Mavzu: Talabalarni erkin va mustaqil fikrlashlariga erishishda adabiyotlar bilan ishlash

1.2. Adabiyotlar o‘quvchilarni dunyoqarashini kengaytish vositasi.
Muayyan dunyoqarashga ega bo’lish shaxsda atrof-muhit, ijtimoiy munosabatlar, mehnat faoliyati va ishlab chiqarish jarayoni, sub’ektlarga nisbatan ma’lum munosabatning qaror topishi, shuningdek, shaxs tomonidan zimmasidagi ijtimoiy burchlarini to’laqonli anglash va ularni bajarishga nisbatan mas’uliyat tuyg’usiga ega bo’lishi uchun zamin yaratadi. Shaxsda dunyoqarash izchil, tizimli, uzluksiz hamda maqsadga muvofiq tashkil etilayotgan ta’lim-tarbiyaning yo’lga qo’yilishi, uning turli yo’nalish va mazmundagi ijtimoiy munosabatlar jarayonida faol ishtirok etishi, shuningdek, o’z-o’zini tarbiyalab borishi natijasida shakllanadi. Yosh avlod dunyoqarashining shakllanishida ta’lim muassasalarida o’qitilishi yo’lga qo’yilgan tabiiy, ijtimoiy va gumanitar fanlar asoslarining ular tomonidan puxta o’zlashtirilishi muhim o’rin tutadi.
Shaxsning ma’naviy-axloqiy qiyofasi, hayotiy yondoshuvlari, uning uchun ustuvor ahamiyatga ega bo’lgan qadriyatlar hamda axloqiy tamoyillar mohiyati u ega bo’lgan dunyoqarash mazmunini ifodalaydi. O’z navbatida dunyoqarashning boyib borishi shaxsning shaxsiy sifat va fazilatlarining tobora barqarorlashuvini ta’minlaydi. O’z mazmunida ezgu g’oyalarni ifoda etgan dunyoqarash shaxs qiyofasida namoyon bo’layotgan ijobiy fazilatlarning boyib borishiga yordam beradi. Ilmiy dunyoqarash asosida uzluksiz, izchil ravishda mavjud fanlar asoslarini puxta o’zlashtirib borish, ijtimoiy munosabatlar jarayonida faol ishtirok etish natijasida barqarorlik kasb etgan g’oyalar yotadi. Shaxs dunyoqarashini shakllantirish uzoq muddatli, dinamik xususiyatga ega murakkab jarayon sanaladi⁷. Aqliy tarbiya va ilmiy dunyoqarashning asosiy belgilari va mohiyati. Shaxs dunyoqarashining shakllanishida aqliy tarbiya muhim o’rin tutadi. Aqliy tarbiya shaxsga tabiat va jamiyat taraqqiyoti to’g’risidagi bilimlarnii berish, uning aqliy (bilish) qobiliyati, tafakkurini shakllantirishga yo’naltirilgan pedagogik faoliyat bo’lib, uni samarali yo’lga qo’yish asosida dunyoqarash shakllanadi.
Bugungi kunda, O’zbekiston Respublikasida yoshlarga aqliy tarbiyani berishga alohida e’tibor qaratilmolqda. Yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadr bo’lib yetishish mavjud ilmiy, shuningdek, kasbiy bilimlarni puxta egallash demakdir. Binobarin, chuqur bilimlarga ega bo’lish tabiiy hamda ijtimoiy jarayonlarning mohiyatini anglash, ularning ijobiy va salbiy jihatlarini ko’ra va baholay olishga imkon beradi. Aqliy tarbiya o’quvchilarni ilm-fan, texnika, texnologiya hamda ishlab chiqarish sohalarida qo’lga kiritilayotgan yutuqlar bilan tanishtirish, ularda ijodiy, erkin, mustaqil fikrlash ko’nikmalarini hosil qilishga zamin yaratadi.
Aqliy tarbiya jarayonida quyidagi vazifalar hal etiladi:

1. 
   Tarbiyalanuvchilarga ilmiy bilimlarni berish.
   
2. 
   Ularda ilmiy bilimlarni o’zlashtirishga nisbatan ongli munosabatni qaror toptirish.
   
3. 
   Mavjud bilimlardan amaliyotda foydalanish ko’nikma va malakalarini tarkib toptirish.
   
4. 
   Bilimlarini doimiy ravishda boyitib borishga intilish tuyg’usini shakllantirish.
   

5. Bilimlarni o’zlashtirishga yordam beradigan psixologik qobiliyatlar (nutq, diqqat, xotira, tafakkur, ijodiy xayol) va xususiyatlarni rivojlantirish.
Aqliy ta’lim va tarbiya birligi asosida shaxsda rivojlanadi.
Manbalarning ko’rsatishicha, aqliy tafakkurning mavjud darajasini belgilash bir qadar murakkab bo’lib, quyidagi belgilarga ko’ra aniqlanishi mumkin:

1. 
   Ilmiy bilimlar tizimining mavjudligi.
   
2. 
   Mavjud ilmiy bilimlarni o’zlashtirib olish jarayoni.
   
3. 
   Fikrlash ko’nikmasiga egalik.
   
4. 
   Bilimlarni egallashga bo’lgan qziqish hamda ehtiyojning yuzaga kelganligi.
   

Aqliy tafakkur uzoq muddat hamda tinimsiz izlanish natijasida yuzaga keladi. Uning shakllanishida ilmiy qarash va e’tiqod o’ziga xos o’rin tutadi. Ilmiy qarash (yunoncha «idea» - g’oya, tasavvur, tushunchalar yig’indisi) - muayyan hodisa, jarayonning mohiyatini yorituvchi, ilmiy jihatdan asoslangan fikr, g’oya bo’lib, u shaxs tomonidan mavjud ilmiy bilimlar tizimi puxta o’zlashtirilganda, bilimlarni birbiri bilan taqqoslash, solishtirish, predmet, hodisa yoki jarayon mohiyatini tahlil qilish natijasida yuzaga keladi.
O’quvchilarni ijodiy fikrlashga o’rgatish, ixtirochilik ko’nikmalarini shakllantirish ular tomonidan ilmiy izlanishlarni olib borish va ma’lum ilmiy qarashlarni ilgari surilishiga zamin yaratadi. Aqliy tarbiyani samarali tashkil etish shaxsda ilmiy tafakkurning yuzaga kelishini ta’minlaydi. Ilmiy tafakkur - inson aqliy faoliyatining yuksak shakli sanalib, ijtimoiy voqyea-hodisalar, jarayonlarga nisbatan ilmiy yondashuvni anglatadi. E’tiqod dunyoqarash negizida aks etuvchi ijtimoiy-falsafiy, tabiiy, iqtisodiy, huquqiy, ma’naviy-axloqiy, estetik hamda ekologik bilimlarning takomillashgan ko’rinishi; muayyan g’oyaga cheksiz ishonch bo’lib, uning shakllanishi bir necha bosqichda kechadi. Birinchi bosqichda ular beqaror va vaziyat taqozosiga ko’ra o’zgaruvchanlik xususiyatini kasb etadi.
Ikkinchi bosqichda ma’naviy-axloqiy qarashlarning barqaror tamoyillariga aylanadi. Mavjud talab, jamiyat tomonidan tan olingan axloqiy qoidalardan chetga chiqish qiyin, ziddiyatli vaziyatlarda ongli harakatni tashkil etish, irodaviy sifatlarga tayangan holda ish ko’rish taqozo etiladi. Uchinchi bosqichda, e’tiqod barcha vaziyatlarda ham ustuvor ma’naviy-axloqiy tamoyil bo’lib qoladi. O’quvchi tomonidan o’zlashtirilgan ilmiy bilimlar hayotiy munosabatlar jarayonida keng qo’llanilganda, ularning asl mohiyati chuqur his qilingan va anglangandagina e’tiqodga aylanadi. Biz kutayotgan avlod mana shu boylikni dunyodagi eng katta boylik deb bilsa, hayotini shunga baxshida etsa, bilingki, odamzod yorug’ kunlarga erishishi muqarrar⁸».
Sharq mutafakkirlari o’z asarlarida bilish hamda inson aqliy tafakkuri masalalariga alohida o’rin bergan. Xususan, Abu Nasr Forbiy inson tomonidan borlikni anglanishi, tabiat sirlarini anglashida ilm-fanning rolini hal qiluvchi omil sifatida baholaydi. Allomaning fikricha, inson tanasi, miyasi, sezgi organlari u tug’ilganda mavjud bo’lgan bo’lsa, aqliy bilimi, ma’naviyati, ruhiyati, intellektual va axloqiy sifatlari, xarakteri, dini, urf-odatlari, ma’lumoti tashqi olam, ijtimoiy muhit ta’sirida, odamlar bilan tashkil etayotgan munosabatlari jarayonida shakllanadi. Abu Nasr Forobiyning e’tiroficha, inson aqli, fikri uning ruhiy jihatdan yuksalishining mahsulidir. Inson bilimlarni o’zlashtirar ekan, borlikda tirik mavjudotning yaratilish tarixigacha bo’lgan ma’lumotlarni o’zlashtira oladi, ularni yaratadi, ilmiy jihatdan asoslaydi. Allomaning mazkur fikrlarini davom ettirgan holda Abu Rayhon Beruniy quyidagilarni ilgari suradi: «Inson narsa va hodisalarning faqat tashqi sifati hamda xususiyatlari haqida bilim olmay, balki tafakkuri, aqli tufayli narsa va hodisalarni taqqoslaydi, bir-biri-bilan solishtirib ko’radi, o’z bilimlarining chinligini aniqlaydi». Mutafakkir, shuningdek, odamlar tomonidan bilimlarni o’zlashtirilib borishi yangi bilimlarning yaratilishiga olib kelishini aytadi: «Ilmlar ko’pdir. Ular zamoni iqbolli bo’lib, turli fikr va xotiralar ularga qo’shilib borsa, ko’payadi. Odamlarning ilmlarga rag’bat qilishi, ilmlarni va ilm ahllarini hurmatlashi o’sha iqbolning belgisidir⁹.
Hukmron kishilarning ilm ahlini hurmat qilishi turli ilmlarning ko’payishiga sabab bo’ladi». Abu Ali ibn Sino o’z asarlarida bilim tushunchasiga sharh berish bilan birga bilimning chuqur o’zlashtirilishi donishmandlik ekanligini alohida qayd etadi: «Ilm narsalarning inson aqli yordami bilan o’rganilishidir. Bilim deb esa, narsalarni idrok qilishga aytiladi. Bu shundayki, inson aqli uni xato va yo’ldan toymasdan turib unga erishishi kerak bo’ladigan narsadir. Bordiyu, bu dalillar ochiq-oydin bo’lsayu, isbotlar chinakamiga bo’lsa, u holda bunga hikmat - donishmandlik deyildi». Yusuf Xos Hojibning «qutadg’u bilig» («Saodatga boshlovchi bilim») asari ta’bir joiz bo’lsa, bilimning mohiyati, uning ijtimoiy hayotdagi ahamiyati, inson kamolotini ta’minlashdagi roli, yozuvliklarni bartaraf etuvchi vosita ekanligi to’g’risidagi qomus sanaladi. Allomaning fikricha, bilimli bo’lish ezgu ishlar tantanasini ta’minlovchi garov bo’lib, uning yordamida hatto osmon sari yo’l ochiladi: Hamma ezguliklar bilim nafi tufaylidur, Bilim tufayli, go’yo ko’kka yo’l topiladi. Ushbu fikrlarni ifoda etganda alloma naqadar haq edi. Zero, oradan to’qqiz-o’n asr vaqt o’tgach, inson nafaqat osmonga ucha oldi, balki koinotni ham zabt etishga muvaffaq bo’ldi. Bahovuddin Naqshbandiy tariqatida avliyolik kuch-quvvatini ezgulikka, ilmma’rifatni rivojlantirishga yo’naltirish yetakchi o’rin tutadi. Binobarin, ilm-ma’rifat zulm va bid’atdan forig’ bo’lish yo’lidir. Alloma tomonidan ilgari surilgan «Xilvat dar anjuman», «Safar dar vatan» g’oyalari mavjud bilimlarni suhbat hamda amaliyot yordamida o’zlashtirish maqsadga muvofiqligiga ishoradir. Zero, bahs-munozaralarda, doimiy izlanishlarda hosil bo’lgan ilm puxta va mustahkam bo’ladi. Alisher Navoiy bilimlarni izchil, uzluksiz o’zlashtirish zarurligini uqtiradi. Shuningdek, ilm o’rganish mashaqqatli yumush bo’lib, uni o’rganishda ayrim qiyinchiliklarni yengib o’tishga to’g’ri kelishi, bu yo’lda chidamli, qanoatli, bardoshli bo’lish orqaligina mukammal bilimga ega bo’lish mumkinligini ta’kidlaydi. Abdulla Avloniy esa inson aqliy kamoloti xususida to’xtalar ekan, quyidagilarni bayon etadi: «Ilm dunyoning izzati, oxiratning sharofatidir. Ilm inson uchun g’oyat muqaddas bir fazilatdur, zeroki, ilm bizga o’z ahvolimizni, harakatimizni oyna kabi ko’rsatur, zehnimizni, fikrimizni qilich kabi o’tkir qilur, ilmsiz odam mevasiz daraxt kabidur¹⁰».
Alloma bilim insonni jaholatdan qutqarishning eng samarali vositasi ekanligiga ham urg’u beradi: «Ilm bizni jaholat qorong’usidan qutqarur, madaniyat, ma’rifat dunyosiga chiqarur, yomon fe’llardan, buzuq ishlardan qaytarur, yaxshi xulq, odob sohibi qilur. Bugun hayotimiz, salomatligimiz, saodatimiz, sarvatimiz, maishatimiz, himmatimiz, g’ayratimiz, dunyo va oxiratimiz ilmga bog’likdur». O’quvchi dunyoqarashini shakllantirishning bir necha maqbul shakl, metod va vositalari bo’lib, ular sirasida ma’naviy-axloqiy, ijtimoiy-g’oyaviy, iqtisodiy, huquqiy, estetik va ekologik mavzularda tashkil etiluvchi suhbatlar, bahs-munozaralar, ma’ruzalar, muammoli vaziyatlarni yaratish asosida o’quvchilarni fikrlashga undovchi amaliy treninglar, debatlar, mustaqil ishlar, shuningdek, ishchanlik o’yinlari yanada samarali sanaladi. Mustaqil ishlarni tashkil etish, xususan, muayyan mavzu asosida o’quvchilarni kichik ilmiy izlanishlarni olib borishga yo’llash ularning dunyoqarashlarini yanada boyib borishida poydevor bo’lib xizmat qiladi. O’smir hamda o’spirinlarni ma’lum nazariya yoki ta’limotlarning g’oyalariga nisbatan tanqidiy munosabat bildirish, metodologik mohiyatini ochib berish, shaxsiy fikrlarini bayon etishda asosli dalillarga tayangan holda ish ko’rishga undash ham o’zining ijobiy natijalarini beradi. O’qituvchilar o’quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllanishi xususida g’amxo’rlik qila borib, doimiy ravishda ular tomonidan o’zlashtirilgan ilmiy bilimlarni amaliyotda qo’llay olinishiga e’tibor berishlari zarur. Dunyoqarashning shakllanishida jamiyatda ustuvor o’rin tutgan mafkuraviy g’oyalar va ularning mohiyatidan to’laqonli xabardor bo’lish o’ziga xos ahamiyatga ega. Shu bois ta’lim muassasalarida yo’lga qo’yilayotgan ta’lim-tarbiya, xususan, ijtimoiy-gumanitar va tabiiy fanlar asoslari mohiyati bilan o’quvchilarni tanishtirish jarayonida o’quvchilarda muayyan munosabatni shakllantirish pedagogik jihatdan samarali yo’l hisoblanadi.
Talabalarning mustaqil fikrlash (idrok)larini shakllantirish ishlari bilan ko’pgina didaktlar, psixolog va uslubchilar shug’ullanishgan.
G.I.SHukina fikrlashga qiziqish jarayonini tahlil qilib, mustaqil fikrlashni fikrlashga bo’lgan qiziqishini rivojlanishi darajasiga bog’liqligini o’rnatdi. Talabalarning faolligi va mustaqil fikrlash muammolari amaliyotning didaktik ildizlaridan biridir. Agar o’quvchi va talabalar faol bo’lmasalar va fazoviy tasavvurlay olmasalar o’qituvchi faoliyati mazmunga ega bo’lmaydi¹¹. Talabalarning mustaqil fikrlashlari uchun mustaqil ta’lim to’g’ri yo’lga qo’yiligan bo’lishi lozim. O’qitish usullarini rivojlantirish, birinchi navbatda talabalarni mustaqil fikrlashga va faol bo’lishlariga yo’naltirilgan bo’lishi lozim. Talabalarning erkin fikrlashga va fazoviy tasavvurlarini shakllantirishga kompyuter texnologiyalari samarali yordam bera oladi. Yuqoridagi muammolarni hal etish uchun kompyuter texnologiyalari va kompyuter grafikasidan Chizma geometriyani o’qitishda foydalanish mumkin. Bu ikki fanning bir-biri bilan uzviy ravishda bog’lab o’tilishi, talabalarning kelgusi fanlarda kurs ishlari, kurs loyihalari va diplom loyihalarini kompyuter grafikasi yordamida bajarishlarini ta’minlaydi. Hozirgi davrga kelib yangi pedagogik texnologiyalardan, an’anaviy o’qitish metodikasidan va kompyuter texnologiyalaridan foydalanish proportsiyasi to’g’ri tuzilganligi darsning muvafaqiyatli o’tishini kafolatlaydi. Ayrim olimlar kompyuter texnologiyasining kirib kelishi bilan ayrim fanlar (Chizma geometriya) o’zining o’rnini kompyuter grafikasiga bo’shatib beradi degan noto’g’ri fikrdalar. Chizma geometriya va muhandislik grafikasini o’rganmasdan kompyuter grafikasini o’rganish mumkin emas, chunki kompyuter grafikasining amaliy dasturlari Chizma geometriya qoidalari asosida ishlab chiqilgan va jahon standart talablariga javob beradi (Masalan: chiziq turlari, materiallarning kesimlarda belgilanishi va hokazolar). Chizma geometriya va muhandislik grafikasini o’qitishda kompyuter texnologiyalaridan (texnik o’qitishni zamonaviy vositasi sifatida) foydalanish va Chizma geometriya ishlarida kompyuter grafikasini masalaning fazoviy yechimini ko’rsatishda (sirtlarning o’zaro kesishuvini aniqlash va boshqalarda ob’ektni yaqqol tasvirini ko’rsatish) qo’llash mumkin. Kompyuter texnologiyalaridan foydalanish talabalarni fanni jadal ravishda o’zlashtirishlari uchun xizmat qilsa, kompyuter grafikasini qo’llash talabalarning olgan bilimlarini kompyuter yordamida amaliy ishlarini mustaqil bajarishga imkon beradi. Zamonaviy o’qitish jihozlaridan foydalanish respublikamizda juda keng yo’lga qo’yilib, oliy o’quv yurtlarining kasbiy ta’lim yo’nalishlarida Chizma geometriya va muhandislik grafikasi fanini o’qitishning zamonaviy masalalaridan birinchisi kompyuter texnologiyalaridan foydalanishdir¹². Chizma geometriya va muhandislik grafikasi fanini o’qitishda kompyuter texnologiyalari va kompyuter grafikasidan foydalanishda quyidagi muammolar mavjud:  kompyuter grafikasi auditoriyalarining yetishmasligi;  professor-o’qituvchilarni multimedia texnologiyalari va grafik dasturlarda ishlash bщyicha bo’yicha yetarlicha bilimga ega emasligi;  mavjud elektron darslik va elektron uslubiy ko’rsatmalar didaktik talablarga yetarli javob bermasligi. Kompyuter juda katta imkoniyatga ega bo’lganligi bois, uni har bir sohada, shuningdek pedagogik sohada o’qitish vositasi sifatida bemalol ishlatish mumkin. Hozirgi vaqtda an’anaviy usulda dars o’tish jarayoni talabalar uchun zerikarliroq bo’lib qolmoqda. Chizma geometriya fanini o’qitishda kompyuter texnologiyalari asosida o’qitish texnologiyasi o’quvchi va talabalarda fanning o’rganishlari uchun quyidagi imkoniyatlarni yaratadi: − talabalarning fazoviy tasavvurlarini shaklantiradi. Oddiy ma’ruza yoki amaliy mashg’ulot o’tilganda o’qituvchi har xil ko’rgazmali qurollardan foydalanib talaba va o’quvchilarning fazoviy tassavurlarini shakllantirishga harakat qiladi. Bu jarayon ko’p vaqt talab etadi. Kompyuter texnologiyasi asosida tushuntirilganda tekislikning fazoviy ko’rinishlari, proektsiyalari va yaqqol tasvirining aylantirib yoki tasvir atrofida aylanib ko’rish mumkin bo’ladi.
Bu talabalarning fanga bo’lgan qiziqishlarini ortishiga sabab bo’ladi;
− multimedia asosida yaratilgan ma’ruzalar matni, amaliy mashg’ulotlar uchun elektron uslubiy ko’rsatmalar talabalarda fanning o’rganishlari uchun juda ham qulay hisoblanadi;
− dinamik tasvirlar, primitivlarning ranglari masalaning berilishida, masalaning yechilishida, uning yechimiga mos bo’lishi talabalarning ishning bajarish tartibini tezda o’zlashtirib olishlarini osonlashtiradi;
− fannning nazariy qismini o’rganishda ko’rgazmali vositalar (rangli tasvirlar, ularning fazoviy ko’rinishlari, dinamik harakatlar) yordamida tushuntiriladi;
− nazariyaning berilish ketma-ketligi talabalarning tushunishini osonlashtiradi;
− masalalarning berilishi va uning yechilish davrida primitivlarning harakatlanishi talabalarda mustaqil ishlashga qiziqish uyg’otadi;
− masalaning yechish ketma-ketligi qadamma-qadam ko’rsatilishi va o’ziga berilgan topshiriqni kompyuterda bajarishi talabalarning mustaqil ishlashlariga olib keladi;
− mustaqil ishlash natijasida talaba o’qituvchi yordamiga ehtiyoj sezadi va o’qituvchi bilan muloqotini samimiylashtiradi.
Ijtimoiy sohada insonning mustaqil fikrga ega bo’lishi va faolligi uning faoliyati va tadbirkorligi bilan aniqlanadi. O’quvchilarning o’qish jarayonidagi faoligi o’quvchilar tomonidan belgilangan vaqt davomida qo’yilgan maqsadga yetishishiga aytiladi.
Faollik ikkita darajaga bo’linadi
− bajarish va ijodiy faollikka;
− reproduktiv va ijodiy faollikka
Ba’zi bir psixiologik-pedagogik tadqiqotlarda uchga bo’linadi.
− Reproduktiv faollik;
− qisman-ijodiy faollik;
− ijodiy faollik .
Talabalarning mustaqil fikrlashi deb aniq o’quv jarayonida o’zining qobiliyati bilan o’zgalar yordamisiz o’z oldiga qo’yilgan maqsadga erishish (o’qib-idrok etish masalasini yechish) faolligiga aytiladi. Mustaqil fikrlash darajasi shu vaqtda idrok etish qobiliyatlariga mos ravishda talabalarning aqliy va jismoniy mehnat sig’imi (trudoyomkiy)ni mustaqil bajarish natijasida erishilgan natija (o’qib-idrok etish faolligi) samarali faoliyat deb yuritiladi.
Talabalarning umumlashgan (global) holda mustaqil fikrlash faoliyatini tizim sifatida ikkita asosiy komponentga bo’lish mumkin:
 mazmunan (bilim, tushuncha yoki qabul qilish va taqdim etish);
 tezkorlik (turli xil faoliyat); natijaviy tomoni (shaxsning yangi bilimlar, qaror qabul qilish usullari, yangi ijtimoiy tajriba, g’oya, qarashlar, qobiliyatlar va sifati).
Multmedia texnologyalarini qo’llashda talabalarning mustaqil idrok etish faoliyati yo’nalishi ikki xil bo’ladi:
− talabalarga tayyor bilimlar, tayyor namunalarni to’g’ri, aniq, aqliy va amaliy faoliyati uchun ijodiy masalalar yechimi asosida berish;
− talabalarga mustaqil ishlashlari uchun o’zgacha va individual masalalarni berish.
Tajriba guruhida yuqorida keltirilgan ma’lumotlar asosida mustaqil ta’lim tashkil etilganda talabalarda mustaqil fikrlash ko’nikma va malakalarini yig’ish Chizmalarini bo’yicha topshiriqlarini bajarishida ijobiy natijalarga erishganlar soni ko’p bo’ldi. Nazorat guruhlarida ijobiy natijalarga erishganlar soni tajriba sinov guruhinikiga qaraganda kam bo’ldi¹³. Xulosa qilib aytish mumkinki, multimedia texnologiyalari va 3D grafik tasvirlar muhandislik grafikasini o’qitishda qo’llanilishi, talabalarning bilish qobiliyatlarini, bilishga bo’lgan motivatsiyalarini kuchaytiradi va ularning fazoviy tasavvurlash va ijodiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantiradi.