Mavzu: Tafakkur tipologiyasi Mundarija: Kirish i-bob. Tafakkur tipologiyasining mohiyati va ahamiyati

1.2 Tafakkurni umumlashtirish to`g`risidagi qarashlar
Psixologiyada umumlashtirish muammosi bo’yicha yagona yo’nalishdagi nazariya yo’q Shuning uchun psixologlar bu jarayonni turlicha talqin qiladilar, gosho uni gruppalarga bo’lib o’rganadilar. Shuningdek, maktab ta'limini qaysi umumlashtirish usuli asosida amalga oshirish tog’risida olimlar turlicha fikrdadirlar. Ba'zi psixologlar ta'limda nazariy jishatdan umumlashtirish usulini qo’llab chiqsalar (S. L. Rubinshteyn, V. V. Davidov va boshqalar), ayrimlari sham nazariy, sham amaliy usulni qo’llashni tavsiya etmoqdalar (N. A. Menchinskaya, D. N. Bogoyavlenskiy). Ammo o’quv faoliyatining turli-tumanligi, bizningcha, dars jarayonida shar xil umumlashtirish usullaridan foydalanish kerakligini taqozo qiladi.
Psixologiyada umumlashtirishning keng qo’llaniladigan ikki turi: tushunchali umumlashtirish va shissiy-konkret umumlashtirish yuzasidan ko’proq fikr yuritiladi. Tushunarli umumlashtirishda predmetlar ob'ektiv mushim belgi asosida umumlashtiradi. Shissiy-konkret umumlashtirishda esa predmetlar topshiriq talabiga binoan tashqi belgi bilan umumlashtiriladi.³ Psixologlari notog’ri umulashtirishning (N. A. Menchinskaya, Ye. N. Kabanova-Meller) hissiy-konkret umumlashtirishdan tafovuti borligini shamisha ta'kidlab kelmoqdalar. O’quvchi va talaba ba'zan predmetlarni mushim bo’lmagan belgisiga asoslanib notog’ri umumlashtiradilar, vasholanki topshiriq shartida bu talab ular oldiga mutlaqo qo’yilmaydi. Lekin bu nazariyaning shimoyachilari notog’ri umumlashtirishni aloshida tur deb shisoblamaydilar.
Umumlashtirish deganda psixologiyada narsa va shodisalardagi xossa, belgi, xususiyat, alomatlarni topish va shu umumiylik asosida ularni birlashtirish tushuniladi.
Masalan, temir, po’lat, latun, oltin va boshqalarda mavjud bo’lgan o’xshashlik va umumiy belgilarni yagona tushuncha ostida to’plab, uni "metall" degan ibora bilan nomlashimiz mumkin. Shuningdek, qish, bashor, yoz va kuz fasl" degan tushuncha orqali ifodalanadi. Insonning yosh davrlari xususiyatdagi umumiy belgilar shisobga olinib, "o’smir", "o’spirin", "etuk kishi", "keksa" singari terminlar ishlatiladi.
Umumlashtirish abstraksiyalash operasiyasidan ajralgan sholda sodir bo’lmaydi, shar qanday umumlashtirish asosida abstraksiyalash jarayoni yotadi.
Umumlashtirish jarayoni abstraksiyasiz mavjud bo’lishi mumkin, lekin abstraksiyasiz umulashtirishning yuzaga kelishi mumkin emas. Agar abstraksiyalash faoliyatida narsa va shodisalarning o’xshash shamda mushim belgilari tasodif belgilaridan fikran ajratib olinsa, umumlashtirishda esa ajratib olingan o’xshash, umumiy va mushim belgilarga suyangan sholda narsa va shodisalar birlashtiriladi.
Boshqa fikr yuritish operasiyalari kabi umumlashtirish sham so’z, nutq yordamida ro’yobga chiqadi. Ta'kidlab o’tganidek, shar qanday so’zning o’ziyoq umumlashtiradi. Jumladan, daraxt degan so’z qo’llaniladi, deb faraz qilaylik, unda biz turli daraxtlarga bevosita aloqada bo’lgan iborani aks ettirgan bo’lamiz. Yoinki talaba degan terminni ishlatish bilan turli kurs, shar xil fakultet va barcha oliy maktabda taqsil olayotgan yoshlarni birlashtiramiz va shokazo.
Umumlashtirish jarayoni so’z ta'sirida vujudga kelgan ikkinchi signallar tizimsiga asoslanadi. Akad. I. P. Pavlov fikricha, nutq signallari tufayli nerv faoliyatining yangi prisipi-abstraksiyalash va bu bilan birga, oldingi tizimning beshisob signallarini umumlashtirish vujudga keladiki, bunda sham o’z navbatida ana shu umumlashtirilgan yangi signallar taqin analiz va sintez qilinaveradi.
Fikr yuritishning umumlashtirish operasiyasi shar xil asoslarga ko’ra turlarga bo’lib o’rganiladi.
Umumlashtirishni mazmuniga ko’ra tushunchali umumlashtirish va yaqqol-ko’rgazmali yoki elementar umumlashtirish turiga ajratish qabul qilingan.
Tushunchali umumlashtirish orqali ob'ektiv qonuniyatlarni mushim belgilari bo’yicha birlashtirish amalga oshiriladi. Bunda mushim belgilar umumlashtirilib, ob'ektiv qonuniyatlarni ochish mumkin bo’ladi. Yaqqol-ko’rgazmali umumlashtirishda narsa va shodisalar tashqi shamda yaqqol belgilari bo’yicha umumlashtiriladi.
Biz tajribamizda umumlashtirishning yo’nalishi bo’yicha farqlanuvchi usullarga ashamiyat berganmiz.
Tajribalarda ushbu umumlashtirish usullari o’rganilgan eda: umumiydan xususiyga (usul №1), xususiydan umumiyga (usul №2), yagonadan umumiyga, so’ng xususiy shollarga (usul №3), umumiydan xususiyga va o’sha umumiydan yanada umumiyga (usul №4), kamroq umumiy sholdan ko’proq umumiy sholatga (usul №5), yagona umumiy qonuniyatdan yanada umumiy qonuniyatga o’tish (usul №6) va boshqalar.
Sinaluvchilarni umumlashtirish usulining birinchi turiga o’rgatish eksperimentatorning tushuntirish faoliyatidan va mustaqil topshiriqdan tashkil topdi. Eksperimentatorning tushuntirishida va mustaqil topshiriqda sinaluvchilar geografik qonuniyat bilan tanishadilar. Tushuntirishda eksperimentator kartadan sinaluvchilarga Drakon toqlari va uning sharqiy etagini ko’rsatib, ularni ob'ekt bilan tanishtiradi. Ob'ektni tashlil qilish jarayonida eksperimentator asta-sekin qonuniyatni aniqlovchi to’rt sharoitni ochadi va toqning yoqingarchilik miqdoriga ta'siri tog’risidagi umumiy qonuniyatni ifodalab beradi.
Qonuniyat bo’yicha mustaqil topshiriqda tibiiy geografiya kartasidan ikkita ob'ekt topish, ularda o’zlashtirilgan qonuniyatni illyustrasiya qilib berish topshirilgan. Masalan, Shimolay va uning janubiy etagi, Suram toq tizimi va unga yondoshgan Kolxida pasttekisligi. Ular shar bir ob'ektni aloshida analiz qilib undan eksperimentator tomonidan ochilgan sharoitlarni topadilar. So’ngra mazkur ob'ektdagi umumiy qonuniyatni aniqlovchi sharoitlar tog’risida xulosa chiqaradilar Bunday sholatda umumlashtirish umumiy qonuniyatni "tayyor sholda" olib, uni boshqa ob'ektlarga "yoyish" bilan tugallanadi.
Sinaluvchilarga umumlashtirishning xususiydan umumiyga o’tish usuliga (№2) o’rgatilishida kartadan And, Shimolay, Suram ob'ektlari ko’rsatiladi va ob'ektlarni mustaqil taqqoslash, yoqingarchilikka ta'sir qiluvchi umumiy sharoitlarni topish, toqning yoqingarchilikka ta'siri qonuniyatini ta'riflash vazifasi beriladi. Sinaluvchilar ob'ektlarni taqqoslab, ularning shar biridan qonuniyatni aniqlovchi to’rttadan sharoitni topadilar.
So’ng xuddi shu sharoitlarga binoan ob'ektlarni fikran birlashtirib, umumiy qonuniyatni ifodalaydilar.
Jumladan, toq tizmasining balandligi, nam shamollarning bu joylarga esishi, namlik manbaining uzoq emasligi, toq tizmalarining ko’ndalang sholda joylashib, nam shamollarni o’tkazmasligi va boshqalar. Ular mushim shart-sharoitga tayanib, umumiy qonuniyatni bunday ta'riflaydilar: " Toq tizmalarining o’ziga yondosh joylar yoqingarchiligiga ta'sir etishi natijasida, u yerlarga ko’p miqdorda yoqin yoqishi mumkin. Chunki toqlar bunga yordam beradi".
Mazkur gruppa sinaluvchilari xususiydan umumiyga o’tishdan iborat umumlashtirish usulini o’zlashtiradilar.
Topshiriq ulardan mustaqil yechimni talab qiladi. Berilgan ob'ektlar o’zaro taqqoslanib, umumiy sharoitlar topilib, so’ngra umumiy qonuniyatga ta'rif berildi.
Sinaluvchilarni umumlashtirishning yakkadan umumiyga, so’ng umumiydan yakkaga o’tish usuliga (№3) o’rgatishda ularga Shimolay va uning janubiy etagidagi joy ko’rsatiladi. Toqning yoqin miqdoriga ta'siri shaqidagi qonuniyatni shu ob'ektdan topish taklif qilinadi. Ular mazkur ob'ektni analiz qilib, undagi mavjud to’rt sharoitni aniqlaydilar. Avval bu qonuniyatning berilgan ob'ektga taalluqliligi yuzasidan fikr yuritadilar, so’ngra xulosa chiqaradilar. Bundan so’ng ular shu zashotiyoq unga aniqlik kiritib, ushbu qonuniyat umumiy shisoblanib, Shimolaydan tashqari boshqa toqlarga sham aloqadordir, degan xulosaga keladilar. Sinaluvchilar umumiylikni barcha analogik ob'ektlarga "yoyish"ga muvaffaq bo’ladilar.
So’ngra ulardan qonuniyatni ikkita boshqa ob'ektda ko’rsatib berish so’raladi. Bu sholatda ob'ektlar umumlashtirilganda sinaluvchilar umumiy qonuniyatdan chiqib, ularni to’rtala sharoitga binoan birlashtiradilar. Mazkur jarayon umumiylikni xususiy shollarga "yoyish"ni bildirib keladi.
Sinaluvchilarga umumlashtirishning umumiydan xususiyga va o’sha umumiydan yanada umumiyga o’tish usulini (№4) o’rgatishda ikkita topshiriqdan foydalanildi. Birinchi topshiriqda umumlashtirishning "umumiy qonuniyatdan xususiy shollarga" o’tish qismi o’rgatildi. Eksperimentator rashbarligida sinaluvchilar kartadan bir ob'ektni analiz qilib, qonuniyatni aniqlovchi to’rt sharoitni sanab o’tadilar. So’ngra bir necha ob'ektlarga ushbu qonuniyatni "yoyadi"lar⁴. To’rtinchi umumlashtirish usulini o’zlashtirishning ikkinchi qismida "umumiy qonuniyatdan yanada umumiyroq qonuniyatga" o’tish tarkib toptiriladi. Usul avval qator fanlarda o’zlashtirilgan qonuniyat materiallari asosida shakllantiriladi. Bu qonuniyatlar sholatlarning o’zgarishi, toqlarning dengiz satshidan balandligiga boqliqligi, sharoratga geografik kenglikning ta'siri, o’smirliklarning yashash sharoitlariga moslashishi shamda jonivorlarning rang xususiyatlariga taalluqlidir.
Shundan so’ng eksperimentator sinaluvchilarga o’zlariga tanish bo’lgan jonivorlarning mushitga moslashishiga oid bir necha faktorlarni esga keltirishni taklif qiladi va umum zoologik qonuniyatga ta'rif beriladi: "Shayvonlar rangining o’zgarib turishi ularni o’z dushmanlaridan mudofaa qilish uchun xizmat qiladi, chunki ular o’zlarini qurshab olgan mushitga moslashadilar". Sinaluvchilar to’rtta umumiy qonuniyatni qayta idrok qiladilar, so’ngra xuddi shu umumiylikka ko’ra biologik umumlashgan qonuniyatga ta'rif beradilar: "Tabiatda o’simliklar va jonivorlar o’zlarini qurshab olgan mushit sharoitiga moslashadilar". Ana shunday qilib umumlashtirishning "qator umumiy qonuniyatlardan yanada umumiy qonuniyatga" o’tish qismi tajribada o’zaro boqliq bo’lgan, lekin yo’nalishi bo’yicha farqlanuvchi "umumiy qonuniyatdan xususiy shollarga va o’sha umumiy qonuniyatdan taqqoslash orqali yanada umumiyroq qonuniyatga" o’tish usulini o’zlashtiradilar.
Umumlashtirishning beshinchi usulini shakllantirishda zoologik qonuniyatdan foydalaniladi: "Shayvonlar rangining o’zgarib turishi ularni dushmanlardan mudofaa qilish uchun xizmat qiladi. Chunki ular o’zlarini qurshab olgan mushitga moslashadilar".
Ular shayvonlarni o’zaro taqqoslab, shimoya rang belgisiga binoan birlashtiradilar shamda uchta qonuniyatni ifodalaydilar: "shayvonlarning mavsumiy rangi ularni dushmandan shimoya qilish funksiyasini bajaradi. Ular mushit rangiga moslashadilar", "shayvonlarning doimiy yoki o’zgarmas rangi dushmandan niqoblaydi. Ular mushit rangini qabul qiladi" va shokazo. Binobarin, sinaluvchilar topshiriqni taqqoslab, kamroq umumiy qonuniyatdan yanada umumiyroq qonuniyatga o’tish imkoniyatiga ega bo’ladilar.
Umumlashtirishning oltinchi usulini tarkib toptirishda ushbu teoremadan foydalaniladi: "Uchburchak ichki burchaklari yiqindisi 2d ga teng. Ko’pburchak ichki burchaklarning yiqindisi (2d (n-2)) ga tengligini isbotlab berish talab qilinadi". "Uchburchak ichki burchaklarining yiqindisi 2d ga teng, -deydi sinaluvchi. Ko’pburchakning ichki burchaklari yiqindisini topish uchun uning bir uchidan diagonallarni o’tkazamiz.
Bu diagonallar ko’pburchakni bir necha uchburchakka bo’ladi. Keyin nechta uchburchakka bo’ladi. Keyin nechta uchburchak shosil bo’lganligini shisoblab chiqamiz va 2d ga ko’paytiramiz. 2d (n-2) formulasidagi "n" o’rniga izlanuvchi ko’pburchak tomonini qo’yib, uning nimaga teng ekanligini topamiz".
Protokolning ko’rsatishiga qaraganda, sinaluvchi umumiy formuladan (uchburchakka taalluqli) chiqqan sholda, ko’pburchakni uchburchakni bo’lish yo’lini topib, so’ng barcha ko’pburchaklarga aloqador umumiy formulaga o’tadi. Boshqacha so’z bilan aytganda, "umumlashmani umumlashtirish" shodisasi 6-usul bilan amalga oshiriladi. Shunday qilib, topshiriq yagona umumiy sholatdan yanada umumiy sholatga o’tishdan iborat fikrning yo’nalishi vositasi bilan hal qilinadi..