Mavzu: Tarjima nazariyasiga rivojiga xissa qo`shgan o`zbek olimlari Reja: I. Kirish II. Asosiy qism

Mavzu: Tarjima nazariyasiga rivojiga xissa qo`shgan o`zbek olimlari
Reja:
I.Kirish
II.Asosiy qism:
1. Tarjima nazariyasiga fan sifatida
2. Tarjima nazariyasining O’zbekistonda rivojlanishi
3. Tarjima nazariyasiga rivojiga xissa qo`shgan o`zbek olimlari
III.Xulosa
IV.Foydalanilgan adabiyotlar


Kirish
Oʻzbek tarjimachilik maktabi oʻzining uzoq yillik anʼanalari va tajribalariga ega. Xususan bu sohada keyingi yillarda amalga oshirilayotgan ishlar katta koʻlam va miqyosni tashkil qilmoqda. Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasi, turli oliy oʻquv yurtlari va adabiy nashrlarda bu mavzuda turli davra suhbatlari, bahs va munozaralar uyushtirilmoqda. Mazkur chiqishlarda oʻzbek tarjimachiligining yutuq va kamchiliklari va istiqbolda qilinishi kerak boʻlgan ishlarga eʼtibor qaratilmoqda.
Shu munosabat bilan eʼlon qilinayotgan maqolalarda tarjima nazariyasi va amaliyoti muammolari, mamlakatimiz va xorijiy tarjima maktablari hamda bugungi jarayoni haqida soʻz boradi.
Tarjima haqida ilk nazariy fikrlar dastlab qadim Rimda yuzaga kelgan edi. Yunon va lotin tillarini mukammal bilgan Aristotel, Sitseron va Goratsiy tarjima jarayonida soʻz ketidan quvish yaramaydi, ularning maʼno ifodalarini avval tarozida oʻlchab, keyin tarjima qilish maʼqul, degan fikrni bildirganlar. Keyinchalik Italiyada Bartolomeo va Manetti, Fransiyada dyu Belle va Malerb, Angliyada Bekon va Drayden, Germaniyada Gyote va Gumboldt, Rossiyada Lomonosov va Sumarokov tarjima xususida oʻz nazariy tushunchalarini bildirib oʻtganlar.
Xullas, to XX asrga qadar “tarjima” soʻzi muayyan maʼno kasb etib, faqat tarixiy, falsafiy va adabiy asarlar oʻgirmasiga nisbatan qoʻllanilib kelingan, ogʻzaki tarjimonga nisbatan esa turkiyda “tilmoch”, slavyanlarda “tolmach”, nemis tilida “dolmetschen”, ingliz va fransuz tillarida “interpret” atamalari ishlatilgan.


1. Tarjima nazariyasiga fan sifatida
Tarjima nazariyasi xususida aytilgan fikrlar ham shu yoʻsinda umumiy maʼnoga ega boʻlgan. Masalan, taniqli fransuz tilshunosi Jorj Munenning taʼkidlashicha, F. de Sossyur (1857–1918) va O. Garri Yespersen (1860–1943) tadqiqotlarida tarjima nazariyasi haqmmmmida fikrlar yoʻq, hatto Sh. Balli (1865–1947) va J. Vandriyes (1875–1960) asarlarida ham bu xususida mulohaza bildirilmaydi.
Tarjima nazariyasiga bagʻishlangan ilk tadqiqotlar oʻtgan asrning yigirmanchi yillarida yuzaga kela boshladi. Bu davrda nashr qilingan F. R. Amos, J. P. Postget, O. M. Finkel, M. P. Alekseev kitoblarida, Sanjar Siddiqning “Adabiy tarjima sanʼati” (1936 y.) risolasida ham tarjima nazariyasini fan sifatida eʼtirof qiluvchi aniq fikrlar bildirilmagan edi. Tarjima nazariyasini fan sifatida taʼriflovchi va bunga daʼvat etuvchi tadqiqotlar asrning elliginchi yillariga kelib eʼlon qilina boshlandi. Aniqrogʻi, 1952 yil “Inostranniʼe yaziʼki v shkole” jurnalida taniqli tarjimon I. Kashkinning “Ishonchsiz tamoyil va noaniq xulosalar” va taniqli tilshunos A. A. Reformatskiyning “Tarjimaning lingvistik masalalari” nomli maqolalarining chop qilinishi bu sohada bahs-munozaralarning boshlanishiga sabab boʻldi. Masalan, professor A. A. Reformatskiy oʻz maqolasida “tarjima amaliyoti barcha fanlar uchun xizmat qilsa-da, tarjima nazariyasi mustaqil fan boʻla olmaydi. U tilshunoslikning bir boʻlimigina boʻlishi mumkin”, degan daʼvo bilan chiqadi. Tez orada olimning bu fikriga qarshi tarjimashunos A. V. Fedorov: “Tarjima nazariyasi fan sifatida eʼtirof qilinishi zarur. Faqat u qurilishi jihatidan tilshunoslik yoʻnalishiga vobasta boʻlmogʻi kerak” degan gʻoyani ilgari suradi. Bu yillarda Oʻzbekistonda ham tarjima nazariyasi xususida dadil fikrlar aytila boshlandi. Asqad Muxtor, Jumaniyoz Sharipov, Gʻaybulla Salomov, Ninel Vladimirovalarning tarjima nazariyasidan bahs yurituvchi risola va maqolalari nashr qilindi.
1953 yili Xalqaro tarjimonlar uyushmasi – FIT (Federation Internationale des Traducteurs) ning tashkil qilinishi tarjimon va tarjimashunoslar faoliyatining yanada ravnaq topishida muhim rol oʻynadi. 1955 yildan uyushma organi “Babel” (“Bobil”) jurnali nashr etila boshlandi. Bu yillarda turli mamlakat olimlarining tarjima nazariyasi muammolariga bagʻishlangan tadqiqotlari birin-ketin bosilib chiqdi. Ular orasida fransuz Jorj Munenning “Goʻzal, ammo bevafo”, ingliz Teodor Savorining “Tarjima sanʼati” kitoblari oʻsha davrda muhim ahamiyat kasb etdi. Ayniqsa, kanadalik tilshunoslar J. P. Vinye va J. Darbelnening 1958 yilda nashr qilingan “Fransuz va ingliz tillarining qiyosiy stilistikasi. Tarjima tadorigida” monografiyasida tarjima nazariyasi qiyosiy tilshunoslik yoʻsinida talqin qilinib, mualliflar uni sof tilshunoslik izmidagi fandir, degan tezisni ilgari surdilar. Ular oʻz fikrlarini taniqli tilshunos olim Sharl Balli taʼlimotiga yaqinlashtirib, tarjima ham ikki tilga mansub sistemadir, u asliyat va tarjima tilining oʻzaro yaqinlashuvi jarayonida yuzaga keladi. Bu jarayonda asliyat tili oʻz holatini oʻzgartirmaydi, tarjima tili esa mavjud sharoitga qarab oʻzgaradi va asliyat tilining lisoniy holatlarini oʻzida ifoda etishga majbur boʻladi, degan toʻxtamga keladilar.
Oʻtgan asrning oltmishinchi yillari boshida fransuz olimi E. Karining “Tarjima nazariyasi sari” va amerikalik tilshunos Yu. Naydaning “Tarjima nazariyasi xususida” nomli mazmunan bir-birini toʻldiruvchi tadqiqotlari bosilib chiqdi. E. Kari oʻz kitobida tarjima nazariyasini mustaqil fan tarzida eʼtirof etish bilan birga umumiy “tarjima nazariyasini yaratmoq payti keldi”, degan fikrni bildirgan boʻlsa, Yu. Nayda tarjima amaliyoti va nazariyasining vobasta ilmiy tamoyillarini ishlab chiqmoq lozimligini uqtirish bilan, tarjima nazariyasiga “dinamik ekvivalent” (soʻzlarning teng maʼnoli muqobillari) tushunchasini olib kirdi.
Bu davrga kelib sobiq Ittifoqda ham tilshunos va adabiyotshunos olimlarning tarjima nazariyasi talqiniga bagʻishlangan tadqiqotlari eʼlon qilindi. Masalan, A. V. Fedorov “Tarjima nazariyasiga kirish” kitobini 1958 yil kayta nashr ettirarkan, unga “lingvistik ocherk” tagsarlavhasini ilova qilgan edi. Koʻp oʻtmay ushbu nashr mazmuni va mundarijasi atrofida qizgʻin bahs-munozaralar boshlandi. Ittifoq olimlari oʻrtasida tarjima nazariyasiga ikki tomonlama: tilshunoslik va adabiyotshunoslik ilmi nuqtai nazaridan talqin qilish muammosi yuzaga keldi. 1959 yildan ittifoq Yozuvchilar uyushmasi tashabbusi bilan “Tarjima mahorati” almanaxi va 1963 yildan tilshunoslik ilmining markazlaridan biri sanalgan Moskva Davlat chet tillar pedagogika instituti olimlari saʼy-harakati bilan “Tarjimon daftarlari” ilmiy toʻplami nashr etila boshlandi. “Tarjima mahorati” almanaxida taniqli adabiyotshunoslarning tarjima – bu adabiy jarayon va badiiy ijod, tarjima nazariyasi esa adabiyotshunoslikka asoslangan fandir, deguvchi maqolalari muntazam chop qilinib kelingan boʻlsa, “Tarjimon daftarlari” toʻplamida koʻplab tilshunoslarning tarjima – bu matn bilan bogʻliq lingvistik jarayon, tarjima nazariyasi ham lisoniy tahlilga asoslangan fandir, deya eʼtirof etguvchi tadqiqotlari bosilib kelindi.
Oʻsha yillari Oʻzbekistonda ham tarjima nazariyasi fan sifatida eʼtirof etila boshlandi. Prof. A. A. Reformatskiy va A. V. Fedorovning tarjima nazariyasi xususida bildirgan fikrlari yoʻnalishida bahs yurituvchi oʻzbek olimlari N. V. Vladimirova (“Nekotoriʼe voprosiʼ xudojestvennogo perevoda s russkogo na uzbekskiy yaziʼk”, 1957), J. Sharipov (“Nekotoriʼe problemiʼ poeticheskogo perevoda”, 1958), Gʻ. Salomov (“Maqol va idiomalar tarjimasi”, 1961) larning tadqiqotlari yuzaga keldi. 1961 yil professor Gʻaybulla Salomov asos solgan “Tarjima sanʼati” ilmiy toʻplamining birinchi kitobi bosilib chiqdi. Mualliflar oʻsha davr talabidan kelib chiqqan holda oʻz tadqiqotlarida tarjima nazariyasining baʼzi lingvistik va poetik xususiyatlarini yoritishga harakat qilgandilar.
Biroq, oʻtgan asrning oltmishinchi yillaridan boshlab sobiq Ittifoq va xorijiy olimlar davrasida tarjima nazariyasi tilshunoslik tadorigidagi fandir, deguvchilar soni ortib, ular taʼlimoti yetakchi oʻringa chiqib oldi. Masalan, 1964 yili rus tilshunoslari I. Revzin va V. Rozensveygning “Umumiy va mashina tarjimasi asoslari” nomli monografiyasi eʼlon qilindi. Monografiyada olimlar tarjima nazariyasi tilshunoslik yoʻnalishidagi fan boʻlishi lozim, deguvchi taʼlimotni yanada chuqurlashtirib, tarjimani strukturaviy tilshunoslik qolipida talqin qilmoq va shu tamoyilda tahlil etmoq darkor, degan fikrni targʻib qilishdi. Hatto ular A. V. Fedorov “Tarjima nazariyasiga kirish” kitobining 1958 yilgi nashri mazmuni va mundarijasiga tanqidiy yondashib, olimning tarjima nazariyasini yaratishda yakdil bir toʻxtamga kelolmaganligini, tarjima nazariyasining sof lingvistik fan ekanligini isbotlab berolmaganini tanqid qildilar. Shu bilan birga ular “mashina tarjimasi” ning nazariy muammolari xususida ham keng toʻxtalib, bu borada ham oʻzlarining lingvistik nazariyasini olgʻa surishdi.
Oʻtgan asrning oltmishinchi yillarida N. Vladimirova, J. Sharipov, Gʻ. Salomov, Yu. Poʻlatov, J. Boʻronov, A. S. Aznaurova, A. Abduazizov, Q. Musayev, G. Gʻafurova, S. Salomova, N. Komilov singari tarjimashunos olimlar tomonidan yaratilgan ilmiy tadqiqotlar Oʻzbekistonda ham tarjima nazariyasi borasida keng koʻlamda izlanishlar olib borilganidan dalolatdir. Ular orasida tarjima nazariyasining lingvistik tamoyillarini yaratishda professor A. V. Fedorov izlanishlarini davom ettirgan professor Gʻaybulla Salomovning xizmatlarini alohida taʼkidlab oʻtmoq oʻrinlidir. Olimning 1966 yil nashr qilingan “Til va tarjima” monografiyasi Oʻzbekistonda tarjima nazariyasi fanining keyingi ravnaqiga katta hissa qoʻshdi. Qolaversa, bu tadqiqot respublikamizda tarjima nazariyasining lingvistik va umumfilologik asoslarini ishlab chiqqan ilk nazariy manba boʻlib, u G. Gachechiladze (Gruziya), B. Tohirbekov (Ozarbayjon), L. Mkrtchyan (Armaniston), M. Avezov (Qozogʻiston), Ye. Etkind (Rossiya), V. Koptilov (Belorussiya) kabi nazariyachilarning tadqiqotlari qatorida alohida eʼtirof qilindi. Darvoqe, olimning ushbu monografiyasida tarjimaning asosiy “qurilish materiali” boʻlgan soʻz, uning fonetik libosi, semantik va uslub xususiyatlari hamda tarjima jarayonida sinonimlardan istifoda etish kabi muammolar mufassal tahlil qilingan edi. Shuningdek, bu yillarda yaratilgan L. Abdullayevaning “Rus tilidan oʻzbekchaga tarjimaning stilistik masalalari” (1964), Q. Musayevning “Ingliz tilidan oʻzbekchaga badiiy tarjimaning stilistik muammolari” (1967) A. M. Narziqulovning “Fransuz frazeologiyasi va fransuz-oʻzbek badiiy tarjimachiligi masalalari” (1969) kabi tadqiqotlari ham tarjima nazariyasining lingvistik muammolariga bagʻishlangan edi.
Oltmishinchi yillar oxiri va yetmishinchi yillar boshida gʻarb tarjimashunosligida Jorj Munen (Fransiya), Irjiy Leviy (Chexoslovakiya), S. Vlaxov va S. Florin (Bolgariya) kabi olimlar eʼtiborga molik tadqiqotlar yaratdilar. Masalan, Jorj Munen oʻzining “tarjima – doimo til bilan bogʻliq hodisadir” mazmunidagi tezisini badiiy tarjima jarayoniga ham taalluqlidir, deyish bilan quyidagi fikrni ilgari suradi: “Har bir asar oʻz davrining ijtimoiy-madaniy hodisasi boʻlib, u faqat oʻsha xalq tili orqali ifodalanadi, tilning ishtiroki va bevosita takomillashuvi evaziga yuzaga keladi. Shunday ekan, ushbu asarni ikkinchi bir tilga oʻgirish ham faqat til vositasidagina amalga oshiriladi va lisoniy hodisaga aylanadi”. J. Munenning ushbu konsepsiyasi va R. Yakobson (AQSH)ning “Tarjimaning lingvistik tamoyillari” maqolasida ilgari surilgan tarjimaning semiotik (belgilarga asoslangan) tushunchasi va tillararo lisoniy hodisa ekanligi gʻoyasiga asoslangan “Leypsig maktabi” vakillari oʻtgan asrning yetmishinchi yillarida tarjimaning lingvistik nazariyasi bilan jiddiy shugʻullandilar. Masalan, ular tilshunos Otto Kade (Germaniya) tarafidan isteʼmolga kiritilgan “translatsiya” atamasini “tarjima” soʻzi bilan almashtirish maqsadga muvofiqligini maʼqul topishdi. Sababi, “translatsiya” (lat.translatio – oʻtkazish, koʻchirish, almashtirish) tushunchasi “tarjima” tushunchasiga nisbatan umumiyroq maʼnoga ega boʻlib, u “yozma tarjima” va “ogʻzaki tarjima” tushunchalarini oʻz ichiga qamrab oladi. “Leypsig maktabi” izdoshlaridan boʻlgan nemis tilshunosi Katarina Rays oʻzining “Tarjima tanqidining chegarasi va imkoniyatlari” kitobida tilshunoslarning lingvistik nazariyasiga bir qadar aniqlik kiritib, “Otto Kade, Rudolf Yumpelt, Yudjin Nayda, Rolf Klyopfer va Ralf-Rayner Vitenoularning oxirgi oʻn besh yil ichida eʼlon qilgan tadqiqotlari tarjimashunoslik ilmida muhim ahamiyat kasb etsa-da, biroq to hanuzga qadar tarjima amaliyotining barcha sohalarini oʻzida qamrab olgan mukammal tadqiqot yaratilmadi”, degan fikrni ilgari surdi. Masalan, O. Kade tadqiqotlarida pragmatik matnlar tarjimasi, R. Yumpelt ilmiy-texnikaviy matnlar tarjimasi, Yu. Nayda (AQSH) “Injil” tarjimasi, R. Klyopfer badiiy matnlar tarjimasi, R. R. Vitenou (Isroil) esa klassik matnlar tarjimasi misolida oʻz nazariy konsepsiyalarini yaratishga muvaffaq boʻldilar.