Mavzu: Talab va taklif elastikligi körsatkichlarining bozor holati tahlilidagi örni. Reja: Kirish

Elаstiklik kоeffitsiеnti miqdоri	Tаlаbning nаrх o`zgаrishigа munоsаbаti	Mоhiyati
Daromadgа tа′siri
nаrхning оshishi	nаrхning pаsаyishi
Birdаn kаttа (Ed >1)	―Elаstik‖ yoki ―nisbаtаn elаstik‖	Tаlаb miqdоrining o`zgаrishi nаrх o`zgаrishidаn yuqоri	Dаrоmаdni kаmаytirаdi	Dаrоmаdni оshirаdi
Birgа tеng (Ed =1)	Bаrqаrоr	Tаlаb miqdоrining o`zgаrishi nаrх o`zgаrishigа tеng	Dаrоmаd o`zgаrmаydi	Dаrоmаd o`zgаrmаydi
Birdаn kichkinа (Ed <1)	―Nоelаstik‖ yoki ―nisbаtаn nоelаstik‖	Tаlаb miqdоrining o`zgаrishi nаrх o`zgаrishidаn kam	Dаrоmаdni оshirаdi	Dаrоmаdni kаmаytirаdi

Manba: mualliflar ishlanmasi

Mahsulotga talab elastik bo`lganda (2.6-a-rasm), narxni P<sub>1</sub> dan P<sub>2</sub> ga oshirish natijasida olinadigan A yuzaga teng qo`shimcha daromadga (+TR) nisbatan, talabning Q₁ dan Q₂ ga qisqarishi natijasida ko`riladigan B yuzaga teng zarar (–TR) ko`pligidan sotuvchining yalpi daromadi qisqaradi. Mahsulotga talab noelastik bo`lganda esa (2.6-b-rasm) narxni P<sub>1</sub> dan P<sub>2</sub> ga oshirish natijasida olinadigan A yuzaga teng qo`shimcha daromad (+TR), talabning Q₁ dan Q₂ ga qisqarishi natijasida ko`riladigan B yuzaga teng zarardan (–TR) ko`pligidan yalpi daromad oshadi.

a) elastik talab b) noelastik talab

2.6-rasm. Talab chizig`i elastik (a) va noelastik (b) holatda narxni oshirishning sotuvchi daromadiga ta′siri

Endi yuqoridagi holatga mutlaqo teskari bo`lgan holat, ya′ni talab elastikligiga qarab narxni pasaytirishning sotuvchi daromadiga ta′sirini qaraymiz (2.7-rasm).

a) elastik talab b) noelastik talab

2.7-rasm. Talab chizig`i elastik (a) va noelastik (b) holatda narxni tushirishning sotuvchi daromadiga ta′siri

Mahsulotga talab elastik bo`lganda (2.7-a-rasm), narxni P<sub>1</sub> dan P<sub>2</sub> ga tushirish natijasida ko`riladigan A yuzaga teng zararga (–TR) nisbatan, talabning Q₁ dan Q₂ ga oshishi natijasida olinadigan B yuzaga teng qo`shimcha daromad (+TR) ko`pligidan sotuvchining yalpi daromadi oshadi. ¹¹

Mahsulotga talab noelastik bo`lganda esa (2.7-b-rasm) narxni P<sub>1</sub> dan P<sub>2</sub> ga tushirish natijasida ko`riladigan A yuzaga teng zarar (–TR), talabning Q₁ dan Q₂ ga oshishi natijasida olinadigan B yuzaga teng qo`shimcha daromadga (+TR) nisbatan ko`pligidan sotuvchining yalpi daromadi qisqaradi. Masalan, yil yaxshi kelib, fermerlar yuqori hosil olganda, narx pasayib ketishidan ularning daromadi kamayib ketadi. Chunki, qishloq xo`jaligi mahsulotlariga bo`lgan talab elastikligi ancha past.

Talab elastikligining bu xususiyatlarini bilish sotuvchilarga narxni o`zgartirish orqali daromadlarni oshirish imkoniyatini beradi. Bunda daromadning o`zgarishi narxning o`zgarishiga teskari bo`lganligidan, sotuvchilar talab elastikligi yuqori bo`lgan mahsulotlarning narxini pasaytirish orqaligina sotuvlar hajmini va daromadini oshirishlari mumkin.

Talab noelastik bo`lgan holatda esa, narxni oshirish talab hajmini keskin qisqarishiga olib kelmaydi. Chunki, ko`pincha iste′molchilar uchun birlamchi ehtiyoj sanaladigan ne′matlarga talab noelastik hisoblanadi. Bunday sharoitda sotuvchilar daromadni oshirish uchun narxni ko`tarishlari mumkin.

Ko`pchilik mamlakatlarda davlat talab elastikligi past (noelastik) bo`lgan tovar va xizmatlar narxini cheklab turadi. Aks holda elastiklik qonuniyatlaridan unumli foydalanib, sotuvchilar daromadlarini oshirish maqsadida noelastik talabga ega tovarlar narxini oshirib yuborishlari mumkin.

Misol. Faraz qilaylik, bug`doyga bo`lgan talab funksiyasi quyidagi ko`rinishda berilgan bo`lsin: Q_D  4000250P,

Bu yerda P - bir pud bug`doy narxi; Q_D - talab hajmi, mln. pud.

Sotuvchi daromadini maksimallashtiruvchi bug`doy hajmi (Q) aniqlansin.

Yechish: Masalani yechish uchun teskari talab funksiyasini aniqlaymiz: P16Q.

Sotuvchining daromad funksiyasini tuzamiz:

TR  PQ  ^_16Q ^{1 }_Q 16Q  ^Q2 .

 250 250

Daromad funksiyasidan Q bo`yicha hosila olib, natijani nolga

tenglashtirib yechamiz: TRQ 16 2502Q  0. Qe  4000:2  2000 mln. pud. 

Demak, sotuvchi daromadini maksimallashtiruvchi sotiladigan bug`doy hajmi Q<sub>e</sub>  2000 mln. pudga teng ekan. Bir pud bug`doy narxi:

P 16 8  8 pul birligiga teng. Umumiy daromad TR  20008 16000 pul birligi.

Faraz qilaylik, sotuvchi sotiladigan bug`doy hajmini 250 mln. pudga oshirdi. Uning daromadi qanday bo`lishini hisoblaymiz. Sotiladigan bug`doy hajmi 2250 mln. pud. U holda bir pud bug`doy narxi

P 16  7 pul birligiga teng. ¹²

Umumiy daromad TR  22507 15750 pul birligiga teng.

Ko`rinib turibdiki, sotuvchi sotiladigan bug`doy hajmini optimal hajmdan oshirsa, uning daromadi maksimal daromaddan past bo`ladi.

Xuddiy shunday, sotuvchi optimal hajmdan kamroq hajmda bug`doy sotsa ham, uning umumiy daromadi kamayadi.

2.4. Soliq yukini iste′molchi va ishlab chiqaruvchi o`rtasida taqsimlanishini tovar elastikligiga ko`ra tahlili

Elastiklik nazariyasi firmalar va davlatning iqtisodiy siyosatini belgilashda muhim qurol bo`lib hisoblanadi. Ma′lumki, talab va taklif chiziqlarining yotiqligi, ularning elastiklik koeffitsiyentlari miqdorining qzgarishiga ko`ra o`zgaradi. Talab va taklifning elastik yoki elastik bo`lmasligi soliq yukining iste′molchi va ishlab chiqaruvchilar o`rtasida qanday gaqsimlanishini, ya′ni soliqning qancha qismini iste′molchi va qancha qismini ishlab chiqaruvchi to`lashini aniqlab beradi.

Faraz qilaylik, davlat bir birlik tovarga t miqdorda (o`zgarmas) soliq belgilasin. Bu o`z navbatida taklif chizig`ini S holatdan yuqoriga ́ – holatga siljitadi (2.8-rasm) .

Umumiy soliq iste′molchi va ishlab chiqaruvchi o`rtasida taqsimlanib, o`z ichiga soliq yuki ortiqchaligini oladi. Ushbu soliq yuki ortiqchaligi ―o`lik yuk‖ bo`lib, jamiyat uchun sof yo`qotish hisoblanadi.

Q 1 Q