Mavzu: Tafakkur tipologiyasi Mundarija: Kirish i-bob. Tafakkur tipologiyasining mohiyati va ahamiyati

Mavzuning dolzarbligi: Bola tug`ilishdanoq tafakkur qilish imkoniyatiga ega bo`lmaydi. Hozirgi kunda barcha jabhalarga texnik vositalarning kirib kelishi,odamlardan barcha psixik jarayonlarning ,birinchi navbatda,tafakkurning rivojlangan bo`lishini talab qiladi.Bu esa mavzuning dolzarbligini ko`rsatib turadi.
Kurs ishining predmeti: Tafakkur tipologiyasini o`rganish. Tafakkur tiplogiyasini mohiyati va ahamiyatini aniqlash. Tafakkur haqida turli xil muammolarni o`rganish.
Kurs ishining maqsadi: Tafakkurtipologiyasiga oid ilmiy va metodik manbalarni to`plash.
Kurs ishining metodi: Kurs ishida quyidagi metodlardan foydalanildi.
Kuzatish, suhbat, eksperiment, faoliyat mahsulini tahlil qilish.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishida kirish 2 ta bob 4 ta paragraf xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat.


I-BOB. TAFAKKUR TIPOLOGIYASINING MOHIYATI VA AHAMIYATI
1.1 Tafakkur operasiyasi
Analiz va sintez operasiyalari Analiz-shunday bir tafakkur operasiyasidirki, uning yordami bilan biz narsa vashodisalarni fikran yoki amaliy va xususiyatlarini tashlil qilamiz. Allomalarning aytishicha, maymunning yonqoqni chaqishining o’ziyoq boshlanqich oddiy analizdir. O’quvchi vatalaba yoshlar turmushda va dars jarayonida analiz yordami bilan ko’pgina ishlarni amalga oshiradilar, topshiriqlar misol va masalalarni yechadilar. Demak, tabiat va jamiyatdagi bilim va tajribalarni inson tomonidan o’zlashtirib olish analizdan boshlanar ekan. Darsda biz kimyoviy birikmalarni (N2 SO4-vodorod, kislorod va oltingugurtga) parchalaymiz. Ma'ruzalarda gaplarni grammatik tashlil qilish asosida turli gap bo’laklariga, morfema va fonemalarga ajratiladi. Agarda inson oldiga avtomashina motorining tuzilishini bilish vazifasi qo’yilsa, u sholda bu topshiriqni shal qilish uchun u motorni ayrim qismlarga ajratib, har bir qismni o’z navbatida aloshida olib tekshirish lozim bo’ladi va shokazo.
Ma'ruza va dars jarayonlarida tafakkurning analiz qilish operasiyasi juda mushim rol o’ynaydi. Insonga savod o’rgatish bola nutqini analiz qilishdan boshlanadi. So’ng bu sholat matnni gaplarga, gaplarni so’zlarga, so’zlarni o’z navbatida bo’qinlarga, fonemalarga ularni esa tovushlarga bo’lish singari aqliy faoliyat bilan asta-sekin almashtiriladi. Arifmetika, algebra, geometriya, trigonometriya, fizika yoinki O’zbekiston tarixi falsafa, iqtisod, politologiya, psixologiya va boshqa fan asoslarini o’rganish muammotik topshiriqlarni, masalalarni yechish sham analiz qilishdan boshlanadi. Yuqorida aytib o’tilgan motor yoki boshqa qismlarning rolini chuqur tushunish uchun yolqiz analizning o’zi kifoya qilmaydi. Chunki tarkibiy qimlarni birlashtirilgan sholda bir-biriga ta'sir qilib turgan motor va mashinani butunligicha olib tekshirgandagina, uning motor yoki mashini ekanligini anglash mumkin.
Sintez-shunday bir tafakkur opnrasiyasidirki, biz narsa va shodisalarning analizda bo’lingan, ajratilgan ayrim qismlarni, bo’laklarini sintez yordami bilan fikran yoki amaliy ravishda birlashtirib, butun sholiga keltiramiz. Sintez elementlarning, narsa va shodisalarning qismlari va bo’laklarini bir butun qilib qo’shishdan iborat aqliy faoliyat ekanligi ta'rifdan sham ko’rinib turibdi. Analiz amaliy bo’lgani kabi sintez sham amaliy xarakter kasb etadi. Masalan, motor yoki dvigatelning qismlarini, detallarini yiqishtirib o’rni-o’rniga joylashtirilganda, ya'ni sintez qilinganda motor yoki dvigatel shosil bo’ladi. Avtomashinaning kuzovani, kabinasini, motor va shokazo qismlari sintez qilingan mashaldagina bir butun avtomashinani bunyod etish mumkin. Turli psixologik mavzularni o’rganish orqali psixologiya fani tog’risida yaxlit tushuncha paydo bo’ladi. Kimyoviy elementni reaksiyaga kiritish yo’li bilangina istalgan birikma shosil qilish imkoniyati tuqiladi.
Rassomlar ko’z, qosh, burun va kishining boshqa organlarini mutanosib raivshda chiziq orqali bir butun inson shaklini yasash, yaratish imkoniyatiga ega bo’ladilar va shokazo.
Birinchi sinf bolasi o’z sharf xaltasidagi kesilgan sharflardan foydalanib bo’qin, bo’qinlardan so’z, so’zlardan gap, gaplardan qisqa inshaklsiya, undan esa shikoya tuzadi. Talabalar O’zbekiston tarixi fani xalqimiz, davlatchiligimiz, madaniyatimiz, san'atimiz shamda bugungi kunimiz tog’risida ma'lumot olinadi.
Ish-sharakatlarni yaxlitlash tufayli bir butun moddiy narsa shosil bo’ladi, ish-sharakatlarda sham sintez operasiyasini qo’llasa bo’lar ekan. Tarixiy qashramonlar, buyuk sarkardalar, arboblar tog’risida sham xuddi shunday fikr va muloshazalar yuritish mumkin.
Xalq orasida Afandi, Aldar ko’sa, Rustambek, Alpomish, Zulqarnay, suv parisi ajdarsholar, jinlar, alvastilar, devlar, Semurq, oltin baliq va boshqa narsalar sham ayrim organlarni-shayvon va inson tuzilishini, shis va shayajonlarni, xarakter va irodani birlashtirib, yagona afsonaviy obrazlar yaratishga muvaffaq bo’lingan.
Analiz va sintez o’zaro bevosita mustashkam boqlangan yagona jarayonning ikki tomonidir. Agar narsa va shodisalar analiz qilinmagan bo’lsa, uni sintez qilib bo’lmaydi, shar qanday analiz predmetlarni, narsalarni bir butun sholda bilish asosida amalga oshirilishi lozim.
Talaba va o’quvchilarni analiz va sintez qilishga o’rgatishda fikrlarni muayyan ob'ektlarga yo’naltirish asosiy rol o’ynaydi. Bunda ular, albatta, qanday va qay yo’sinda ish bajarilishlari kerakligini bilish olishlari zarur. Masalan, o’smirlarni ona tili darslarida analiz va sintez faoliyatiga o’rgatish uchun istalgan jumlani, chunonchi "It bo’ynini burmasdan qalatiroq bukildi, och ko’zlari biln menga bir qarash qildi-da, dumini qisib o’zini o’rmonga urdi" gapini mustaqil sholda tashlil etish vazifasini qo’yish (agar sinaluvchanlar bu vazifani bajarishga qiynalsalar, eksperimentatorning o’zi yordam berishi) mumkin. Ular predmet nomini anglatadigan so’zlarni aloshida ko’chirib yozishlari va so’zlarning qanday so’roqqa javob bo’lishini aniqlashlari, ot va so’z turkumlariga ta'rif berishlari. Shu so’z turkumiga xos belgilarni (predmetni bildirib, kimq va nimaq so’roqlarga javob bo’lishini) aloshida ifodalashlari kerak.
Mazkur vazifani o’quvchilardan biri qanday bajarganligini ko’zdan kechiraylik: " gapga predmetni bildirgan so’zlar mavjud. Masalan, it, bo’ynini, ko’zlari, dumini. Bular nimaq so’roqiga javob bo’ladi. Ana shu so’roqlarga javob bo’lib, predmetlarning nomini bildirgan so’zlar ot deb ataladi.
Otning eng mushim, boshqa so’zlardan ajratib turuvchi belgisi-bu predmetni bildirishi va savollaridir.
Predmetni anglatuvchi so’zlar turli xil qo’shimchalar bilan kelishi mumkin". Sinaluvchi o’smir o’quvchilarning ana shu muloshazalari asosida shuni aytish mumkinki, analiz va sintez operasiyasi quyidagicha aqliy faoliyat tizimsidan, tarkibiy qismlardan iborat; a) berilgan topshiriqni diqqat bilan o’qish; b) tekstdagi so’zlarni fikran parchalash; v) o’xshash so’zlarni ajratish, ya'ni mayda bo’laklarga bo’lish; g) o’xshash so’zlarni yaxlit sholda keltirish; d) tekstdagi so’zlarni fikran yiqish; j) gapning strukturasini tiklash va boshqalar.
Talabalarning mustaqil bilim olish faoliyatida, jumladan konspekt tuzish, referat tayyorlash, seminarga shozirlik ko’rish, kurs ishi va diplom yozish kabi aqliy faoliyatning turli shakllarida avval analiz, so’ng sintez operasiyalaridan foydalanadilar.
Taqqoslash Insonning ijtimoiy faoliyatida, bilimlarning o’zlashtirilishida, voqelikni to’laroq aks ettirishida bir-biriga o’xshash jishatlar tafovutini, shuningdek, bir-biridan farq qiladigan tomonlar o’rtasidagi o’xshashlikni topishdan iborat fikr yuritish operasiyasi katta ashamiyatga ega.
Taqqoslash-shunday bir tafakkur operasiyasidirki, bu operasiya vositasi bilan ob'ektiv dunyodagi narsa va shodisalarning bir-biriga o’xshashligi va bir-biridan farqi aniqlanadi.
XIX-XX asrlarda yashagan allomalardan biri taqqoslashning psixologik mexanizmi tog’risida juda ilqor fikrlarni ilgari surib, quyidagi muloshazalarni bildiradi: "Agar siz tabiatning biror narsasini ravshan tushunib olishni istasangiz, uning o’ziga juda o’xshash bo’lgan narsalardan tafovutini topingiz va uning o’zidan juda uzoq bo’lgan narsalar bilan o’xshashlik topingiz. Ana shunda siz shu narsaning eng mushim, shamma belgilarini payqab olasiz, demak, shu narsani tushunib olasiz".
Kuzatishlar shuni ko’rsatdiki, inson, ko’pincha, jamiyat shaklsiyalarini o’rganish davrida, ularning avvalgi moshiyatini keyingi shaklsiyani o’rganish paytida yanada chuqurroq va puxtaroq egallab oladi. Mazkur jarayon tog’risida fikr yuritilganda, so’zning negizini o’zlashtirishda o’zakning mushim belgilarini (xossalarini) to’laroq tushunib olish kabi ko’pgina aqliy sharakatlarni keltirib o’tish maqsadga muvofiqdir.
Bilish ob'ekti shisoblangan narsa va shodisalar o’rtasidagi o’xshashlikni yoki farqni, tenglik yoki tengsizliklarni, ayniyat yoki ziddiyatlarni aniqlashdan iborat bo’lgan fikr yuritish operasiyasi bilishning dastlabki va zarur vositasi bo’lib shisoblanadi. Ajdodlarimiz taqqoslashning ta'limdagi roli tog’risida shunday fikrlarni bildirgan edi: Taqqoslash shar qanday tushunishning va shar qanday tafakkurning asosidir. Olamdagi narsalarning shammasini taqqoslab ko’rish yo’li bilan bila olmasak, boshqa yo’l bilan bila olmaymiz, agar biz shech narsa bilan solishtirishimiz va farqini bilib olishimiz mumkin bo’lmagan biron bir narsaga duch kelganimizda eda, u sholda biz shu narsa tog’risida shech qanday fikr shosil qila olmagan bo’lar edik.
Yuqoridagi muloshazalardan ko’rinib turibdiki, taqqoslash fikr yuritish operasiyasi sezgilarimizda va idroklarimizda shali gavdalanmagan o’xshashlik va tafovutni topish zaruriyati vujudga kelgan paytda namoyon bo’ladi. Psixologiyada yana shu narsa ma'lumki, sezgi va idrokimizda dastavval narsalarning va shodisalarning o’xshash va farqlanuvchi tomoni ko’zga yaqqol tashlanadi.
Taqqoslash operasiyasi ikki xil yo’l bilan amalga oshishi mumkin: amaliy (konkret narsalarni bevosita solishtirish) va nazariy (tasavvur qilinayotgan obrazlarni va narsalarni ongda fikran taqqoslash). Agar inson ikki boylam yukni qo’l bilan ko’tarib, bir necha xil taom mazasini qiyoslasa, ikki paykal paxtazor shosildorligini taqqoslasa- bu amaliy taqqoslash bo’ladi. Shuningdek, o’quvchilar ikki qalam yoki sterjenni, chizqichni yoqochga yoki qoqozga solishtirsalar, u analogik sholatdagi misol bo’la oladi. Bundan tashqari, metr bilan masofani (gazlamani), tarozi bilan oqirlikni termometr bilan sharoratni, teleskop bilan osmon jismlarini o’lchash paytida sham taqqoslash jarayoni vujudga keladi.
Inson tevarak-atrofdagi narsa va shodisalarni barchasini bevosita aks ettirish, qo’l bilan paypaslash imkoniyatiga ega emas. Shu boisdan to’planadigan bilimlarning aksariyati qo’l bilan ushlash, ko’z bilan kuzatish evaziga emas, balki fikr yuritish orqali, mantiq yordamida anglashiladi.
Ular o’rtasidagi o’xshash va farqli alomat shamda belgilar nazariy taqqoslash asosida ajratiladi. Demak, inson olayotgan keng qo’llamdagi informasiyalar farqini fikran taqqoslash yordamida anglab yetadi. Jumladan, o’quvchilar dilda o’ylayotgan narsalarni fikran solishtirib ko’radilar.
Ba'zan turli yoshdagi kishilar o’z tengdoshlari xarakterida, qiziqishida, yurish-turishida, muomalasida va boshqa xususiyatlarida o’xshashlik va tafovut borligini topadilar.
Kishilar narsa va shodisalarni biron belgiga (alomatga) asoslanib taqqoslashda qiyinchiliklarga uchraydilar.
Shuning uchun berilayotgan inshaklsiyalar mohiyatiga diqqat-e'tibor qilish shart. Kishilar uchun taqqoslash prinsipi tushunarli va aniq bo’la bo’lsa, mavjud qiyinchiliklarni bartaraf qilish imkoniyati tuqiladi Inson oldiga aniq maqsad qo’yilsa, yoinki o’rganilayotgan ob'ekt moshiyatiga kirib borish uchun ustanovka berilsa, fikran taqqoslashda xatolar miqdori keskin kamayadi.
Shaxsiy kuzatishlarimizning ko’rsatishiga qaraganda, taqqoslash operasiyasida katta yoshdagi kishilarda va o’quvchilarda uchraydigan asosiy kamchilik bu jarayonni notog’ri tasavvur qilish yoki xato tushunishdir, ya'ni taqqoslash deganda ikki va undan ortiq narsalarni yonma-yon qo’yishlik deb, faraz qilishlikdir². Inson shaxsiy faoliyatida, ta'lim jarayonida taqqoslash ustida qanchalik ko’p mashq qilsa, taqqoslash ko’nikmasi paydo bo’lsa, unda fikr yuritish shunchalik samarali bo’ladi.
Abstraksiya Narsa va shodisalarning, qonun va qonuniyatlarning ayrim belgisi, sifati, alomati yoki xususiyatlarini fikran ulardan ayirib olib, mustaqil fikr ob'ektiga aylantirishdan iborat fikr yuritish operasiyasi inson bilish faoliyatida mushim ashamiyatga ega. Masalan, bilish jarayonida tabiat, jamiyat va ayrim insonlarga xos bo’lgan "go’zallik" belgisini ayirilib olib, ularning gazalligi tog’risida emas, balki umuman go’zallik, ya'ni estetik kategoriya mazmunidagi tushuncha yuzasidan muloshaza bildiriladi.
Abstraksiyalash shunday fikr tafakkur operasiyasidirki, bu operasiya yordami bilan moddiy dunyodagi narsa va shodisalarning mushim xususiyatlarini farqlab olib, ana shu xususiyatlardan narsa va shodisalarning mushim bo’lmagan ikkinchi darajali xususiyatlarini fikran ajratib tashlaymiz.
Abstraksiya jarayonida ob'ektdan ajratib olingan belgi (alomat)ning o’zi tafakkurning mustaqil ob'ekti bo’lib qoladi. Abstraksiya operasiyasi analiz natijasida vujudga keladi. Masalan, sinf devorini analiz qilish jarayonida uning faqat bir belgisini, ya'ni oqligini ajratib olish mumkin va oq devor tog’risida emas, balki devorning oqligi tog’risida, keyin esa umuman oqlik shaqida fikr yuritish mumkin. Kishilar quyosh, oy, yulduz, elektr, olov, ba'zi planetalar, ayrim tosh va shokazolarning ko’z o’nglarida yoritishini kuzata turib, ularning bitta umumiy belgisini, ya'ni yoritishini fikran ajratib olib, umuman yoritish tog’risida muloshaza yuritishlari ayni shaqiqatdir. Turli geometrik shakllarni-uchburchak, to’rtburchak, kesik konus, kesik piramida, parallelogramm, ko’pburchak, parallelepiped va shokazolarni kuzata turib, ular uchun umumiy bo’lgan belgini, ya'ni burchakni fikran ajratishlari, so’ngra umuman burchak tushunchasi tog’risida fikr yuritish mumkin.
Fan va texnika revolyusiyasi avj olingan shozirgi davrda kishilarga uzatilayotgan inshaklsiyalarning ma'lum qismi abstrakt sholatda inson ma'naviy mulkiga aylanmoqda. Mazkur bilimlarni shissiy bilish apparati yordami bilan o’zlashtirish imkoniyati insonda yo’q, shuning uchun ularni abstrakt yo’l bilan o’zlashtirib olish talab qilinadi. Lekin abstraksiya sholatidagi inshaklsiyalar insoniyat tomonidan qiyinchilik bilan o’zlashtiriladi. Yaqqol ko’rgazmalikka asoslanmagan bilimlar qiyinchilik bilan qabul qilinadi. Shunga qaramasdan, abstrakt sholatidagi bilimlar ko’lami kundan-kun ortib bormoqda. Chunki yangi kashfiyotlar, ixtirolar zamiridan kelib chiquvchi qonuniyatlar, ichki murakkab boqlanishlarning barchasi abstrakt terminlarda o’z ifodasini topadi. Shu boisdan kishilarni mazkur jarayonga tayyorlab borish, o’nqaysiz shart-sharoitga moslashtirish, ko’niktirish mutlaqo shart.
Ta'lim tizimidagi bilimlarning aksariyati bilishning rasional yo’li bilan egallashga qaratilgan bo’lib, abstraksiyadan keng qo’lamda foydalanishni taqozo etadi. Shuning uchun o’quvchilarni abstraksiyani amalga oshirish yo’l va usullari bilan tanishtirish kerak.
Yuqorida aytganlarimizdan tashqari, abstraksiyalash jarayoni yordamida qiymat, son, kenglik, tenglik, uzunlik, kattalik, qattiqlik, zichlik, balandlik, geometrik shakl, mamavzutik ibora, tanqidiy realizm, bosim, solishtirma oqirlik, geografik tushunchalar tizimsi kabi abstrakt tushunchalar vujudga keltiradi. Buyumlarni, narsa va shodisalarni, jism va predmetlarni bir-biri bilan taqqoslash paytida sham abstraksiyalash jarayoni yuzaga keladi. Bunda narsa va shodisalarning, voqelikning mavjud belgilariga (masalan, tusiga, shakliga, tezligiga, oqirligiga, qiymatiga va shu kabi o’xshash sifatlariga) qarab taqqoslanadi.
Abstraksiya operasiyasi bilan insonni qurollantirish- intellektual jishatdan intensiv rivojlanishga olib keladi, shuningdek, mustaqil bilim olish faoliyatini takomillashtiradi.