«Tanqidiy fikrlash» atamasi ilk bor XX asrning ikkinchi yarmida vujudga kelgan. Mazkur tushuncha haqida tafsilot berishdan oldin, muayyan fikrlash ko‘nikmalari ustida to‘xtalish maqsadga muvofiqdir. Chunki bu ko‘nikmalar o‘quvchilarda tanqidiy fikrlashni tarkib toptirish uchun nihoyatda zarurdir. O‘zbek olimasi Sh.A.Abdullayeva “O‘quvchilarda refleksiv mushohada qilish ko‘nikmalarini shakllantirish” asarida: “Tanqidiy fikrlash - fikr yuritishning shunday ko‘rinishiki, unda aqliy operatsiyalar (analiz, sintez, induksiya, deduksiyajning barchasi ishtirok etadi»,- deb yozadi. Demak, o‘quvchi taqdim qilinayotgan o‘quv materialini o‘zlashtirishi uchun bilish jarayonining induktiv (ayrim, xususiy tajribalarni umumlashtirib xulosa chiqarishga fikran harakat qilish) va deduktiv (umumiydan ayrimlikka yuksalish)pog‘onalaridan o‘tadi.
Кreativlik– (lot., “create”-yaratish, “creative”-yaratuvchi, ijodkor) individning yangi g’oyalarni ishlab chiqarishga tayyorgarlikni tavsiflovchi va mustaqil omil sifatida iqtidorlilikning tarkibiga kiruvchi ijodiy qobiliyati ma’nosini ifodalaydi.
Кreativ tafakkur esa tafakkurning ijod jarayonini tashkil etish va ijod natijalari (mahsullari)ni bashoratlashni ifodalovchitushuncha sanaladi. Kreativ fikrlash o’qituvchi faoliyatida yaqqol ko’rinib turishi lozim. Shu ma’noda o’qituvchining ijodkorligi kasbiy faoliyatiga ijodiy (kreativ) yondashuvida aks etadi.
Кreativlik–bu ijodiy qobiliyatlilik darajasi, shaxsning barqaror sifati hisoblanadigan ijod qilishga bo’lgan qobiliyati bo’lib, u kreativ tafakkur bilan bog’liq.
Кreativ tafakkur – bu shaxsning o’z oldida turgan vazifalarini nostandart hal etish hamda o’z maqsadlariga erishishning yangi, yanada samaraliroq yo’llarini topish qobiliyatidir. Ya’ni kreativlik asosan boshqalarga o’xshamagan g’oyalarni o’ylab toppish, an’ana tusiga kirib qolgan fikrlashdan qochish hamda muammoli vaziyatlarni tez hamda samarali hal etish yo’llarini bilish hisoblanadi. Кreativlik termini Angliya-Amerika psixologiyasida 60-yillarda paydo bo’lgan bo’lib, bunda kreativlikning intellekt bilan bog’liqligi masalalari hamda kreativlikning psixologik jihatlari va uning har bir shaxsning masalalari hamda kreativlikning psixologik jihatlari va uning har bir shaxsning individual o’ziga xos xususiyatlariga bog’liqligi o’rganilgan. Masalan, 1950 yillarda J.Gilford va uning tarafdorlari tomonidan intelliktual omillarni ta’limiy yo’nalishlarda qo’llash, kreativlik xususiyatlarni o’rganish hamda baholash masalalari tahlil etilib, natijada 16 gipotetik intelliktual qobiliyatlarni ajratib ko’rsatgan. M.N.Gnatko esa kreativlikning mexanizmi bo’yicha izlanishlar olib brogan va ularni quyidagi ikkita turga ajratgan:
Кreativlik termini Angliya-Amerika psixologiyasida 60-yillarda paydo bo’lgan bo’lib, bunda kreativlikning intellekt bilan bog’liqligi masalalari hamda kreativlikning psixologik jihatlari va uning har bir shaxsning masalalari hamda kreativlikning psixologik jihatlari va uning har bir shaxsning individual o’ziga xos xususiyatlariga bog’liqligi o’rganilgan. Masalan, 1950 yillarda J.Gilford va uning tarafdorlari tomonidan intelliktual omillarni ta’limiy yo’nalishlarda qo’llash, kreativlik xususiyatlarni o’rganish hamda baholash masalalari tahlil etilib, natijada 16 gipotetik intelliktual qobiliyatlarni ajratib ko’rsatgan. M.N.Gnatko esa kreativlikning mexanizmi bo’yicha izlanishlar olib brogan va ularni quyidagi ikkita turga ajratgan:
- potensial kreativlik – bu kreativlikning zaruriy sharti bo’lib, qanday sharoit bo’lmasin insonning kreativlikka tayyor turishi, shuning natijasida o’z g’oyalarini amalga oshirishidir.
- faoliyatdagi kreativlik–bu muayyan bir sohadagi kreativlik hisoblanadi.
J.Gilford kreativlikning belgilarini aniqlagan bo’lsa, M.N.Gnatko esa kreativlikning komponentlarini umumlashtiradi.Кreativlikning belgilari (J.Gilford)
fikrning aniqligi (muayyan vaqt oralig’idagi g’oyalarning hajmi);
fikrning o’ziga xosligi (bir g’oyaning ikkinchisiga ko’chishi) originalligi, ya’ni umumiy qabul qilingan qarashlardan ajralib turuvchi g’oyani yaratish qobiliyati;
qiziquvchanlik, egiluvchanlik;
farazni ilgari sura olishlik, muammoni qo’ya bilishlik qobiliyati;
hayol sura olish, fantaziya qilish, nostandart muammolarni hal eta olish va h.k.
Xulosa:
Tanqidiy va kreativ tafaqqurning mohiyati va ilmiy-nazariy tavsifi quyidagicha bo'ladi:
Tanqidiy tafaqqur, ilmiy va nazariy tushunchalar, fikrlar, maslahatlar va ko'rgan qarashlar asosida amalga oshiriladigan analitik va samarali fikr yuritish jarayonidir. Uning asosiy maqsadi obyektivlik, nazariy va amaliy narsalarga ta'sir etish, ularni tahlil qilish, muhokamalar, argumentlar va yagona yoki jamoaviy fikrlarini shakllantirishdir. Tanqidiy tafaqqur jarayoni o'qituvchilar, ilm-fan olimlari, akademik o'quvchilar, tadqiqotchilar, nazariyachilar va boshqa ilmiy jamoalar tomonidan amalga oshiriladi.
Kreativ tafaqqur esa innovatsion, o'zgarmas va iste'molchilikka yo'naltirilgan fikrlash va fikrlar yuritish jarayonidir. Bu tafaqqur ushbu fikrlar yuritish jarayonida yangiliklarni topish, muammolar yechish, chet eldagi fikrlardan inspiratsiya olish, ijtimoiy va iqtisodiy muammolarga yaratuvchi yechimlar topishga fokuslanadi. Kreativ tafaqqur o'zgartiruvchan va inovatsion g'oyalar, dizayn, san'at, marketing, ijtimoiy sohalarda yaratuvchilik va boshqa sohalarda ham amalga oshiriladi.
Tanqidiy tafaqqur ilmiy, nazariy va loqiyaviy bo'lishi bilan birga, fikrlarni tekshirish, munozara qilish va yagona maslahatlarni yaratishga fokuslanadi. U kritik fikrlash, tahlil qilish, tarjima qilish, mantiqiy qarashlarga kelishish, muammolar yechish, nazariyalar va falsafiy masalalarni o'rganish bilan bog'liqdir.
Kreativ tafaqqur esa intuitiv, original va boshqa fikrlar yuritish jarayonlarini joriy etishga fokuslanadi. Bu tafaqqur muhim tushunchalar, fikrlar va g'oyalar yaratishni talab qiladi. U inovatsiyalar, ideyalar va yangiliklarni yaratishga, o'zgarmas yechimlarni topishga, ishning yangi jihatlarini aniqlashga yo'naltiriladi.
Tanqidiy va kreativ tafaqqur o'zaro bog'liq va keng qo'llaniladigan tafaqqur turlari hisoblanadi. Tanqidiy tafaqqur o'rganish jarayonida obyektivlik, munozara, nazariy argumentlarni o'rgatish, fikrlarni tekshirish, o'ziga xos tartibda tartiblash va natijalarga erishishning zaruriy qismlarini o'z ichiga oladi. Kreativ tafaqqur esa innovatsion va yaratuvchi fikrlarni shakllantirish, muammolar yechish, o'zgartiruvchan g'oyalar yaratish va ijtimoiy muammolarga yaratuvchi yechimlar topishni o'z ichiga oladi.
Barcha tafaqqurlar o'quvchi, ilmiy xodim, tadqiqotchilar va ijtimoiy sohada faoliyat yurituvchi shaxslar uchun muhimdir. Ular bilimni, tushunchalarni va fikrlarni rivojlantirishda katta ahamiyatga ega bo'ladi va ijtimoiy, iqtisodiy va ilmiy rivojlanishga qo'shiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
