Mavzu: Ta’lim global muammo sifatida

Toshkent Tibbiyot Akademiyasi
2-davolash 111-guruh


Mustaqil ish


Mavzu:Ta’lim global muammo sifatida

Bajardi: Omonqulov Og’abek
Takshirdi:Iskandarov Sherzod

Reja:

1. 
   Dunyo hamjamiyatidagi eng yetakchi global muammo
   
2. 
   Ta’lim olish globallashuvi
   
3. 
   Savodsizlik oqibatlari
   
4. 
   O’zbekistonda ta’lim va isloh qilish
   
5. 
   Xulosa
   

Zamonaviy ta'limning o'rni va muammolari haqida fikr yuritganda, bugungi dunyodagi ijtimoiy vaziyatga murojaat qilmaslik mumkin emas, chunki ushbu vaziyatning barcha xususiyatlari bevosita ta'lim tizimida aks etadi. Zamonaviy dunyo juda ko'p turli xil muammolar bilan ajralib turadi. Bizning sivilizatsiyamizning eng muhim va "og'riqli" muammolari orasida zamonamizning global muammolari deb nomlangan narsa alohida o'rin tutadi. Ushbu muammolarni tushunish "ularni shakllantirish (tarbiyalash) orqali faoliyatni saqlash va yaratish uchun boshlang'ich nuqtaga aylanadigan" ularni hal qilish yo'llari va usullarini aniqlashga imkon beradi. Dunyo tubdan o'zgardi. Milliy miqyosda yechim topadigan insoniyat sivilizatsiyasi uchun deyarli hech qanday muammo yo'q. Global muammolar bu butun dunyoga va u bilan birga alohida mintaqalarga ta'sir ko'rsatadigan eng keskin ijtimoiy-tabiiy ziddiyatlarning majmuasidir.
Shuni ta'kidlash kerakki, u yoki bu muammoni global yoki mintaqaviy yoki mahalliy deb hisoblashga imkon beradigan chegaralar, ba'zi hollarda o'zgaruvchan va harakatchan. Global muammolar ko'plab odamlarning manfaatlariga ta'sir qiladi va butun insoniyat taqdiriga ta'sir qilishi mumkin. E’tibor berilmagan global muammolar kelajakda odamlar uchun jiddiy, ehtimol qaytarib bo'lmaydigan oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Muayyan qiyinchilik shundaki, muammolardan birini hal qilish boshqalarning unga ta'sirini hisobga olish zarurligini taxmin qiladi. Globalizmning yetakchi nazariyotchilaridan biri A.Peccei ta'kidlaganidek, insoniyat oldida turgan muammolar "ulkan ahtapotning tentaklari singari bir-biri bilan to'qnashdi, butun sayyorani chulg'ab oldi ... hal qilinmagan muammolar soni ko'paymoqda, ular murakkablashmoqda, ularning o'zaro yechimi tobora chalkashib ketmoqda".
O'qish va rivojlanish o'rtasidagi munosabatlar muammosi rivojlanish psixologiyasining markaziy mavzularidan biridir. Ushbu muammoning yechimi savollarga javob berishga imkon beradi: insonning ijtimoiy muhiti uning rivojlanishiga qay darajada ta'sir qiladi? Barcha o'rganish bolani rivojlantiradimi? Berilgan savollarga berilgan javoblarga qarab, yosh avlodga ta'lim berish, shuningdek psixologik diagnostika va tuzatish amaliyoti tashkil etiladi. An'anaga ko'ra, o'z vaqtida o'rganish va rivojlanish jarayonlari o'rtasidagi bog'liqlik muammosini hal qilishda bir nechta yondashuvlar mavjud.
Birinchi yondashuv: o'rganish va rivojlantirish mustaqil jarayonlardir. Ta'lim - bu bolaning aqliy rivojlanishiga faol ta'sir o'tkaza olmaydigan tashqi jarayon. Bolani o'rgatish imkoniyati paydo bo'lishidan oldin, ba'zi aqliy funktsiyalar yetuk bo'lishi kerak. Shuning uchun, taraqqiyot o'rganishdan oldin bo'ladi va o'rganish shunchaki rivojlanish ustiga quriladi. Ushbu yondashuv bilan rivojlanish nuqsonlarini tuzatish, bolaning faoliyati va boshqalar haqidagi savollar o'chiriladi.
Ikkinchi yondashuv: o'rganish rivojlanish bilan bir xildir.
Bola individual tajriba orttiradi va u voyaga yetganda o'rganadi. Bunday yondashuv bilan inson o'zi o'sib-ulg'aygan madaniy muhitga to'liq bog'liq bo'lib, unga kattalar uchun zarur bo'lgan hamma narsani o'rgatish mumkin. Rivojlanish va o'rganish bir-biriga o'xshash jarayonlardir. Bolaning pozitsiyasi passivdir; u o'quv jarayonida shaxsan ishtirok etishi mumkin emas, chunki bu ob'ekt emas, balki o'rganish sub'ekti.
Uchinchi yondashuv: o'rganish rivojlanishdan oldinroq boradi va uni davom ettiradi. Ushbu yondashuv rivojlanishning madaniy-tarixiy nazariyasiga xosdir. Rivojlanish va o'rganish tasodifiy bo'lmagan jarayonlar sifatida qaraladi, ular orasida murakkab, hayotni o'zgartiruvchi o'zaro bog'liqlik mavjud. Ushbu yondashuv bilan o'rganish bola va kattalar o'rtasidagi aloqa va hamkorlik deb tushuniladi, bu davrda kattalar bolaga ob'ektiv dunyoni va u bilan o'zaro aloqalarning ma'nosini kashf etishga yordam beradi.
Ta'lim - bu bola rivojlanishini muntazam ravishda tashkil etish va rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchlaridan biridir. Bu o'qishdan tashqari imkonsiz bo'lgan jarayonlarning rivojlanishini rag'batlantiradi. Ta'limning asosiy roli - bu bolaning o'z xatti-harakatlarini o'zlashtirishi uchun imkoniyat yaratishdir.
Bugungi kunda savodxonlik yoki uning yetishmasligi inson hayotining barcha sohalariga ta'sir qiladi. Dunyodagi eng keskin va ommalashgan muammo bu nutq va yozuv savodxonligi muammosi. Kamroq o'rganilgan, ammo dolzarb bo'lib qolgan moliyaviy, huquqiy, kompyuter, axborot, ekologik, geografik va siyosiy savodxonlik masalalari. Shu bilan birga, olimlar ta'kidlaganidek, savodsizlikning har qanday turi bitta ta'rifga to'g'ri keladi - bu har qanday ma'lumotni bilmaslik, bu sohada ko'nikma va qobiliyatlarning ytishmasligi.Albatta, hamma narsani bilish mumkin emas, shu bilan birga, u yoki bu masalada odamning savodsizligi oqibatlari nafaqat "biron bir narsaning yaxshiroq sifatiga to'sqinlik qilishi yoki maqsadga erishilmasligi" mumkin emas, balki favqulodda vaziyatlar, sog'lig'i yoki hatto inson hayotining yo'qolishiga olib kelishi mumkin. ... shu munosabat bilan hayot xavfsizligi sohasidagi savodsizlik masalalari eng dolzarb bo'lib qolmoqda.
Shuni ta'kidlash kerakki, zamonaviy jamiyat sharoitida odamlarning atrof-muhit bilan - sanoat, tabiiy, maishiy - o'zaro ta'sirining xavfsizligi darajasi pasaymoqda. Mening fikrimcha, odamlarni va atrof-muhitni salbiy omillar ta'siridan himoya qilish muammosini hal qilish kerak. Shu sababli, ushbu mavzudagi muhim jihat inson xavfsizligi madaniyatini shakllantirishdir va yana shuni ta’kidlashni xohlardimki, savodsizlik oqibatida inson o’z huquq va majburiyatlarini bilmaslik alomatidir. Bu nafaqat, insonning o’zining muammosidir, balki mavzuda qayd etib o’tilganidek butun dunyoning global muammosidir.

Hozirgi zamonda insonlarning bilimi va malakasi jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini aniqlovchi muhim omildir. Shuning uchun ko‘pchilik mamlakatlarda ta'limni rivojlantirish istiqboli eng asosiy masalalardan biriga aylanmoqda.

O‘zbekistonning bugungi kuni uchun iqtisodiyotning innovatsiyalarga asoslangan rivojlanishini ta'minlash vazifasi turmoqda. Shuning uchun O‘zbekistonda ta'lim tizimidagi islohotlar iqtisodiyotdagi yangi o‘zgarishlar paydo bo‘lishi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib qolmoqda. O‘zbekiston ta'lim tizimida keyingi 20 yilda qator o‘zgarishlar amalga oshirildi. Shu bilan birga O‘zbekiston ta'lim tizimida yaqin vaqtda yechimini kutayotgan muammolar mavjud.
Masalan, O‘zbekistonda talabalik yoshidagi aholining oliy ta'lim bilan qamrab olinishi darajasi 9 foiz bo‘lib, bu Markaziy Osiyoda va jahon miqyosida ancha past ko‘rsatgichdir. O‘zbekiston oliy ta'lim tizimi 67 o‘quv yurtidan iborat. Ularda 2015/16 o‘quv yilida jami 253 ming talaba ta'lim olishgan. Rejalashtirishning markazlashgan tizimi oliy o‘quv yurtlariga talabalar qabuli miqdorini ham, ular ta'lim yo‘nalishlarini ham belgilaydi. Oliy ta'limga davlat g‘aznasidan moliyalashtirish mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotining atigi 0,4 foizini tashkil etadi. Bu jahonda eng past ko‘rsatgichlardan biridir.O‘zbekistonda davlat byudjyetidan har bir talabaga to‘g‘ri keluvchi xarajat Rossiyaga nisbatan 2 marta, Turkiyaga nisban 3 marta, Malayziyaga nisbatan 7 marta kam. 2000 yildan beri oliy ta'limni moliyalashtirishning umumiy miqdorida davlat g‘aznasidan xarajatlar 60 foizdan 35 foizacha kamaydi. Davlat xarajatlari kamayishi bilan oliy o‘quv yurtlari ko‘proq ta'lim uchun to‘lovlar hisobiga moliyalashtirishga o‘tmoqda.O‘zbekistonda oliy ta'limni xususiy moliyalash darajasi (60 foiz) AQShga nisbatan (57 foiz) va Buyuk Britaniyaga nisbatan (52 foiz) ham yuqori. Aholi daromadlari yuqori bo‘lgan mamlakatlar orasida oliy ta'limni xususiy moliyalashtirish o‘rtacha 29 foizni tashkil etadi. O‘zbekistonda oliy ta'limni xususiy moliyalashtirish hajmining oshishi nafaqat to‘lov-kontrakt asosida qabul qilingan talabalar soni oshishi bilan, balki ta'lim uchun to‘lovlar miqdorining ko‘payishi bilan ham bog‘liq.O‘zbekiston aholisining daromadlari ham keyingi yillarda oshgani holda, kontrakt to‘lovi miqdori tezroq oshdi. Natijada, mamlakat oliy o‘quv yurtlariga jamiyatning boy qatlamlari oilalari farzandlari kirishi ulushi oshmoqda.O‘zbekiston oliy ta'limi tizimida xarajatlarning joriy taqsimoti ham oliy ta'lim sifati yuqoriroq bo‘lgan mamlakatlarga mos kelmaydi. Talabalarga beriladigan stipendiyalar ulushi haddan ko‘p (oliy o‘quv yurtlari byudjyetining deyarli 40 foizi). Iqtisodiy hamkorlik va tarraqiyot tashkilotiga kiruvchi mamlakatlarda bu ko‘rsatgich 10 foizni tashkil etadi. Oliy ta'limni moliyalashtirishdagi ushbu kamchiliklar oliy ta'lim muassasalari moddiy texnika bazasining nochor ahvolga tushishiga sabab bo‘ldi.
Boz ustiga, O‘zbekiston oliy ta'limi tizimida ilmiy darajali o‘qituvchilar miqdori 20 yil ichida 52 foizdan 35 foizgacha kamaydi. 2014/15 o‘quv yilida har 100 talabaga kompyuterlar soni 13 ta, Internetdan foydalanib dars o‘tayotgan o‘qituvchilar soni 35 foizni tashkil etdi.Bir necha yil oldin ko‘pchilik oliy o‘quv yurtlarining nafaqa yoshiga yetgan professor-o‘qituvchilarini lavozimidan olinib, stavkalari kamaytirilgandan so‘ng, ba'zi kafedralarga mudir sifatida fan nomzodi ilmiy darajasiga ega bo‘lgan mutaxassisni topish ham muammo bo‘ldi. Bu keyingi 25 yilda oliy ta'limdan keyingi bosqichga ham yetarli e'tibor berilmagani va ilmiy darajali olimlarning migratsiyasi natijasidir.
Oliy ta'limni isloh qilish O‘zbekistonning fuqarolik va iqtisodiy taraqqiyoti uchun zarur. Mamlakat taraqqiyotining hozirgi holati yuqori malakali mutaxassislarga talabni kuchaytirmoqda. Holbuki, O‘zbekistonda faqat bazaviy malakaga ega bo‘lgan ishchilar ko‘pchilikni tashkil etmoqda.
Agar 2008 yilda o‘zbek tadbirkorlari orasida o‘tkazilgan so‘rovda ularning 73 foizi biznesni olib borishdagi to‘siqlar sifatida ishchilarning bilim darajasi va malakalari yetishmasligini ko‘rsatgan bo‘lsa, 2013 yilda Jahon banki hisobotini tayyorlashda o‘tkazilgan so‘rovlarda sanoat firmalarining 49 foiz rahbarlari oliy ma'lumotli malakali mutaxassislarni topishda qiyinchiliklar borligini ko‘rsatishgan.
Oliy o‘quv yurtlari bitiruvchilarining bilimi va malakasi sifatidan 33 foiz firma rahbarlari qanoatlangan bo‘lsa, 36 foizi norozi ekanligini bildirgan. Bu xususda, oliy o‘quv yurtlari bitiruvchilarining ancha qismi (turli mutaxassisliklar bo‘yicha 30–50 foizgacha) o‘z yo‘nalishi bo‘yicha ishlamayotganini ko‘rsatish joiz.

Ish beruvchilar, sanoat va oliy o‘quv yurtlari orasidagi o‘zaro aloqaning bo‘shligi iqtisodiyotga innovatsiyalar tatbiqini sekinlantiruvchi yana bir omildir. O‘zbekistonda ta'lim sifatini nazorat qilish Davlat test markazi qoshidagi maxsus boshqarmaga yuklatilgan edi. Ammo ushbu boshqarma tomonidan o‘quv yurtlarini attestatsiya va akkreditatsiyalash muddatlari kechikishi, attestatsiyadan o‘tmagan o‘quv yurtlarida rahbarlarga intizomiy choralar ko‘rilmagani, o‘quv yurtlarining moddiy bazasi va professor-o‘qituvchilar salohiyati haqida chuqur xulosalar chiqarilmagani, o‘quv yurtlaridagi ahvol oshqora muhokama etilmagani sababli davlat tomonidan ta'lim-tarbiya sifatiga qo‘yilayotgan talablar bajarilishida sustkashlikka olib keldi.

Bundan tashqari, ushbu boshqarmaning talabalar qabulini amalga oshiruvchi Markaz qoshida bo‘lishligi ham xolisona xulosalar chiqarishga halaqit berardi. Shuning uchun prezident Sh.Mirziyoyevning 2017 yil 20 apreldagi farmoniga asosan ta'lim sifatini nazorat etadigan Davlat inspeksiyasi Vazirlar Mahkamasi qoshida tashkil etildi.
O‘zbekistonda ta'lim tizimini boshqarishda ham qator kamchiliklar mavjud. Ta'lim sohasini boshqarishni bitta vazirlikka yuklatish vaqti keldi. AQSh va Rossiya kabi mamlakatlar tajribasi buni ko‘rsatib turibdi. Ta'lim muassasalari boshqaruvini takomillashtirish, ularning mustaqilligini kuchaytirish uchun rektor, prorektorlarni tayinlashda o‘quv yurti jamoasi fikrini hisobga olish, rahbariyatning 5 yil ishidan so‘ng faoliyatlarini baholash kerak.
O‘tgan 20 yil davomida o‘quv dasturlari, o‘quv rejalari va baholash tizimining juda tez o‘zgarishi ta'lim sifatining pasayishiga olib keldi. Kollej va oliy o‘quv yurtlari talabalarining paxta terimiga, obodonlashtirishga jalb qilinishi, qishqi ta'tillarning cho‘zilib ketishi ham ta'lim jarayoniga salbiy ta'sir etmoqda.Oliy o‘quv yurtlari bitiruvchilarining bilimi va malakasi sifatidan 33 foiz firma rahbarlari qanoatlangan bo‘lsa, 36 foizi norozi ekanligini bildirgan. Bu xususda, oliy o‘quv yurtlari bitiruvchilarining ancha qismi (turli mutaxassisliklar bo‘yicha 30–50 foizgacha) o‘z yo‘nalishi bo‘yicha ishlamayotganini ko‘rsatish joiz
Yuqorida aytib o’tilgan fikrlardan anglashiladiki, ta’lim inson uchun asosiy predmetlardan biri bo’lishi lozim. O’zimizning davlatchiligimizdan kelib chiqib aytadigan bo’lsam, biz mamlakatimizni rivojlantirmoqchi bo’lsak, albatta, birinchi navbatda ta’lim tizimimizga katta ahamiyat berishimiz lozim. Bizda ta’lim tizimi bor, lekin u bizga yakunda nima beryapti, shuni rahbariyatimiz ko’rib chiqishi kerak.Kerak bo’lsa dunyoning ta’lim sifati rivojlangan davlatlardan mutaxassislar jalb qilinishi, talabalarning zamonaviy-amaliy ko’nikmalarini shaklllantirish, quyi ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, bolalarni yoshlikdan ta’lim olishga qiziqishini ta’minlash - ustuvor masalalardan biri deb bilaman.
Ko‘pchilik odamlar ta’lim tizimini tahlil qilar ekan, eng avvalo maktablardagi poraxo‘rlik, majburiy mehnat, majburiy obuna, o‘qituvchilarning o‘quvchilardan pul yig‘ishi, darslarga bee’tiborlik kabi kamchiliklarni ko‘rsatishadi. Ammo, mana necha yildirki, muammolarni qancha gapirmaylik, kurashmaylik, ular bartaraf etilayotgani yo‘q.
Nega?..
Chunki biz muammolarni keltirib chiqarayotgan asosiy sabablarni o‘rganayotganimiz yo‘q. Balki oqibatlarni tahlil qilishga berilib ketganmiz. Ba’zan esa muammoning tagiga yetish uchun chekka bir qishloq maktabining rahbari yoki o‘qituvchisini topib olib, uni yomonlashga tushamiz. Go‘yoki bu muammo boshqa joyda yo‘g‘u, shu maktabdagina paydo bo‘lganday. Agar biror jamoada biron illat paydo bo‘lsa-yu, boshqa joylarda uchramasa, uning sababi shu joydan axtariladi. Ammo shunday illatlar bir nechta shunday jamoada, boshqa hududlardagi o‘xshash sotsial guruhlarda ham kuzatilsa, demak uning sabablari tizimning boshqaruvi va tashkil etilishi bilan bog‘liq bo‘ladi.
Shunday ekan, bu muammolarni keltirib chiqarayotgan sabablarni kompleks tarzda ilmiy o‘rganish, tahlil qilish, xulosalash va bartaraf etish uchun choralar ishlab chiqish kerak bo‘ladi.
Xo‘sh, tizimdagi muammolarning kelib chiqishida eng asosiy sabab bo‘layotgan muammolar nimadan iborat?
Kadrlar muammosi
Tizimdagi kadrlar salohiyatini yaxshilash eng dolzarb vazifadir. Zero, har qanday ijtimoiy faoliyat ravnaqi yoki tanazzuli kadrlarning salohiyati bilan bog‘liqdir.
Shu paytgacha xalq ta’limi tizimida barcha muammolarni keltirib chiqarayotgan kadrlar masalasi tom ma’noda isloh qilingani yo‘q. Aslida barcha sohalardagi eng asosiy muammolarni uquvsiz va bilimsiz kadrlar keltirib chiqarayapti. Kadrlarni esa «mansabsotar» kadrlar bo‘limlari boshliqlari va ularning gumashtasi bo‘lgan haromxo‘r rahbarlari tanlaydi. Bugun bu tizim shunchalar maxfiylashib ketganki, deyarli hamma bo‘g‘inlarning kadrlar bo‘limlarini pismiq, sir boy bermaydigan, olsa ham olmaganday turaveradigan bez mutaxassislar egallagan. Ta’kidlash kerak, bu kabi xodimlar poraxo‘r rahbarlar uchun ayni muddaodir.
Shu o‘rinda tizimning eng yaqin tarixiga nazar solsak. 1991 yilga qadar xalq ta’limi tizimida lavozimlar uchun pora berish juda past darajada bo‘lgan. Aksincha, kadrlarni gazetalarda maxsus e’lonlar berib, turli imtiyozlar va’da qilib ishga taklif etish tizimi mavjud bo‘lgan.
Ammo mustaqillik yillarida tizimning o‘zgarishi va ro‘y bergan ijtimoiy-iqtisodiy inqiroz tufayli yaxshi kadrlar ta’lim tizimini tashlab keta boshladi (bu holat faqat ta’lim tizimida emas, barcha sohalarda kuzatildi). Xodimlarga oylik maoshlarining kechiktirilishi, inflyasiyaning keskin o‘sishi o‘qituvchilarning ijtimoiy ahvolini butunlay yomon ahvolga solib qo‘ydi (shu davrlarni bir esga olsak: Toshkent shahrida maktab direktorlari o‘qituvchilarni ishda saqlab qola olmagani uchun pedagogika sohasida o‘qiyotgan talabalarni ishga taklif qilishar, ularga bepul oylik chiptalar va’da qilishardi. Talabalar esa o‘sha davrda «Vuzgorodok voqeasi» sabab stipendiyalarini o‘z vaqtida oladigan, bepul tushlik bilan ta’minlangan, yagona sotsial guruhga aylangan, qolaversa, qo‘shimcha ish va tajriba orttirish ham ular uchun foydadan xoli emasdi).
Oradan yillar o‘tib budjet sohasida ishlayotgan xodimlar ish haqlarining oshirilishi, ta’lim tizimida olib borilgan islohotlar sababli o‘qituvchilarga muntazam oylik to‘lash yo‘lga qo‘yildi. Ish haqi miqdori juda kam bo‘lsa-da, budjet tizimidan boshqa sohalarda muntazam ish haqi to‘lanmasligi tufayli ko‘proq ish o‘rniga ega bo‘lgan ta’lim tizimining nufuzi ancha oshdi. Ayrim o‘qituvchilar yana maktabga qayta boshladi. Shu davr o‘qituvchilarni ishga olish uchun pora olishning eng kuchaygan davri bo‘ldi. Bunda eng asosiy omillardan biri tadbirkorlik sohasiga ketib, ancha-muncha oldi-berdi muomalasiga o‘rganib qaytganlarning ta’siri bo‘ldi desak adashmaymiz. Chunki o‘sha davrda «qassob-o‘qituvchi», «fermer-o‘qituvchi», «do‘kondor-o‘qituvchi», «dallol-o‘qituvchi», «tabib-o‘qituvchi», hattoki «folbin-o‘qituvchi»lar ko‘paygan edi. Aynan shular ta’lim tizimining buzilishi va korrupsiyalashuviga katta ta’sir ko‘rsatdi. Ularning ko‘pchiligi ikki ishni muvofiqlashtirish uchun urinar, ish vaqtida ishni tashlab ketar yoki darslarni ma’lum kunlarga qo‘yib berishni so‘rashar, ba’zilari esa oylikni direktorga berib «menga staj bo‘lsa bo‘ldi, pul kerakmas» deyishar edi.
Yuqoridagi omillar sabab keyingi bosqichda maktab rahbarlarining ham nufuzi oshib bordi. Endi maktab direktorligini egallash uchun pora berish boshlandi. Tabiiyki, yana o‘sha toifa, ya’ni oldi-berdini eplaydiganlar direktorlik kursisiga o‘tira boshladi. Ilmli, axloqni ustun qo‘yadigan vijdonli rahbarlar esa boshqa sohaga ketdi yoki oddiy o‘qituvchilikka qayta boshladi. Ayrimlar esa zamonga moslashib olishdi. Bunda bosh-qosh bo‘lgan kadrlar bo‘limlari kalamushlari vakant o‘rinlarga rahbar tayinlashda «xufiya» hujjat tayyorlashga o‘tib olishdi. Ya’ni bo‘sh o‘rinlar to‘g‘risida ommaviy axborot vositalarida yoki idoradagi maxsus afishalarda e’lon berish butunlay to‘xtab qoldi.
Xalq ta’limi tizimida rahbar kadrlar inqirozi boshlandi. Ma’lumki, 2005 yilga kelib Vazirlar Mahkamasining «Xalq ta’limi xodimlari mehnatiga haq to‘lashning takomillashtirilgan tizimini tasdiqlash to‘g‘risida»gi 275-qarori qabul qilindi. Ko‘pchilik qaror mazmuni bilan tanishib chiqqach, endi mehnatga haq to‘lash tizimi yaxshilanadi deb o‘ylagan edi. Chunki qarorga tegishli «Umumta’lim muassasalarining o‘rnak ko‘rsatgan xodimlarini rag‘batlantirishning direktor jamg‘armasi to‘g‘risidagi nizom»da ma’lum bir demokratik tamoyillar olg‘a surilgan edi. Ammo bunday bo‘lmadi. Jamg‘armaning «direktor jamg‘armasi» deb atalishi yana direktorlarning nufuzini oshirdi xolos. Vijdonini uyg‘otmadi. Direktor fondidan ustamalar nizomda ko‘rsatilganidek demokratik va xolislik tamoyillari asosida emas (vijdonan ishlaydigan, olimpiada va bilimlar bellashuvlarida yutuqlarga ega bo‘lgan o‘qituvchilar bundan mustasno), direktor bilan ustamani «arra» qilishga rozi bo‘lganlarga berila boshladi.
Savol tug‘iladi: nahotki natija ko‘rsatmagan o‘qituvchiga ustama tayinlash mumkin bo‘lsa? Albatta, direktor hech bir asossiz nobop o‘qituvchiga ustama belgilay olmaydi. Ammo o‘sha natijani qalbakilashtirish mumkin. Tuman xalq ta’limi bo‘limi tomonidan soxta faxriy yorliqlar, DTS bo‘limlaridan soxta natijalar pulga sotib olinib «arrachi»larga ustama belgilana boshlandi.
Keyingi yillarda o‘qituvchilar orasida bu borada e’tirozlar ko‘payib ketdi. «Nega u ustama oladi, men olmayman?» degan haqli savollar berildi. Ammo islohotlar shunday kechsa, natijalar sotilsa, nima qilish mumkin? Qolaversa, primitiv boshqaruvga asoslangan va uquvsiz kadrlar bilan to‘lgan tizimda adolat o‘rnatish mumkinmi?
Nima qilmoq kerak?
Tizimni yangilash uchun eng avvalo chuqur o‘ylangan va ilmiy asoslangan konsepsiya ishlab chiqish zarur. Agar mendan taklif so‘rashsa, hech ikkilanmay ishni kadrlarni almashtirishdan boshlashni va Ta’limni ilmlilarga olib berish konsepsiyasini taklif qilgan bo‘lar edim.
Hech ko‘rganmisiz yaxshi agronomlarsiz qishloq xo‘jaligi, yaxshi injenerlarsiz sanoat rivojlanganini? Xuddi shunday ta’lim ham olimlar, bilimli o‘qituvchilarsiz rivojlanmaydi.
Bugun o‘qituvchilar orasida savodxonlikni muhokama qilish noyob hodisaga aylangan. O‘qituvchilardan diktant olinganda natijalar shuni ko‘rsatdiki, ayrim fan o‘qituvchilari umuman savodxonlikka ega emas. Oddiy imlo qoidalarini bilmaydi. Tasavvur qiling,hatto ona tili va adabiyot o‘qituvchilari ham diktant yoza olmayapti.
Maktablardagi o‘quv-tarbiya jarayonlari uchun mas’ul o‘rinbosarlarning aksariyati maktab ta’limini tashkil etish me’yorlari haqida tushunchaga ega emas. O‘qituvchilar bilan ishlash, ularning pedagogik faoliyatini boshqarish layoqati yo‘q. Chunki tizimda yangi rahbarlarga ko‘mak berish uchun xolis menejmentlik yordami shakllantirilmagan. Ko‘pchilik o‘rinbosarlar direktor bilan til topisha olgani yoki darsi kamligi uchun shu lavozimni egallagan.
Shunday bo‘lsa-da, hamon maktablarda bilimli, jonkuyar o‘qituvchilar bor. Maktabni, universitetni a’lo baholar bilan bitirgan, axloqan barqaror, bolalikdan o‘qituvchilik kasbini sevib, shu sohani ongli ravishda tanlagan o‘qituvchilar ham juda ko‘p. Respublikamizning hamma maktablarida o‘nlab topiladi. Ammo ular rahbarlikni xohlamaydilar. Balki xohlar, ammo rahbarlari botib turgan korrupsiya botqog‘iga kirgisi kelmaydi. Bilimli o‘qituvchilarning ko‘pchiligi o‘quvchi bilan ishlab natija ko‘rsatishga, harakat qilib ustama olishga intilishadi. Ayrimlari esa maktablardan nomiga staj uchun dars olib, repetitorlik bilan shug‘ullanadi.
Ularni rahbarlikka qo‘yish kerak. Agar tizimdagi islohotlar o‘sha bilimli o‘qituvchilarni rahbarlikka tayinlash bilan boshlansa, tizim o‘zgaradi. Bugungi kunda ularni rahbarlikka olib kelish osonlashdi. Chunki ular yoqtirmaydigan majburiy mehnat, turli noqonuniy yig‘imlarga chek qo‘yildi. O‘qituvchidan faqat sifatli ta’lim so‘ralsa, ular rahbarlikka rozi bo‘lishadi.

Buning uchun aniq, puxta o‘ylangan, tizimli va davomli konsepsiya ishlab chiqish va amalga oshirish zarur bo‘ladi.

O‘qituvchilarning kasbiy faoliyatini yaxshilash muammosi
Ta’lim tizimini isloh qilishning yana bir dolzarb vazifasi o‘qituvchilarning kasbiy faoliyatini yaxshilash bilan bog‘liqdir. Kasbiy faoliyatni yaxshilash uchun esa ularning malakasini oshirish zurur. Ammo malaka qanday oshiriladi?
Shu paytgacha kuzatganimiz malaka oshirish institutlari faoliyati amalda talabga javob bermadi. Shu sababli malaka oshirish tizimi oliy ta’lim muassasalari tarkibiga o‘tkazildi. Xo‘sh, nima o‘zgardi?.. Deyarli hech narsa! O‘sha malaka oshirish institutlaridagi pedagogik jamoa yana o‘z o‘rnida qoldi. Yana o‘sha eski tanish qiyofalar darrov til topib olishdi. «Men malaka oshirishga kelmayman, evaziga seni siylayman, sen esa qarashib yuborasan» deb nomlangan eski ssenariyga o‘zgarishlar kiritilmadi. Aksincha, o‘qituvchi faoliyatini baholaydigan qandaydir test-co‘rov tizimi joriy etilib, o‘qituvchilar malaka oshirish o‘rniga xalq ta’limi bo‘limlaridan maqtov yorliqlari va natijalarni sotib olishi ko‘paydi.
Nima qilmoq kerak?
Bu borada ham aniq islohotlar o‘tkazilishi zurur. Chunki sifatli dars bera olmayotgan o‘qituvchi, maktabning o‘quv jarayonini tushunmaydigan direktor, ta’lim tizimining ilmiy soha ekanligini his qila olmaydigan tuman, viloyat xalq ta’limi mutasaddilari, vazirlik idoralari rahbarlari uchun malaka oshirish juda ham kerak.
Buning uchun eng avvalo o‘qituvchilarning AKT bilan ishlash ko‘nikmasini rivojlantirish zarur. Afsuski, bu borada shu paytgacha deyarli hech bir ish qilinmadi. Mutaxassislar sobiq sovet davridagi yoppasiga savodxonlikni tugatish tamoyilini qo‘llashdi shekilli, AKT savodxonligi bo‘yicha o‘qishlar faqat hisobotlarda yaxshi bo‘ldi. Yolg‘on ma’lumotlarga tayanib xulosalar qilindi. Ammo AKT bilan ishlash, internetdan foydalanish layoqati har bir shaxsning individual qiziqishlari doirasida shakllanishiga e’tibor qaratilmadi.
Endilikda asosiy tayanch kompetensiyalarining ikkitasi: axborotlar bilan ishlash va o‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyalarini shakllantirishga e’tibor berish kerak bo‘ladi.
Unda: mediamanbalardan zarur ma’lumotlarni izlab topa olish, saralash, qayta ishlash, saqlash, ulardan samarali foydalana olish, ularning xavfsizligini ta’minlash, mediamadaniyatga ega bo‘lish layoqatini shakllantirish, o‘qituvchining ma’naviy, ruhiy, intellektual va kreativ rivojlanishi, kamolotga intilishi, hayot davomida mustaqil o‘qib-o‘rganishi, kognitivlik ko‘nikmalarini va hayotiy tajribani mustaqil ravishda muntazam oshirib borishi, o‘z xatti-harakatini muqobil baholashi va mustaqil qaror qabul qila olish ko‘nikmalarini egallashi nazarda tutiladi.
Eng asosiysi esa o‘qituvchilar malakasini oshirishda eskicha uslublardan voz kechish, zamonaviy o‘qituvchi qiyofasini shakllantirish zarur.
Ta’lim tizimida rahbarlar va o‘qituvchilar faoliyatini ochiqlash
Agar shu paytgacha tizimdagi muammolarni yoritmoqchi bo‘lsangiz Xalq ta’limi vazirligining o‘zi qarshi chiqar, rahbarlarda har qanday tanqidiy maqolaga qarshi reaksiya mavjud edi. Ijtimoiy saytlarda e’lon qilingan har qanday tanqidiy maqolaga vazirlikning xurujlari boshlanar edi. O‘tgan yili dars ishlanmalari tanlovidagi ko‘chirmakashliklar haqidagi maqolaning ommaviy saytlardan yo‘qolib qolishi, shaxsan men yozgan «Fan olimpiadalaridagi nohaqliklar»nomli maqolamni «Ufq.uz», «Xabar.uz» saytlaridan olib tashlash uchun qilingan harakatlar bunga misol bo‘ladi.
Balki bu borada faqat xalq ta’limi tizimini ayblash kerak emasdir, chunki yigirma besh yil davomida muammolarni oshkor qilmaslik va yopiq hal qilish amaliyoti hamma sohalarda ham kuzatildi. Ammo nima bo‘lganda ham xalq ta’limi tizimida bu amaliyotning asoratlari ko‘proq iz qoldirdi. Rahbarlarda vijdon oldida hisob berish, eldan uyalish hissi yo‘qolib bordi. Bir rahbar jiddiy aybi uchun ishdan olinsa-da, tez orada yanada yaxshiroq lavozimga tayinlanaverdi. Chunki uning ayblari ommaga oshkor qilinmadi.
Shunday ekan, ommaviy axborot vositalari tomonidan ta’lim tizimi faoliyati keng yoritilishi, rahbarlarning ayblari, nafaqat rahbarlar, balki o‘qituvchilarning ham nojo‘ya qiliqlari, nopedagogik xatti-harakatlari ommaviy tarzda muhokama qilinishi zarur. Shuningdek ochiq darslarni ko‘paytirish, ularga jamoat tashkilotlari vakillarini, jurnalistlarni jalb qilish hamda ular orqali ta’limga jamoatchilikning adolatli, tahliliy munosabatini shakllantirish kerak bo‘ladi.
Buning uchun ta’lim tizimidagi gazeta va jurnallar faoliyatini isloh qilish, agar buning imkoni bo‘lmasa yoki kechiksa ijtimoiy-ommaviy saytlar, blogerlar ko‘magiga tayanish kerak. Nima bo‘lganda ham xalq ta’limi tizimi faoliyati xalq uchun ochiqlanishi zarur.