Mavzu: Tahlil ishlarini tashkil qilish va manbalar bilan taminlash Reja: Kirish Asosiy qism

1. Iqtisodiy tahlilning turlari va ularning tasniflanishi
Moliyaviy tahlil yuzasidan rasmiy jihatlarning belgilanmaganligi sababli uni tashkil etishda an’anaviy yo’nalishlardan foydalanish mumkin.
Odatda, buxgalteriya hisobini yoki auditni (ichki, tashqi) tashkil etishda rasmiy jihatlar bilan belgilangan aniq tartib va qoidalar ushbu jarayonni tashkil etishda asos bo’lib xizmat qiladi.
Jumladan, yangi tahrirdagi “Buxgalteriya hisobi” to’g’risidagi qonunning “Buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etish” to’g’risidagi 11-moddasi buxgalteriya hisobi va hisobotini buxgalteriya hisobi subyektining rahbari amalga oshirishi qayd etiladi hamda buxgalteriya hisobi subyektining rahbari qanday huquqdarga ega ekanligi tarkiblanadi. Ushbu huquqlar qatorida:
Buxgalteriya hisobi xizmatining rahbari boshchiligida buxgalteriya hisobi xizmatini tashkil etish yoki shartnoma asosida jalb qilingan buxgalter xizmatidan foydalanish;
Buxgalteriya hisobini yuritishni ixtisoslashtirilgan tashkilotga (auditorlik tashkilotlari, soliq maslahatchilari tashkilotlari va ustavida buxgalteriya hisobini yuritish bo’yicha xizmat ko’rsatish nazarda tutilgan boshqa tashkilotlar) shartnoma asosida yuklashi;
Buxgalteriya hisobini mustaqil yuritishi qayd etiladi.
Buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etishning ushbu tartiblari bevosita, iqtisodiy tahlilga nisbatan ham to’la mos deyish mumkin.
Tahlilni tashkil etishda ichki tahlilni tashkil etilishi va tashqi tahlilni tashkil etilishini tarkiblash maqsadga muvofiqdir.
Tashqi tahlil cheklangan axborotlarni aks ettiruvchi moliyaviy hisobot shakllari asosida xo’jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy holatini o’rganishni xarakterlaydi va korxona erishgan natijalarining barcha sirlarini ochib berish imkonini bermaydi. Ushbu tahlil ichki axborot bazasidan foydalanish imkoniga ega bo’lmagan, korxona faoliyati bilan qiziquvchi kontirgentlar tomonidan, mulk egalari yoki davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi.
Tashqi tahlilning ahamiyatli jihatlari quyidagilar bilan xarakterlanadi:

• 
  tahlil subyektlari va axborot foydalanuvchilarining ko’pligi;
  
• 
  tahlilchilarning maqsadi va qiziqishlarining turli-tumanligi;
  
• 
  hisobga olish va hisobotlashning normativ qoidalari, tahlil etishning rasmiy jihatlarini belgilanganligi;
  
• 
  tahlilning faqat chop etiladigan moliyaviy hisobot shakllaridagi axborotlar bazasiga tayangan holda o’tkazilishi;
  
• 
  qo’yiladigan analitik masalalarning cheklanganligi;
  
• 
  axborot foydalanuvchilar uchun korxona faoliyati yuzasidan tahlil natijalaridan foydalanishning maksimal ochiqligi.
  

Tashqi tahlilning asosiy jihatlari moliyaviy hisobot ma’lumotlari asosida korxona aktivlari, o’z sarmoyasi va majburiyatlarining o’zgarishiga, to’lov layoqati va likvidlilik darajasiga, moliyaviy holati va barqarorligi, bozor va ish aktivligiga, moliyaviy va iqtisodiy salohiyatiga, iqtisodiy mustahkamligi va nochorligiga, foyda va rentabellik darajasiga, pul oqimi va xususiy kapitalning o’zgarishlariga, korxonaning iqtisodiy reytingini aniqlashga qaratiladi.
Ichki tahlil-korxonaning ichki bo’limlari, xodimlari tomonidan o’tkazilib o’rganiladigan masalalarning ko’lami bilan tashqi moliyaviy tahlildan farq qiladi. Ichki moliyaviy tahlilning axborotlar bazasi va o’rganiladigan masalalarning ko’lami tashqi moliyaviy tahlilga nisbatan keng hisoblanadi. Uning axborotlar bazasiga faqat chop etiladigan moliyaviy hisobotlarnigina emas‚ balki moliyaviy hisobning barcha manbalaridan va hisobdan tashqari manbalarini ham kiritish mumkin. O’rganiladigan masalalar ko’lamini boshqaruvchilar va tahlilchilarning qiziqishlari doirasidani kelib chiqib belgilash mumkin. Ushbu tahlil turining o’ziga xos xususiyatlarini quyidagi jihatlar bilan izohlash mumkin.
Ichki tahlilning o’ziga xos jihatlari:

• 
  tahlil subyektlarining tor guruhi;
  
• 
  tahlil natijalari faqat ichki talablarga, korxona boshqaruvi yuzasidan yo’naltirilganligi;
  
• 
  teran tahlilni o’tkazishda axborotlarning keng doirasidan foydalanish imkoniyatini yuqoriligi;
  
• 
  tahlilni o’tkazish bo’yicha normativ metodikalar bilan birgalikda aniq reglamentlari (tartiblarning) belgilanmagan usullaridan foydalanish imkoniyatlari;
  
• 
  aniq boshqaruv qarorlarini tayyorlash yuzasidan chuqur moliyaviy tahlilni o’tkazishning imkoniyatligi;
  
• 
  boshqaruv apparati talablaridan kelib chiqqan holda analitik ishni tashkil etilishi.
  

Iqtisodiy tahlil mazmuni bo’yicha to’liq tahlil va tematik tahlil turlariga tarkiblanadi
To’liq tahlil korxona moliyaviy faoliyatining barcha jihatlarini kompleks o’rganishni xarakterlaydi. Tematik tahlil korxona moliyaviy faoliyatining alohida jihatlarini va akspektlarini o’rganishni xarakterlaydi. Tematik tahlil predmetiga: aktivlardan samarali foydalanish, aktivlarni moliyalashtirishda alohida manbalardan optimal foydalanish darajasi, to’lov layoqati va moliyaviy barqarorlik holati, optimal investitsion faoliyat, kapitalning moliyaviy tuzilishi kabi masalalarni kiritish mumkin.
Iqtisodiy tahlilda obyektni qamrab olinishi yuzasidan xo’jalik yurituvchi subyektlarning to’liq (bir butunlikdagi) tahlili, alohida bo’limlar va birliklarning tahlili (iqtisodiy javobgarlik markazlari bo’yicha), hamda alohida moliyaviy jarayonlar tahlilini tarkiblash mumkin.
O’tkazish davri bo’yicha iqtisodiy tahlil oldingi, joriy va istiqbolli tahlil turlariga tarkiblanadi.
Oldingi tahlil – korxona moliyaviy faoliyatini bir butunlikda yoki alohida olingan moliyaviy jarayonlar bo’yicha shart- sharoitlarini bilish bilan bog’lanadi (masalan, uzoq va qisqa muddatga bank kreditlarini olish yuzasidan korxonaning to’lov layoqatini baholash).
Joriy (operativ) tahlil – alohida moliya rejalarini bajarilishida yoki moliya operatsiyalarini amalga oshirish davomida operativ tarzda moliyaviy holatga ta’sir etish yuzasidan o’tkaziladigan tahlil turidir.
Istiqbolli tahlil – amaldagi holatni o’rganish asosida moliyaviy holat va uning alohida birliklari bo’yicha kelajakdagi o’zgarishlarning kutilishlarini baholab beruvchi tahlil turidir.
Iqtisodiy tahlilni tashkil etish bosqichlarini quyidagi ketma- ketlikda o’tkazish maqsadga muvofiq deb o’ylaymiz:

• 
  Iqtisodiy tahlil maqsadini belgilash va rejasini tuzish;
  
• 
  Iqtisodiy tahlil yuzasidan ma’lumotlar bazasini to’plash;
  
• 
  Iqtisodiy tahlilni bevosita o’tkazish bosqichi;
  
• 
  Tahlil natijalarini umumlashtirish va rasmiylashtirish bosqichi;
  
• 
  Qarorlar tayyorlash bosqichi;
  
• 
  Tahlil natijalarini realizatsiya qilish bosqichi.
  

Iqtisodiy tahlil - moliyaviy hisobot ma’lumotlari asosida firma va kompaniyalarning moliyaviy holatiga iqtisodiy tashxis qo’yishni tavsiflaydi. Iqtisodiy tahlilda firma va kompaniyalar mulki, kapitali va majburiyatlarining holatiga, faoliyat natijaviyligiga, asosiy va aylanma kapital holatiga va samaradorligiga, pul mablag’lari va xususiy mablag’larning holatiga baho beriladi.