘lovi o‘rniga aylanmadan olinadigan soliq joriy etildi. Bunda, jami daromadi bir milliard so‘mdan oshmagan yuridik shaxslar va daromadi 100 mln. so‘mdan oshgan, lekin bir milliard so‘mgacha bo‘lgan yakka tartibdagi tadbirkorlar aylanmadan olinadigan soliq to‘lovchisi bo‘lishi belgilandi  2020-yilning 1-iyulidan boshlab qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha hosil bo‘lgan ortiqcha summani, ya’ni “manfiy” qoldiq summasini to‘liqligicha qaytarish tartibi joriy etildi;  jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ining asosiy stavkasi 12 foiz va QQS stavkasi 15 foiz etib belgilandi;  soliqlarni to‘lashni kechiktirish yoki bo‘lib-bo‘lib to‘lash imkoniyatini taqdim etishning yangi tartibi joriy etildi;  xo‘jalik sub’ektlarini xavflilik darajasiga 42 ta mezonlar asosida tahlikatahlil (Risk-analiz) dasturi yordamida 3 ta segmentga (yashil, sariq va qizil yo‘laklarga) ajratish hamda kamchiliklar aniqlangan taqdirda, soliq nazoratining yangi kameral tekshiruv, sayyor tekshiruv va soliq auditi o‘tkazish tartibi joriy etildi;  yakka tartibdagi tadbirkorlar tomonidan to‘lanadigan soliq summasi o‘rtacha 30 foizga kamaytirilib, ularga soliqlarni to‘lash bo‘yicha tanlash huquqi berildi.
Xususan, ularsoliqni qat’iy belgilangan miqdorlarda to‘lashi yoxud jismoniy shaxsning jami yillik daromadi to‘g‘risida deklaratsiya asosida to‘lash imkoniyati berildi;  ijtimoiy soliq stavkasi davlat korxonalariga, ustav fondida davlat ulushi 50 foiz va undan ortiq bo‘lgan yuridik shaxslarga, shuningdek ustav fondida 50 yoki undan ortiq foiz davlat ulushi bo‘lgan yuridik shaxslarga va ularning tarkibiy bo‘linmalariga nisbatan 25 foizdan 12 foizgacha pasaytirildi; Ta'limda raqamli texnologiyalarni tadbiq etishning zamonaviy tendensiyalari va rivojlanish omillari www.pedagoglar.uz 15-to’plam fevral 2023 156  hisobvaraq-fakturalarni elektron shaklda rasmiylashtirish joriy etildi va Soliq kodeksida ham hisobvaraq-fakturalar qoida tariqasida elektron shaklda bo‘lishi belgilandi va boshqalar. Respublikada shakllangan soliq siësati “Xalq boy bo‘lsa, davlat ham boy va qudratli borilmoqda4 ” degan prinsip asosida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish muhim rol o‘ynaydi hamda respublikada amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatning ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Shuni e’tirof etish joizki, iqtisodiy dastaklardan biri bo‘lgan soliq mexanizmi orqali ularnining faoliyatini tartibga solish va rag‘batlantirish muhim ahamiyat kasb etadi.
2017 – 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha tasdiqlangan Harakatlar strategiyasi uchinchi yo‘nalishida “makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash, xususiy mulk huquqini himoya qilish va uning ustuvor mavqeini yanada kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini rag‘batlantirish, soliq yukini kamaytirish va soliqqa tortish tizimini soddalashtirish siyosatini davom ettirish, soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirish va tegishli rag‘batlantiruvchi choralarni kengaytirish” kabi choratadbirlar belgilangan1 . Ta’kidlash joizki, amalga oshirilgan islohotlar natijasida Jahon bankining “ Doing Business ” 2020-yangi har yillik hisobotidi O‘zbekiston 7- o‘rin yuqoriga ko‘tarilib, dunyoning 190-mamlakati orasida 69-o‘rinni egalladi. Bu bizning mamlakatimizga ishbilarmonlik muhitini yaxshilashda eng katta yutuqlarga
1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmoni Ta'limda raqamli texnologiyalarni tadbiq etishning zamonaviy tendensiyalari va rivojlanish omillari www.pedagoglar.uz 15-to’plam fevral 2023 154 erishgan 20-ta mamlakat qatoriga kirish imkonini berdi. Shuningdek, “Iqtisodiy erkinlik indeksi” reytingida O‘zbekiston 26-pog‘onaga ko‘tarilib, 2020-yilda 114- o‘rinni, “Raqobatbardosh sanoat unumdorligi indeksi” 2020-yilgi reyting natijalariga ko‘ra 152-davlat orasida 92-o‘rinni egalladi. Prezidentimiz ta’kidlaganidek, mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlantirish, farovon turmushini ta’minlashda muhim o‘rin tutayotgan tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash masalasi davlat siyosatining strategik yo‘nalishlaridan biridir.2 O‘zbekiston Respublikasining 2012-yil 2-maydagi “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi O‘RQ-328-sonli Qonuniga muvofiq, tadbirkorlik faoliyati – tadbirkorlik faoliyati sub’ektlari tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan, o‘zi tavakkal qilib va o‘z mulkiy javobgarligi ostida daromad (foyda) olishga qaratilgan tashabbuskorlik faoliyatidir - deb ta’rif berilgan. O‘rganishlar ko‘rsatmoqdaki, «biznes» va «tadbirkorlik» tushunchalari xususida iqtisodchi olimlar tomonidan turli fikr va yondashuvlar bildirilgan bo‘lib, yagona ta’rifga kelinmagan. Ushbu tushunchalar sinonim so‘zlaridek qaraladi.
“Biznes”- so‘zi inglizcha so‘z bo‘lib, u tadbirkorlik faoliyati yoki boshqacha so‘z bilan aytganda, kishilarni foyda olishga qaratilgan tadbirkorlik faoliyatidir3 . Yuridik shaxs tashkil etmasdan xususiy tadbirkorlik faoliyati amalga oshirilishini tartibga solish maqsadida, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011-yil 7-yanvardagi “Yakka tartibdagi tadbirkorlar yuridik shaxs tashkil etmasdan shug‘ullanishi mumkin bo‘lgan faoliyat turlari ro‘yxatini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 6-sonli qarori qabul qilindi. Mazkur qarorga asosan, jismoniy shaxslar 2011-yil 1-apreldan boshlab qaror bilan tasdiqlangan ro‘yxatga kiritilmagan faoliyat turlarini amalga oshirishi mumkin emasligi belgilab qo‘yildi. Xususiy tadbirkorlar yuridik shaxs tashkil etmasdan shug‘ullanishi mumkin bo‘lgan 87-ta faoliyat turlari ro‘yxati kiritilgan (ilova-1). 2Mirziyoev Sh.M. “ Qonun ustuvorligi – inson manfaatlarini ta’minlashning muhim omilidir” – Toshkent.: Xalq so‘zi gazetasi, 2017, 8 yanvar. 3Rayzberg B.A. Sovremennыy ekonomichekiy slovar.-M.: INFRA-M, 1997,.-496 str. Ta'limda raqamli texnologiyalarni tadbiq etishning zamonaviy tendensiyalari va rivojlanish omillari www.pedagoglar.uz 15-to’plam fevral 2023 155 O‘zbekiston Respublikasining yangi Soliq kodeksi 2 ta (umumiy va maxsus) qism, 21 bo‘lim, 72 bob va 483 ta moddadan iboratdir. Kichik tadbirkorlik sub’ektlarini soliqqa tortish bo‘yicha quyidagi tartiblar belgilandi:  kichik tadbirkorlik sub’ektlari tovar aylanmasi hajmidan kelib chiqib, avvalgi yagona soliq to‘lovi o‘rniga aylanmadan olinadigan soliq joriy etildi. Bunda, jami daromadi bir milliard so‘mdan oshmagan yuridik shaxslar va daromadi 100 mln. so‘mdan oshgan, lekin bir milliard so‘mgacha bo‘lgan yakka tartibdagi tadbirkorlar aylanmadan olinadigan soliq to‘lovchisi bo‘lishi belgilandi  2020-yilning 1-iyulidan boshlab qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha hosil bo‘lgan ortiqcha summani, ya’ni “manfiy” qoldiq summasini to‘liqligicha qaytarish tartibi joriy etildi;  jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ining asosiy stavkasi 12 foiz va QQS stavkasi 15 foiz etib belgilandi;  soliqlarni to‘lashni kechiktirish yoki bo‘lib-bo‘lib to‘lash imkoniyatini taqdim etishning yangi tartibi joriy etildi;  xo‘jalik sub’ektlarini xavflilik darajasiga 42 ta mezonlar asosida tahlikatahlil (Risk-analiz) dasturi yordamida 3 ta segmentga (yashil, sariq va qizil yo‘laklarga) ajratish hamda kamchiliklar aniqlangan taqdirda, soliq nazoratining yangi kameral tekshiruv, sayyor tekshiruv va soliq auditi o‘tkazish tartibi joriy etildi;  yakka tartibdagi tadbirkorlar tomonidan to‘lanadigan soliq summasi o‘rtacha 30 foizga kamaytirilib, ularga soliqlarni to‘lash bo‘yicha tanlash huquqi berildi. Xususan, ularsoliqni qat’iy belgilangan miqdorlarda to‘lashi yoxud jismoniy shaxsning jami yillik daromadi to‘g‘risida deklaratsiya asosida to‘lash imkoniyati berildi;  ijtimoiy soliq stavkasi davlat korxonalariga, ustav fondida davlat ulushi 50 foiz va undan ortiq bo‘lgan yuridik shaxslarga, shuningdek ustav fondida 50 yoki undan ortiq foiz davlat ulushi bo‘lgan yuridik shaxslarga va ularning tarkibiy bo‘linmalariga nisbatan 25 foizdan 12 foizgacha pasaytirildi; Ta'limda raqamli texnologiyalarni tadbiq etishning zamonaviy tendensiyalari va rivojlanish omillari www.pedagoglar.uz 15-to’plam fevral 2023 156  hisobvaraq-fakturalarni elektron shaklda rasmiylashtirish joriy etildi va Soliq kodeksida ham hisobvaraq-fakturalar qoida tariqasida elektron shaklda bo‘lishi belgilandi va boshqalar. Respublikada shakllangan soliq siësati “Xalq boy bo‘lsa, davlat ham boy va qudratli borilmoqda4 ” degan prinsip asosida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish muhim rol o‘ynaydi hamda respublikada amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatning ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Shuni e’tirof etish joizki, iqtisodiy dastaklardan biri bo‘lgan soliq mexanizmi orqali ularnining faoliyatini tartibga solish va rag‘batlantirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Shuningdek, bugungi kunda bunday o‘sish sur’atlari yaxshi natijadir, chunki buning natijasida ko‘plab yangi ish o‘rinlari yaratilib, aholining ishsiz qatlami yangi ish o‘rinlariga ega bo‘ladi. Ammo tashkil etilgan korxonalarning hammasi ham “samarali ishlayapti” deb ayta olmaymiz. Budjet oldidagi majburiyatini bajara olmayotgan soliq to‘lovchilar ham bor. 1- rasm ma’lumotlaridan kelib chiqadigan bo‘lsak, soliq qarzi mavjud bo‘lgan tadbirkorlik subyektlari soni yildan yilga ko‘payib kelmoqda. 2015-yilda soliq qarzi mavjud bo‘lgan tadbirkorlik subyektlari soni jami subyektlar sonining 33,3 foizini tashkil etgan bo‘lsa, 2019- yilga kelib soliq qarzi mavjud bo‘lgan tadbirkorlik subyektlari soni 37,7 foizgacha ko‘paygan. Shuningdek, respublikada soliq qarzi mavjud bo‘lgan tadbirkorlik subyektlarining jami soliq qarzlarini soliqlar va yig‘imlar kesimidagi tahlilini quyidagi 2-rasm orqali ko‘rishimiz mumkin. 2-rasm ma’lumotlarini ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, ushbu rasmda asosiy soliq turlari tahlil qilingan. Xususan, 2015-yilda QQSdan qarz summasi jami soliq qarzining 35,4 foizini tashkil qilgan bo‘lsa, 2019-yilga kelib ushbu ko‘rsatkich 31,5 foizgacha tushgan. 2019-yildagi pasayish omillaridan biri bu PF-5837-sonli farmonga asosan, QQSning stavkasi 20 foizdan 15 foizga tushirilganligi bo‘lib hisoblanadi [13]. Shunday bo‘lsada, QQS solig‘i jami soliq qarzidagi ulushi yuqori va bu salbiy holatdir. Foyda solig‘i bo‘yicha soliq qarzi 2015-yil jami soliq qarzining 4,7 foizini tashkil etgan bo‘lsa, 2019-yilga kelib ushbu ko‘rsatkich 7,2 foizgacha oshgan. Buning sabablaridan biri bu yuridik shaxslarning foyda solig‘i stavkasi 12 foizdan 15 foizga ko‘tarilganligi bo‘lsa, yana bir sababi yakka tartibdagi tadbirkorlarda belgilangan 1 mlrd. so‘m chegaraviy miqdordan oshib ketgan hollarda foyda va QQS solig‘i to‘lashga o‘tganligini ko‘rsatsak bo‘ladi. Soliq to‘lovchilar, shu jumladan soliq stavkalarining oshishi bevosita soliq qarzlari ko‘payishiga ta’sir qiladi va aksincha. 2015-yil 2016-yil 2017-yil 2018-yil 2019-yil Soliq qarzi bo'lmagan subyektlar soni 559 576,7 582,5 630,9 657,1 Soliq qarziga ega YTTlar soni 181 182,8 221,5 287,1 316,9 Soliq qarziga ega yuridik shaxslar soni 98,5 132,5 97 89 82 838,5 892 901 1 007 1 056 “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil 352 3/2021 (№ 00053) http://iqtisodiyot.tsue.uz 2-rasm. Respublika bo‘yicha jami soliq qarzlarining soliqlar va yig‘imlar kesimidagi ulushi tahlili (foizda) [12] Bundan tashqari, 2015-2019-yillar mobaynida aksiz solig‘i bo‘yicha soliq qarzlari jami soliq qarzlarining o‘rtacha 9,1 foizini tashkil qilgan. Shuningdek, aylanmadan olinadigan soliq [14] (2020-yilga qadar yagona soliq to‘lovi deb yuritilgan) pasayish tendensiyasiga ega. 2015-yil 5,4 foizni tashkil etgan bo‘lsa 2019-yilga kelib 4,3 foizgacha tushgan. Buning sababini yuqorida aytib o‘tganimizdek yakka tartibdagi tadbirkorlarning foyda solig‘i va QQSga to‘lashga o‘tishi deb ko‘rsatishimiz mumkin. Shuningdek, yer solig‘i bo‘yicha qarz summasi jami soliq qarzlarining o‘rtacha 8,4 foizini, mulk solig‘i o‘rtacha 5,9 foizini va yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq esa o‘rtacha 8,4 foiziga to‘g‘ri keladi. Respublika bo‘yicha 2015-2019-yillar davrida mol-mulk va yer soliqlaridan soliq qarzi mavjud bo‘lgan jismoniy shaxslar (yakka tartibdagi tadbirkorlardan tashqari) to‘g‘risida ma’lumotni quyidagi 3-rasmdan ko‘rishimiz mumkin. 3-rasm ma’lumotlaridan shuni ko‘rishimiz mumkinki, soliq to‘lovchi jismoniy shaxslarning (yakka tartibdagi tadbirkorlardan tashqari) soni o‘sish tendensiyasiga ega. 2015-yil jami mol-mulk va yer solig‘i to‘lovchilari bo‘lgan jismoniy shaxslar soni 4 968,9 mingtani tashkil etgan bo‘lsa, 2016-yil 5 269,1 ming, 2017-yil 5 935,2 ming, 2018-yil 6 406,9 ming va 2019-yil esa 7 350,1 mingtaga yetgan. 2019-yilda 2015-yilga qaraganda 2 381,2 mingtaga yoki 67,6 foizga oshgan. O‘zbekiston Respublikasida aholi soni yildan yilga oshayotganligi o‘z-o‘zidan mol-mulk va yer solig‘i to‘lovchilari bo‘lgan jismoniy shaxslar sonining oshishiga olib kelishi tabiiy holdir. Shuningdek, mol-mulk va yer soliqlaridan soliq qarzi mavjud bo‘lgan jismoniy shaxslarning (yakka tartibdagi tadbirkorlardan tashqari) soni 2015-yilda 987,2 mingtani, 2016-yilda 1 024,1 mingtani, 2017-yilda 1 201,8 mingtani, 2018-yilda 1 250,1 mingtani va 2015-yil 2016-yil 2017-yil 2018-yil 2019-yil QQS 35,4 33,2 36,8 37,1 31,5 Aksiz solig'i 8,2 9,4 10,3 8,6 9,1 Foyda solig'i 4,7 6,1 5,8 5,5 7,2 Aylanmadan olinadigan soliq 5,4 5,7 5,1 5 4,3 Yer solig'i 8,1 7,9 8,2 8,8 9,1 Mulk solig'i 5,4 6,1 6,3 5,9 6,2 Yer qa'ridan foydalanganlik uchun soliq 7 8,3 7,9 10,2 8,5 Boshqa soliqlar va yig'imlar 25,8 23,3 19,6 18,9 24,1 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil 353 3/2021 (№ 00053) http://iqtisodiyot.tsue.uz 2019-yil 1 389,6 mingtani tashkil etgan. Bu 2019-yilda 2015-yilga nisbatan 402,4 mingtaga yoki 29 foizga ko‘payganligini bildiradi. 3-rasm. Respublika bo‘yicha mol-mulk va yer soliqlaridan soliq qarzi mavjud bo‘lgan jismoniy shaxslar (yakka tartibdagi tadbirkorlardan tashqari) to‘g‘risida ma’lumot [15] Bundan tashqari, ularning soliq qarzlari summalari 2015-yilda 557,5 mlrd. so‘mni, 2016-yilda 578,9 mlrd. so‘mni, 2017-yilda 601,3 mlrd. so‘mni, 2018-yilda 642,6 mlrd. so‘mni va 2019-yilda ushbu summa 861,5 mlrd. so‘mga yetgan. Bu ko‘rsatgich 2015-yilga nisbatan 304,0 mlrd. so‘mga yoki 35,3 foizga oshganini ko‘rsatadi. Xulosa va takliflar Xulosa sifatida shuni aytishimiz mumkinki, so‘nggi yillarda soliq stavkalarining pasaytirilishi, tadbirkorlik subyektlariga o‘zlarining faoliyatlarini olib borishda yengillik va keng imkoniyat yaratmoqda. Shunga qaramay soliq qarzi mavjud bo‘lgan soliq to‘lovchilarimiz talaygina. Fikrimizcha soliqlar va yig‘imlar bo‘yicha qarzdorlikni kamaytirish ularni muddatida va to‘liq undirish samaradorligini oshirishda quyidagi takliflar o‘z samarasini beradi deb hisoblaymiz: 1. Germaniya davlatida soliq qarzlaridan voz kechish holatlari ko‘p uchraydi. Bu ayniqsa kichik tadbirkorlik subyektlariga to‘g‘ri keladi. O‘zbekistonda ham ushbu konsepsiyani qo‘llash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bunda soliq qarzi kechilayotgan kichik tadbirkorlik subyektlari kelajakda ishlab ketilishiga ishonch hosil qilinishini e’tiborga olish lozim. 2. Amaliyotda jinoiy ish doirasida o‘tkazilgan soliq auditi natijasida qo‘shimcha hisoblangan soliqlar, shu jumladan moliyaviy sanksiyalar soliq to‘lovchi tomonidan jinoiy ish o‘tkazgan vakolatli organning deposit hisobraqamiga to‘lanadi, lekin ushbu summa soliq organining bazasida ko‘rinmaydi va soliq to‘lovchining shaxsiy kartochkasida aks etmaydi. Buning oqibatida soliq to‘lovchining hisobraqamiga avtomat inkasso topshiriqnomasi qo‘yiladi hamda soliq to‘lovchi ikki yoqlama soliq tortilishiga olib keladi. Mazkur masala 4 968,9 5 269,1 5 935,2 6 406,9 7 350,1 987,2 1 024,1 1 201,8 1 250,1 1 389,6 557,5 578,9 601,3 642,6 861,5 0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 0,0 1 000,0 2 000,0 3 000,0 4 000,0 5 000,0 6 000,0 7 000,0 8 000,0 2015-yil 2016-yil 2017-yil 2018-yil 2019-yil Jismoniy shaxslar soni (ming dona) Soliq qarziga ega jismoniy shaxslar soni (ming dona) Soliq qarzi summasi (mlrd. so'mda) “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil 354 3/2021 (№ 00053) http://iqtisodiyot.tsue.uz yuzasidan Soliq kodeksiga tegishli o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. 3. Xorij tajribasida soliq qarzini majburiy undirish bilan shug‘ullanadigan alohida xususiy firmalar mavjud. Soliq qarzi uzilmaganda soliq organi mazkur firmalar bilan hamkorlikda undirish tizimi yo‘lga qo‘yilgan. O‘zbekistonda ham ushbu tizimni joriy etish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 4. Jismoniy shaxslar tomonidan yer va mol-mulk soliqlari o‘z vaqtida to‘lanishi va ularda to‘lov mas’uliyatini oshirsh maqsadida, soliqlarni kechiktirib to‘lagan har bir kun uchun penya hisoblash bilan birgalikda to‘lov intizomini buzganligi uchun ma‘muriy jarima qo‘llanilishi maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.