Mavzu: Tatar tilining fonetik, leksik, grammatik xususiyatlari Reja: I. Kirish II. Asosiy qism: tatar tilining tarixiy rivojlanishi

FONETIKA
Tilshunoslikda fonetika predmeti juda keng talqin qilinadi. Unda tildagi barcha tovushlar hamda tovush va harflar oʻrtasidagi munosabatlar, yaʼni fonologiya, prosodiya, grafika ham koʻrib chiqiladi. Ushbu xizmatda yangi grammatika anʼanalari asosida “Fonetika”, “Fonologiya”, “Prosodiya” boʻlimlari mustaqil ravishda taqdim etilgan. Shu munosabat bilan «Fonetika» bo'limida muhokama qilinadigan masalalar ham cheklangan.
V.V. Radlovning “Shimoliy turkiy tillar fonetikasi” asari turkiy tillarning fonetik tuzilishini qiyosiy oʻrganish sohasida katta ahamiyatga ega. U yerda tatar fonetikasining koʻplab masalalari muhokama qilinadi: tatar tilidagi tovushlar boshqa turkiy tillar bilan taqqoslanadi, ayrim tovushlarning qoʻllanish qoidalariga oydinlik kiritiladi, singarmoniya va urgʻu masalalari muhokama qilinadi. V.V. Radlov tatar tilida 11 undosh va 23 undoshni sanaydi.
Tatar tilida 10 ta asosiy undosh fonema boʻlib, ulardan biri — [yy] fonemasi diftongga yaqin, 3 — [o], [y], [e] rus tilidagi hosilalarda qoʻllaniladi (qarang: Vokalizm). Unli va hosilalarda 26 ta asosiy unli ishlatiladi.5 – [t], [x], [tch], [x], [v] fonemalari mavjud. Ikkinchisi ingliz [w] tovushiga o'xshash oldingi labial [v] tovushidan farq qiladi.Uvular [q], [g], faringeal [x] va laringeal ['] (va) ni bildiruvchi maxsus harflar mavjud emas. turlicha aytilishi mumkin bo'lgan tovushlar ( qarang. Urg'uli unlilar).
Inson nutq apparati quyidagi organlardan iborat: nafas olish organlari (o'pka, bronxlar, traxeya), ovoz paychalarining joylashgan hiqildoq; tomoq, og'iz va burun bo'shliqlari, yumshoq va qattiq tanglay, alveolalar (tish rozetkalari), til, kichik til, tishlar, lablar. Unli va undoshlarning artikulyatsiya belgilari bir-biridan keskin farq qiladi.Hozirgi tatar adabiy tilida to‘qqizta undosh tovush mavjud. Ulardan tashqari rus tilidan olingan so‘zlarda faqat uchta undosh qo‘llaniladi: [a], [e], [u], [u], [o], [u], [y], [e], [i] , [ȳ], [ō], [ē]. Bu undoshlar qator (tilning gorizontal harakatiga ko'ra), ko'tarilish (tilning vertikal harakatiga ko'ra), lab. ē] bo'yicha ajratiladi va orqa qator undoshlariga bo'linadi - [a], [y], [ o], [y], [y], [ō].
Old qatorda gapirilganda til og'iz bo'shlig'ining old tomoniga keladi, orqa chiziqda gapirganda esa orqaga tortiladi (1-rasm).Ko'tarilishga ko'ra tovushlar baland ko'tariladi - [i], [. y], [y], [y] oʻrta koʻtarilish.[o], [u], [e], [y], [ō] va past koʻtarilish [a], [a] boʻgʻinlarga boʻlinadi. Yuqori bo'g'inlarni talaffuz qilishda til yumshoq tanglay tomon ko'tariladi, past darajali bo'g'inlarda gapirganda, aksincha, pastga tushadi (2-rasm).
Dudoqlar birikmasiga koʻra undosh tovushlar [u], [o], [y], [u], [ō] va ir e n l e sh m a g e n - [a ], [a], [y], [e]. , [i], [ē], [y] undoshlarga boʻlinadi. Birinchi so`zlarda lablar yumaloq va oldinga cho`zilgan, ikkinchi so`zlarda esa tovush hosil qilishda faol qatnashmaydi.So`zlarning artikulyatsiya tasnifi 1-jadvalda keltirilgan.
Undosh tovushlarning akustik xususiyatlari. Ayrim tillarda boʻgʻin uzunligi fonologik rol oʻynaydi, yaʼni uzun va qisqa boʻgʻinlar soʻz maʼnosini ajrata oladi. Tatar tilida undoshlarning uzunligi bunday rol o'ynamaydi. Biroq, miqdoriy uzunligiga ko'ra, tatar tilidagi unlilarni ikki guruhga bo'lish mumkin: nisbatan qisqa ([o], [u], [y], [e]) va nisbatan cho'ziq unlilar ([a], [ e], [u], [y], [i], [ō], [ȳ], [ē]).