Mavzu: Tibbiy geografik tadqiqotlar

Mavzu: Tibbiy geografik tadqiqotlar.
Reja;
1. Inson-tabiatga ta`sir etuvchi asosiy omil sifatida.
2. Inson ta`sirida tabiiy muhitning o`zgarishi.
3. Atrof-muhit va inson salomatligi.
4. Kasalliklar o`choqlari tabiati.
5. Tabbiiy landshaftshunoslik.
Tayanch so’z va iboralar: inson salomatligi, tibbiy geografiya, kasalliklar o`choqlari,
xududiy geoekologik muammolar, kasalliklar o`choqlari.
Insoniyat tarixi davomida uning tabiat bilan bo'lgan munosabati doimo o'zgarib,
murakkablashib borgan).
Tabiat bilan jamiyat o'rtasidagi o'zaro ta'sirni besh bosqichga bo'lish mumkin:
1. Termachilik, ovchilik va baliqchilik bosqichi. Bundan 30 000 yil awal boshlangan.
Ushbu davrda odam termachilik, ovchilik va baliqchilik bilan shug'ullangan. Shuning uchun
mazkur bosqichni termachilik, ovchilik va baliqchilik bosqichi deb ataladi. Ibtidoiy odamni
iqlimi qulay, biologik resurslarga boy (yirik hayvonlar, mevalar) joylar ko'proq qiziqtirgan. Bu
bosqichda inson tabiatni o'zgartirmagan, balki unga moslashgan.
2. Qishloq xo'jalik inqilobi bosqichi. Bundan 6—8 ming yil ilgari sodir bo'lgan ushbu
davrda odam ovchilik va baliqchilikdan dehqonchilikka o'tgan. Tabiiy landshaftlarning kuchsiz
o'zgarishi ro'y bera boshlagan.
3. O'rta asrlar bosqichi. Bu davrda insonning tabiatga bo'lgan ta'siri kuchaya borgan,
hunarmandchilik rivojlangan, xo'jalikda tabiiy boyliklar keng qoilanila boshlangan.
Dehqonchilik va chorvachilik yanada rivojlangan, ammo ular asosan qo'l kuchiga asoslanganligi
uchun ekologik muvozanatga ta'sir etmagan.
4. Sanoat inqilobi bosqichi. Bu davr bundan 300 yil awal ro'y berdi. Jamiyatning tabiatga
ta'siri kuchaydi. Tabiiy landshaftlar tez sur'atlarda o'zgara boshladi. Buyuk geografik
kashfiyotlar tufayli boshqa qit'alar ham o'zlashtirila boshlandi. Ispaniya, Portugaliya, Angliya,
Fransiya davlatlari tomonidan ulkan mustamlakalar, imperiyalar vujudga keltirildi. Sanoat
rivojlangani sayin jamiyatning tabiatga ta'siri ham orta boshladi.
5. Fan-texnika inqilobi bosqichi. Bu davr XX asrning ikkinchi yarmidan boshlandi. Fan va
texnikaning yuksak darajada rivojlanishi munosabati bilan tabiiy resurslar juda katta miqyosda
o'zlashtirila boshlandi. Katta-katta hududlar qishloq xo'jaligi maqsadida o'zlashtirildi, ulkan
zavodlar qurildi, cho'llar, shimoliy hududlar, tog‘'lar hamda Dunyo okeani o'zlashtirildi va
ekologik muvozanat bo‘zila boshladi. Natijada umumsayyoraviy ekologik muammolar vujudga
keldi.
Muxandislik inshootlari va ularning turlari
Tabiat va jamiyat o'rtasidagi o'zaro ta'sir asosan, muhandislik inshootlari va ularning ish
faoliyati orqali ro'y beradi.
Har qanday jamiyatda ham xo'jalikni rivojlantirish va jamiyat a'zolarining talablarini
qondirish maqsadida uy-joy, yo'l, zavod-fabrika va boshqa inshootlar quriladi.
Ma'lum bir maqsadlarda qurilgan binolar muhandislik inshootlari deb ataladi. Muhandislik
inshootlarini quyidagi guruhlarga bo'lish mumkin.
Shaharsozlik inshootlari. Mazkur inshootlarga ma'muriy binolar, uy-joy binolari,
kommunal xo'jalik binolari, maishiy xizmat binolari, sog'liqni saqlash, maorif va moliya binolari
kiradi. Uy-joy binolari shaharlarda ko'p qavatli, qishloqlarda asosan bir qavatli binolardan iborat.
Sanoat inshootlari. Bularga tog‘-kon sanoati inshootlari, metallurgiya sanoati inshootlari,
yoqilg'i-energetika sanoati inshootlari, mashinasozlik sanoati inshootlari, yengil sanoat
inshootlari, qurilish sanoati inshootlari, oziq-ovqat sanoati inshootlari kiradi.
Tog‘-kon sanoati inshootlariga karyerlar, shaxtalar, tashlamalar, ma'muriy binolar, boyitish
fabrikalari, tog‘'-metallurgiya kombinatlari kiradi.
Metallurgiya sanoati inshootlariga asosan qora va rangli metallurgiya zavodlari binolari
kiradi. Ularning maydoni katta va chiqindilar hajmi ham yirik bo'ladi.
Kimyo sanoati inshootlari mineral o'g'it, kislota, sun'iy tola ishlab chiqaradigan zavodlar

binolaridan iborat.

Yoqilg'i-energetika sanoati inshootlariga neft va gazni qayta ishlash zavodlari, issiqlik
elektrostansiyalari va markazlari binolari kiradi.
Mashinasozlik sanoati inshootlari asosan podshipnik, stanoksozlik, avtomobilsozlik,
samolyotsozlik, teplovozsozlik, vagonsozlik zavodlari binolaridan iborat.
Yengil sanoat inshootlari asosan to'qimachilik, tikuvchilik, poyabzal, qishloq xo'jalik
mahsulotlarini qayta ishlovchi zavod va fabrikalar binolaridan iborat.
Transport inshootlari yo'llardan, ko'priklardan, tunnellardan, vokzallar, aerodrom va
portlardan iborat.
Tabiat bilan inson o‘rtasidagi munosabatlar tobora jiddiylashib, ayrim o‘lkalarda bu
ziddiyat juda chigal va xavfli tus olmoqda. Buning natijasida ekologik vaziyat joylarda ba‘zan
tang yoki faloqat darajasiga yaqinlashmoqda. Keyingi yillarda noxush xodisalar avvalgi
davrlarga nisbatan sayyoramizda tez-tez qaytarilib, tobora katta xududlarni egallab olmoqda.
Xududiy muammolar quruqlik va suv xavzalarida Yer kurrasining ma‘lum tabiiy chegaralariga
ega bo‘lgan ayrim qismlarida tarkib topmoqda, binobarin ularning ko‘pincha bir necha davlat,
ba‘zan esa yirik bir mamlakat doirasida xam rivojlanishi ko‘zatilmoqda. SHuning uchun xam
vujudga kelayotgan ekologik muammolar regional xususiyat kasb etmoqda.
Dunyoda keng tarqalgan xududiy geoekologik muammolar O‘rta, Qora, Azov, Boltiq,
SHimoliy, Karib dengizlari xavzalari. Fors qo‘ltig‘i, quruqlikdagi suv xavzalari: Kaspiy va Orol
dengizlari, Baykal, Balxash, Ladoga, Onega, CHad, Buyuk ko‘llar; Issiqko‘l, yirik daryolar:
Dunay, Volga, Missisipi, Reyn va boshqalarga xos. Demak, ta‘kidlab o‘tilganidek, bugungi
kunning eng jiddiy muammolaridan biri Orol dengizining qurib borishi va buning natijasida
cho‘llashish jarayonini rivojlanishidir. Endogen omillar (kuchlar) ta'sirida vulkan otilishi va
zilzilalar ro'y beradi. Ular juda katta talofat, vayronagarchiliklar keltiradi, ayrim hollarda ko'plab
odamlarning fojiali halok bo'lishiga olib keladi. Shuning uchun bunday hodisalar sodir
bo'ladigan hududlarni aniqlash, baholash va bashorat qilish muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga
ega.
Zilzilalar. Sizga ma'lumki, Yer po'sti juda ulkan palaxsalardan, ya'ni Litosfera plitalaridan
iborat. Bu litosfera plitalari doimo harakatda, ular bir-biri bilan o'zaro to'qnashib turadi. Ikkita
litosfera plitasi to'qnashgan joylarda tez-tez vulkan va zilzilalar sodir bo'lib turadi. Bunday
mintaqalar seysmik mintaqalar deb ataladi.
Yer yuzasida ikkita asosiy seysmik mintaqa mavjud: 1) Tinch okean seysmik mintaqasi; 2)
Yevropa-Osiyo seysmik mintaqasi. Mamlakatimiz O'zbekiston Yevropa-Osiyo seysmik
mintaqasida joylashgan. Shu sababli, mamlakatimizda ayrim yillari kuchli zilzilalar sodir bo'lib
turadi. Masalan, 1902 yilda Andijonda, 1932 yilda Tomdibuloqda, 1946 yilda Chotqolda, 1959
yilda Burchmullada, 1966 yilda Toshkentda, 1976 yilda Gazlida, 1980 yilda Nazarbekda va
boshqa joylarda zilzilalar sodir bo'ldi.
Vulqonlar Tinch okean qirg'oqlari va unga tutashgan orollarda keng tarqalgan. Mazkur
mintaqada 800 dan ortiq harakatdagi vulkanlar mavjud bo'lib, u "Tinch okean olovli halqasi" deb
ataladi (8-rasm). Bundan tashqari, Yerning ichki kuchlari ta'sirida geyzerlar va issiq buloqlar
otilishi, yer yuzasi bir qismining asta cho'kishi va boshqa qismining esa asta ko'tarilishi ham
sodir bo'lib turadi.
Geyzerlar va issiq buloqlar asosan vulkanlar tarqalgan mintaqalarda uchraydi. Ulardan
binolarni isitishda hamda elektr energiya olishda foydalaniladi. Bunday ishlar Islandiya,
Yaponiya, Italiya, Rossiya va Yangi Zelandiya davlatlarida yo'lga qo'yilgan.
Yer yuzasining asta-sekin cho'kishi okean va dengiz qirg'oqlarida joylashgan davlatlar
uchun katta zarar yetkazadi. Masalan, Niderlandiya qirg'oqlarining cho'kishi munosabati bilan u
yerlarda yirik to'g'onlar qurilgan, to'g'onning balandligi har yili orttirib turiladi. Ho-zirgi paytda
Niderlandiya hududi dengiz sathidan pastda hisoblanadi.
Tashqi (ekzogen) kuchlar ta'sirida nurash, sel, eroziya, surilmalar, karst, qor ko 'chkisi va
boshqa jarayon-lar sodir bo'ladi.
Nurash deb, haroratning o'zga-rishi, kimyoviy jarayonlar, atmosfera, suv va organizmlar
ta'sirida tog‘' jinslarining yemirilishiga aytiladi. Nurash uch turga ajratiladi: fizik, kimyoviy va
organiq nurash .
Fizik nurash asosan harorat va namlikning o'zgarishi natijasida sodir boiadi. Kundo‘zi havo
haroratining ko'tarilib ketishi natijasida tog‘ jinslarida darzlar hosil bo'lib, ular bo'lak-larga
bo'linib ketadi. Ammo tog‘' jins-larining kimyoviy tarkibi o'zgarmay-di. Fizik nurash cho'llarda
va qoyali tog‘'larda keng tarqalgan.
Kimyoviy nurash deb, havo, suv ta'sirida tog‘' jinslarining yemirilishi va kimyoviy
o'zgarishiga aytiladi. Kimyoviy nurash ta'sirida barqaror mine-rallar hosil bo'ladi.
Organiq nurash deb, tog‘ jinslarining organizmlar (o'simlik, hayvonot dunyosi,
mikroorganizmlar) ta'sirida yemirilishiga aytiladi.
Sel tog‘'li o'lkalarda jala yog'ishi natijasida hosil bo'ladi. Sellar o'zi bilan birga loyqa va
toshlarni olib keladi. Uning tezligi soatiga 10—15 km ni tashkil etishi mumkin, u yo'lda
uchragan hamma narsani yuvib ketadi va juda katta moddiy va ma'naviy zarar yetkazadi.
Masalan, Peruda 1970-yilda sel kelishi natijasida 50 ming kishi halok bo'lgan, 800 ming kishi
boshpanasiz qolgan, bir qancha shahar vayronaga aylangan. Sel hodisasi O'rta Osiyoda,
Kavkazda, Qrimda, Yevropa va Amerikada ko'proq sodir bo'ladi.
Eroziya (lotincha "erosio" -yeyilish, yuvilish) deb, tog‘' jins-larining oqar suvlar ta'sirida
yuvilishiga aytiladi. Eroziya yuza-lama va chiziqli turlarga bo'linadi. Yuzalama eroziya jarayoni
tog‘' yonbag'irlarida keng tarqalgan. Uning oqibatida
tog‘' yonbag'irlaridagi jinslar yuvilib, pastga tushadi. Yumshoq jinslardan tashkil topgan
qiya joylarda yuvilish natijasida jarlar vujudga keladi. Chiziqli eroziya daryo eroziyasi deb ham
ataladi. Buning natijasida daryo o'zanlari va qirg'oqlari yuviladi.
Daryo qirg'oqlarining yuvilishi Xorazm va Qoraqalpog'istonda "deygish" deb ataladi.
Amudaryo 1925-yilda sobiq To'rtko'l shahriga yaqin joydan oqib o'tar edi, 1938-yilga kelib
Amudaryo shaharni yuvib keta boshladi, 1950-yilga kelib esa daryo To'rtko'l shahrini butunlay
yuvib ketgan. Keyinchalik daryo-dan ancha o‘zoqda yangi, hozirgi To'rtko'l shahri bunyod etildi.
Okean va dengiz qirg'oqlarining to'lqinlar tomonidan yemirilishi abraziya (lotincha "abrasio" —
qirish, qirtishlash) deb ataladi. Abraziya natijasida okean va dengiz qirg'oqlarida tekisliklar hosil
bo'ladi.
Surilma deb, tog‘ jinslarining og'irlik kuchi ta'sirida pastga qarab surilishiga aytiladi.
Surilmalar asosan tog‘'li o'lkalarda sodir bo'ladi. Surilmalar ham sellar kabi xalq xo'jaligiga juda
katta moddiy zarar yetkazadi. Masalan, 1963 yil 9 oktabrda Italiyaning Polve daryosi vodiysida,
Vayont to'g'oni atrofida hosil bo'lgan surilma suv omboriga surilib tushgan. Uning hajmi 240
mln kub/metr bo'lgan. Suv ombori 15-30 sekund ichida surilib tushgan jinslar bilan to'lib qolgan.
Suv omboridan chiqqan suv 100 m balandlikda oqib, yo'lidagi Ponjerono, Pirago, Vilganovo,
Rivanota va Faye shaharlarini yuvib ketgan. 7 minut davom etgan faloqat oqibatida 3 ming kishi
halok bo'lgan.
Karst deb, eriydigan tog‘' jinslarini yer usti va yer osti suvlari ta'sirida eritib, oqizib
ketilishiga va yer ostida turli xil bo'shliqlarning (g'orlarning) hosil bo'lishiga aytiladi. Suvda tez
eriydigan jinslarga ohaktoshlar, dolomitlar, bo'r, mergel, gips va turli xil to‘zlar kiradi. Bunday
jinslar tarqalgan joylarda qurilish ishlari olib borish ancha murakkab jarayon hisoblanadi.
Ayrim vulkanlar odamning ko'z o'ngida sodir bo'ladi. Parikutin vulkani shunday vujudga
kelgan. 1943 yil 13 fevralda Meksikaning janubidagi kichik qishloq aholisi kuchsiz, ammo teztez takrorlanib turgan yer osti zarblarini sezgan. 20 fevralda makkajo'xori ekilgan dala o'rtasida
o‘zunligi 20 m dan ortiqroq yoriq paydo bo'ldi. Undan qora tutun ko'tarilib, bir necha kundan
so'ng kuchli portlash ro'y berdi, alanga paydo bo'ldi, yoriqdan kul, toshlar otilib chiqa boshladi. 2
soatdan so'ng esa balandligi 2 m ga yetadigan marza vujudga keldi. Keyingi kunlarda bu marza
o'sa boshladi, besh kundan so'ng uning balandligi 160 metr bo'ldi. 1946 yilga kelib uning
balandligi 518 metrga, 1952 yilda esa 2800 metrga yetdi.
Sun'iy omillarga ilgari aytganimizdek, qishloq va suv xo'jaligi, sanoat va transport
vositalari ta'sirida sodir bo'ladigan jarayonlar kiradi.
Qishloq xo'jaligining rivojlanishi natijasida sho'rlanish, shamol va suv eroziyasi ham
rivojlanadi.
Yer osti suvlari sathi yer yuzasiga yaqin joylashgan bo'lsa, suvlarning bug'lanishi oqibatida
tuproq sho'rlana boshlaydi. Chunki suv bug'langanda uning tarkibidagi to‘zlar tuproqda qolib,
to‘z miqdorining ortib ketishiga olib keladi. Bunday holat Xorazm vohasida va Mirza-cho'lda
namoyon bo'lmoqda.
Shamol eroziyasi doimiy shamollar esadigan joylarda ko'proq uchraydi, bunda tuproqning
yuqori unumdor qismi uchirib olib ketiladi.
Suv eroziyasi qiya joylarni sug'orish jarayonida ro'y beradi va turli kattalikdagi jarlarning
vujudga kelishiga va hosildor yerlarning ishdan chiqishiga olib keladi.
Suv inshootlarining qurilishi ham ayrim noxush hodisalarni kel-tirib chiqaradi. Qoraqum
kanalining qurilishi, Amudaryo va Sirdaryo suvlarining sug'orishga sarflanishi natijasida Orol
dengizining sathi 1960-yildan so'ng pasaya boshladi. Orol dengizi tubining ochilib qolgan
qismidan to‘zlarning shamollar ta'sirida uchirib olib ketilishi natijasida Orol bo'yi atrofidagi
yerlarning sho'rlanish darajasi ortib bormoqda. Hozirgi paytda Orol tubining ochilib qolgan
joylariga to‘zlarning uchirib ketilishining oldini olish maqsadida sho'rga chidamli o'simliklar
ekilmoqda.
Sanoat tarmoqlarining rivojlanishi munosabati bilan turli noxush tabiiy geografik
jarayonlar vujudga keladi. Masalan, tog‘-kon sanoatining rivojlanishi natijasida juda ulkan
surilmalar, yer yuzasining cho'kishi, o'pirilishlar, yer osti suvlari sathining pasayishi va boshqa
hodisalar ro'y beradi. Ohangaron vodiysida 20-25 yil davomida ko'mir gazga aylantirilishi
oqibatida yer ostida 1 kv.km dan ortiqroq may-donda bo'shliq hosil bo'lgan. Natijada, tog'
yonbag'rining barqarorligi buzilib, hajmi 700-800 mln kub m ni tashkil qilgan surilma hosil
bo'ldi va xalq xo'jaligiga katta moddiy zarar yetkazdi. Foydali qazilma konlarini qazib olish
jarayonida suvlarni kondan tashqariga chiqarib yuborish oqibatida yer osti suvlarining sathi
keskin pasayib ketadi. Juda katta maydonlarda neft va gaz qazib olish esa yer yuzasining
cho'kishiga olib keladi. Masalan, neft va gaz qazib olish natijasida Rossiyaning G'arbiy Sibir
pasttekisligi cho'kmoqda, oqibatda bu tekislikda yer osti suvlari sathi ko'tarilib, botqoqliklar va
ko'llar maydoni kengayib borrnoqda.
Sanoat korxonalaridan atmosferaga chiqarilayotgan changlar havoni ifloslab, "issiqxona
samarasi"ni keltirib chiqarmoqda, oqibatda Yer yuzasidagi o'rtacha harorat ortib bormoqda.
Otchasoy surilmasi. Ohangaron vodiysidagi Ahgren ko'mir konining Otchasoy havzasida
ko'mir yer ostida gazga aylantiriladi. Hosil bo'lgan gaz quvurlar orqali iste'molchilarga yetkazib
beriladi. O‘zoq vaqt davomida (20 yildan ortiq) ko'mirning gazga aylantirilishi oqibatida yer
ostida maydoni bir kvadrat kilometrdan ortiqroq bo'shliq (g'or) vujudga keldi. Natijada qurama
tizmasining shimoliy yonbag'rining muvozanati bo‘zilib, vodiy tomon surila boshladi.
Surilmaning o‘zunligi 4 km, kengligi 2 km, maydoni 8 km, chuqurligi 100-120 m, hajmi 700-
800 mln. m3ni tashkil qildi. Surilmaning etagida joylashgan Teshiktosh qishlog'ida uylar buzila
boshladi. Ohangaron daryosining to'silib qolishi xavfi tug'ildi. Surilma oqibatida Teshiktosh
qishlog'i tamoman boshqa joyga ko'chirildi.
Ohangaron daryosi uchun yangi kanal qazilib, xavfli zonadan tashqariga olib o'tildi.
Mazkur surilma "Asr surilmasi" deb nom olgan.
Markaziy va SHarqiy Yevropa mamlakatlaridagi mavjud resurslar atrof-muxit xolatini
yaxshilash uchun juda chegaralangan imkoniyatga ega. Nari borsa kelasi, besh-o‘n yilni o‘z
ichiga olishi mumkin. CHegaralangan resurslar birinchi navbatda eng zarur muammolarni
yechish uchun ishlatishi kerak. Imkoniyat bor yerlarda ifloslanishni nazorat qilish uchun bozor
mexanizmidan foydalanish mumkin. Ifloslanganlik uchun soliq to‘lash, yoqilg‘i uchun soliqlar,
xarajatlarni qoplash sxemasi kabi bozor mexanizmi elementlaridan foydalanish, atrof-muxitni
orzu qilingan xolatga keltirishda yordam beradi. Bunga albatta tartibga solishda odatiy
yondoshuvlar bilan erishiladi. Tartibga solish chora-tadbirlarini o‘tkazish asosan mayda
ifloslantiruvchi zarrachalarni zararini sinash nazoratida talab qilinadi. (Og‘ir metallar, ayniqsa
qo‘rg‘oshin zarralari zaxarli, kimyoviy vositalar).
Birinchi navbatda diqqat e‘tiborni lokal muammolarga qaratish kerak. Ko‘pgina odamlar
ularning sog‘ligiga ta‘sir ko‘rsatuvchi atmosfera, tuproq tarkibidagi qo‘rg‘oshin, xavodagi
oltingugurt changlari, nitratlar, xamda ichimlik suvi va oziq-ovqat maxsulotlari tarkibidagi
zararli vositalardan jabrlanadilar. Bu muammoni yechish sog‘liqni saqlash va farovonlikni
oshirishga katta naf keltiradi.
Zararli chiqindilarni kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar keng miqyosli
transchegaraviy va sayyoraviy muammolarni xal qilishda xam o‘z xissasini qo‘shishi kerak.
Oldin ekologik zarar keltirganlik uchun javobgarlik to‘g‘risidagi masalalarni xal qilish
muximdir. Buni aniqlamaslik moliyalashtirish va xususiylashtirishda qiyinchiliklar tug‘diradi.
Xukumat amaliy maqsadlarda oldin ifloslanish bilan bog‘liq zararlarni qoplash bilan
shug‘ullanishi kerak. Xukumat ekologik standartlarni aniq belgilashi kerak, chunki bugungi
korxonalarning yangi egalari rioya qilishlari kerak xamda yangi sharoitga o‘tib ishlash davrini
xam aniqlash kerak. Xomiy mamlakatlar Markaziy va SHarqiy Yevropa mamlakatlarida
transchegaraviy va sayyoraviy muammolarni yechimini tezlashtirish uchun mablag‘ ajratish
masalalarini ko‘rib chiqishlari kerak. Sarf xarajatlarni minimum darajasiga kamaytirpsh Yevropa
mamlakatlarini ko‘plarini diqqat e‘tiborida turibdi. Agar transchegaraviy oqimlarga sof
xarajatlar qisqarsa, mamlakatlar boshlang‘ich bosqichlarda erkin xarakat qiladilar yoki eng
muxim vazifalarni bajaradilar.
Ekologik-iqtisodiy dastur vazifalarini amalga oshirnsh uchun qator xalqaro
tashkilotlarining moliyaviy yordami imkoniyati xalqaro xamkorlikning muxim aspekti
xisoblanadi. Bu yordamni Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro Valyuta fondi, qishloq
xo‘jaligi taraqqiyoti bo‘yicha Xalqaro fond, YuNET fondi va boshqalar ajratishi mumkin.
Yer yuzida aholi zich joylashgan, sanoat va transport rivojlangan yirik shaharlar ko‘p.
SHahar, qishloq va suv havzalarn havosidagi changlar yer yuzasining rel‘f xususiyati, to‘zilishi,
balandligi, xatto uning geografik o‘rniga qarab turli miqdorda uchraydi. Keyingi yo‘z yil ichida
dunyodagi yirik shaharlar meteorologik stantsiyalar, teleminoralarda, baland uylar tomida
kundalik ko‘zatishlar va sun‘iy yo‘ldoshlardan olingan maxsus fotoaxborotlar asosida
ko‘zatiladi. Ma‘lum bo‘lishicha, katta-kichik shaharlarda havo xaroratini atrofga qaraganda
baland bo‘lishligi va o‘ziga xos "issiklik" oroli vujudga kelganligi hamda shahar ustida (300-500
metr qalinlikda) harorat envertsiyasi ko‘zatiladi.
Radiatsiya balansi shahar ustidagi ifloslangan havoda shahar atrofiga qaraganda ancha farq
qiladi. Masalan, Markaziy Yevropaning bir necha shaharlarida quyosh radiatsiyasining shaharga
tushishi shahar atrofiga qaraganda 29-36% kam. SHahar havosi tarkibidagi har xil zaharli
gazlar, ayniqsa antropogen changlar transportlardan, sanoatdan, isitish inshootlaridan,
qurilishlardan chiqadi. SHaharlarda havo aylanishining (tsirkulyatsiya) sustligi tufayli diametri
4-10 mikron changlar 1 km balandlikkachi ko‘tarilib, radiusi 10 km bo‘lgan maydonga tarqaladi.
Diametri kattaroq (10 mikrondan katta) bo‘lgan changlar uncha yuqoriga ko‘tarilmay atrofga
yoyilib. 300-500 metr balandliklarda uchib yuradi va so‘ngra shaharga chang, qurum sifatida
qaytib tushadi. SHahar havosining ifloslanib, chang miqdorining ko‘payishp ul‘trabinafsha
nurlarning o‘tishini kamaytiradi, bu esa havoda kasal tarqatuvchi bakteriyalarning ko‘payishiga
sharoit yaratadi.
Sanoatlashgan katta shaharlarda ba‘zan shamol esmasligi oqibatida iflos havoning bir
necha kun turib qolishi natijasida "smog", ya‘ni zaharli gaz va changlardan vujudga kelgan
achchiq tuman vujudga keladi. Nam dengiz iqlimi mavjud bo‘lgan London shahri ustida
iqlimning namligi tufayli atmosferadagi antropogen chang va gazlar kimyoviy reaktsiyaga
kirishib, o‘ta zaharlashadi va sarg‘ish achchiq tuman (smog) vujudga keladi. Kam bulutli,
shamol kam, ochiq va quruq ob-havo hukm surgan Los-Anjeles shahrida achchiq yoki
fotokimyoviy achchiq tuman hosil bo‘ladi. CHunki, havo ochiq va shamol kam bo‘lganligi
sababli zaharli gaz, tutun va changlar quyosh nuri ta‘sirida fotoqimyoviy reaktsiyaga kirishadi,
natijada achchiq Los-Anjeles tipli tuman vujudga keladi. SHaharda yiliga achchiq tutun (smog)li
kunlar 100 dan 270 kungacha bo‘lib, kishilar salomatligiga juda yomon ta‘sir etadi.
O‘zbekiston Respublikasining katta shaharlarnda havonnng tozaligi doimo ko‘zatib
turiladi. Lekin shaharlar havosini toza saqlash ustidan nazorat inspektsiyalarining amalga
oshirayotgan ishlariga qaramay, ba‘zi korxonalarda tozalovchi inshootlarning yo‘qligi tufayli
atmosferaga chang, qurum va zaharli gazlarni chiqarib yuborish holati ro‘y bermoqda.
Fanda tasniflash, tartib berish, turlashtirish, taksonomiya kabi bir biriga yakin tushunchalar
mavjud. Bulardan tasniflash va tartib berish tushunchalari birhbiriga anchagina yakin bulib,
ranghbarang va turlihtuman narsa va xodisalarni ma`lum bir tartib bilan, xar birining
pogonamahpogona mavkeiga yoki kulamini saqlagan xolda guruxlarga ajratish yoki birlashtirish
degan ma`noni anglatadi.
O‘z o`rganish ob‘ektini tasnif qilmagan yoki tasnif qilishga urinmagan bironta fan
bo‘lmasa kerak. Sababi biron fanni fai sifatida tanilishi uchun xam unnig o‘z ob`ektning tasnifi
ishlab chiqilgan bo`lishi kerak. «Fan - bu eng avval tasniflashdir», tasniflash jarayoniga borib
etmagan ilmiy izlanishlarni xali «qiyomiga etmagan» deb baholash mumkin.
O`rganish ob`ektini tasniflashning xam ilmiy, xam amaliy axamiyati kattadir. Uning ilmiy
axamiyati shundan iboratki, ob‘ekt tasnif kelganda uning kelib chiqishi, tuzilishi, rivojlanishi
kabi barcha xususichtlari o`rganilishi va u xaqdagi barcha ma`lumotlar batafsil taxlil qilishi
kerak.
Yer yuzasida muayyan landshaftlar xaddan tashqari ko`p bo‘lganligi uchun ularning xar
birini aloxidahaloxida ta`riflab utiriishing iloji bulmay koladi. SHuning uchun landshaftlarki
ma`lum maqsadlarda ( masalan, qishloq ho`jaligi, shaxar kurilishi va x.k.) guruxlab ta`riflashga
va shunga xos xolda bir turdagi tadbirlarni rejalashtirishga to‘g‘ri keladi. Bu landshaftlar tasnif
qilishning amaliy axamiyatiga ega ekanligini ko‘rsatadi.
Fanning o`rganish ob`ekti qanchalik serqirra, xilma-xil va murakkab bo‘lsa, uni tasniflash
xam shunchalik murakkab bo‘ladi. Xar qanday tasnifni amalga oshirishda ob`ekt haqida to‘la
aniq tushunchaga ega bo`lish kerak. Ob`ektni ob`ektiv turlicha talkin qilish va tushunish turlicha
tasnif tarixlarning to‘zilishiga sabab bo‘ladi. Landshaftlikshunoslik fani xam boshqa tabiiy fanlar
katori juda ko`p va xilma xil, ammo o‘ziga xos xususiyatlariga ega bo‘lgan aniq ob`ektlar
landshaftlarni tasnif qiladi. Landshaftshunoslik uchun puxta ishlangan. Ilmiy va mantiqiy
talablarga to‘lik javob beradigan tasniflar jadvalini tuzib olish juda katta axamiyatga ega.
CHunki er yo‘zida ko`plab uchraydigan xilma xil landshaftlarni birhbiriga o‘xshash yoki
birhbiridan farq qiladigan tomonlarini aniqlab, xar birini o‘z mavkeini saqlagan xolda ma`lum
bir tartibga tushirib olinmasa ularni to‘g‘ri tadkik qilish xatto landshaft xaritasini to‘zib olish
xam mumkin bulmay koladi.
Keyingi 15-20 yil ichida geograflar tomonidan bajarilayotgan ko`plab ishlar uchun
jumladan, xalq ho`jalgini rivojlatirish axolining yashash va sog‘ligi nuktai nazaridan
landshaftlarnn baholash, geografik bashorat qilish va tabiat muxofazasini ko‘zlab bajarilayotgan
ishlar uchun xam katta rayonlar jumxuriyat xatto tabiiy geografik o`lkalar miqyosida barcha
landshaftlar haqida batafsil ma`lumotlarga yoki boshqacharoq qilib aytganda landshaftlar
kadastriga ega bo`lish axamiyatlidir. Mamlakatimiz landshaftlarning aniq va puxta tasif jadvalini
ishlab chnkish landshaftshunoslikning eng yirik masalalaridan biridir.
Landshaftlarni tasniflash bilan ko`pchilik geograflar shug‘ullangan. Ulardan ayniqsa N. A.
Gvozdetskiy (1961 ), A .G. Isachenko ( 1961 1975), V. A. Nikolaev( 1973, 1979) kabilarni
tajribalari e`tiborga loyiq. Bu olimlar tavsiya etgan tasniflar ichida B. A. Nikolaev (1979)
bajargan tasnif o‘zining mukamalligi bilan ajralib turadi. Bu tasnifning yaratilishi asosida
landshaftshunos olim V. A. Nikolaevning ko`p yillar davomida Qogoziston dashtlarida
landshaftlarni xaritaga tushirish borasida borgan izlanishlari yotadi. Quyida keltiriladigan
fikrlarnng ko`pchiligi V. A. Nikolaev ilgari surgan g‘oyalar ta`sirida yuzaga keladi.
V. A.Nikolaevning fikricha landshaft faqat regional birlik (A G Isachenko, 1961) yoki
faqat tipologik birlik (I. A .Gvozdentsiy, 1961) sifatida kabul qilish birday bir tomonlamapikka
olib keladi. Am.mo biz landshaftni tipologik birlik deb kabul kilar ekanmiz uni asosida xar bir
o‘ziga xos gsofafik ikdividdir. Lekin bir vaqtning o‘zida u qaysidir tipologik landshashftlar
majmuasining bir qismidir. Haqikatlan xam yer yo‘zida ikkita xar tomonlama bir xil bo‘lgan
landshaftni topib bo‘lshaydi Ammo qaysidir xususiyatlari bilan bir biriga o‘xshashlik tomonlari
bo‘lgan landshaftlarni uchratish va tasnif qilish mumkin. Landshaftlar tasnifini ishlab chiqishda
turlicha tomoyillarga amal qilingan bo`lishi mumkin. Masalan, tarixiy evolyutsion tamoyili
genetik tamoyil arfologik tamoyil va x. k. SHu tamoyillardan bir varakayiga bir nechtasiga amal
kilgan ma`kul. SHulardan faqat bittasigina amal qilib to‘zilgan tasnif doimi xam aniq va puxta
bo‘lavermaydi. SHu bilan birga landshaftlarning o‘zini ma`lum bir tamoyilga asoslanmay birmabir sanab o‘tishning o‘zi xam ilmiy tasnifdan uzoqdir.
Xozirgacha qo‘llanib kelayotgan tamoyillarning eng asosiylaridan biri tarixiy evolgotsion
tamoyildir. Bunda landshaftlarni invariant tushunchasi nuktaii nazaridan karashga to‘g‘ri keladi.
Ushbu tamoyilga amal qilinganda bir tasnif jadvalini o‘zida geografik tizimlardagi juda ko`p va
turli tuman moddiy borlikni kamrab olish mumkin bo‘ladi. Kul ostimizda ma‘lum miqdorda
poleografik ma`lumotlar mavjud bo‘lgan taqdirda bu tamoyildan foydalanish juda yaxshi
natijalar berishi mumkin, ya`ni landshaftlarning tashkil topishi va rivojlanishidagi ichki va tashqi
aloqadorlikni tasnif jadvalida aks ettirish mumkin bo‘ladi.
Landshaftlar tasnifida tarixiy yondoshish albatta landshaftlarning kelib
chiqqanligi(genezisi)ni taxlil qilish bilan bog‘liqdir. Landshaftlarning kelib chiqish va
rivojlanish tarixi ularning ichki strukturasining o‘ziga xosligini keltirib chiqaradi.
SHuning uchun landshaftlarning tasniflashda faydalakiyotgan tarxiy gentik tamoyil
landshaftlarning ichki tuzilishini taxlil qilish bilan bevosita bog‘liq bo‘lib qoladi.
Landshaftlar tasnifida landshaftlar ichki tuzilishini taxlil qilish qoidasi asosida bir butunni
uning qismlaridan xamda qismlari orasidagi o‘zaro ta`sir va aloqadorliklarni taxlili yotadi. Biz
landshaftlarni ko`p yaruslik geotizmlar deb qabul qilgan edik. Bu bilan biz xar bir landshaft
ma‘lum kompenentlar majmuasidan iboratgina bo‘lib qolmasdan balki, o‘zidan kichikroq
bo‘lgan mujjassamlardan tuzilganligini xam e`tirof etgan bo‘lamiz. SHunday ekan
landshaftlarning ichki tuzilishi haqida gap borganda faqat komponentlar orasidagina emas balki
kichik yoki oddiy mujassamalar orasidagi o‘zaro aloqadorliklar xam tushiniladi. M. A.
Glazovskaya (1961) tomonidai tavsiya etilgan geokimyoviy landshaftlar tasnifi xam ana shu
tamoyil asosida tuzilgandir.

Mavzu: Ekologik muammolarni hal etishda amaliy geografiya

Reja:
1. CHo`llanish jarayoni.
2. Dunyo okeanining ifloslanishi.
3. O`rmon ekosistemalari, ularning hozirgi ahvoli va istiqbollari.
4. Dunyoviy ekolog-geografik muammolar va ularni echish yo`llari.
5. Regional ekolog-geografik muammolar.
Tayanch so’z va iboralar: cho`llanish, yorug‘lik energiyasi, tabiat komponentlari,
mikrobiologik jarayon, mikroiqlim, mexaniq usul, ekolog-geografik muammolar.
Tuproq tabiatning eng muhim boyligi bo‘lib, Yer po‘stining eng ustki g‘ovak, unumdor
qismidir. Tuproq orqali moddalarning litosfera bilan atmosfera orasidagi o‘zaro aloqasi sodir
bo‘ladi. SHamol natijasida tuproq ustidan ko‘tarilgan chang to‘zonlar atmosferaga yetib havo
tiniqligini buzadi, Yer yuzasiga quyoshdan kelayotgan yorug‘lik energiyasi ta‘sirini kamaytiradi,
yog‘inlarning vujudga kelishiga ta‘sir ko‘rsatadi. Atmosferadan esa tuproq ustiga har xil
zarrachalar tushib, tuproh, o‘simlik va hayvonot olamiga turlicha ta‘sir ko‘rsatadi. Tuproq eng
avvalo o‘simlik, hayvon va mikroblar bilan birga murakkab ekologik sistema (biogeotsenoz) ni
vujudga keltiradi. Tuproqning kishilik jamiyati uchun ahamiyati shundaki, u o‘z-o‘zini tozalash
xususiyatiga ega bo‘lib, tabiatdagi iflos narsalarni (moddalarni) biologik yo‘l bilan tozalaydi va
neytrallashtiradi. Demak, tuproq xalqning bebaho tabiiy boyligi va insonning yashashi uchun
zarur bo‘lgan hayot manbaidir. Inson o‘zining yashashi uchun kerak bo‘lgan oziq-ovqat
energiyasining 88% ini tuproqdan, 10% ini o‘rmon va o‘tloqlardan, 2% ini okeandan olmoqda.
Quruqlikning 13% i (1,9 mlrd. ga) haydab ekin eqiladigan yerlardir. Dunyo bo‘yicha ekin
eqiladigan maydonning 14% ini esa sug‘oriladigan yerlar tashkil etadi.
Tabiat komponentlari ichida yer resursining o‘rni o‘ziga xosdir. Yer boshqa barcha
komponentlarning tabiiy asosi, zamini hisoblanadi. Yer qishloq xo‘jaligida ikki funktsiyani
bajaradi: yer bir vaqtda mehnat predmeti va vositasidir. Uil‘yam Petti aytganidek, "boylikni otasi
mehnat bo‘lsa, yer - onasidir". Yer tabiatning mahsuli bo‘lib, unga qilingan har qanday ta‘sir
uning unumdorligini oshiradi yoki aksincha. Insoniyat tarixi - tabiat bilan insonni o‘zaro
munosabatlarining mahsulidir. Ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi yerni dastlab qabilalar,
so‘ngra esa oilalar o‘rtasida taqsimlanishga olib keldi. Bu xil yerdan foydalanishning qat‘iyroq
shaklini yuzaga keltiradi. quldorlik davrida yerdan foydalanish, asosan, quldorlarning o‘zlari
bilan bog‘liq bo‘lgan. Feodalizmda yerdan foydalanishning ko‘pgina shakllari paydo bo‘lgan:
feodal yer egaligi, krepostnoy dehqonlarning yerdan foydalanishi, ozod dehqonlarning feodalga
abrok to‘laydigan yer egaligi. Keyinchalik yerdan foydalanish tizimi yerning xususiy mulk
bo‘lishiga yoki yer ijarasi shartnomasiga asoslandi.
Yer sharining 149 mln. km2
quruqlik maydoni turli yer turkumlariga bo‘linadi. Yer "tabiat
va jamiyat" majmuasida suv va havo kabi qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishning asosiy vositasi
hisoblanadi. Yer sharida quruqlikning inson foydalanadigan qismi 82 mln.km2
(65%). SHu
jumladan: faol foydalanadigan quruqlikda qurilgan joylar, shudgor va yo‘llar 22,3 mln. km2
(15%)ga teng keladi. quruqlikda kam harajat bilan o‘zlashtirish mumkin bo‘lgan yerlar zahirasi
9 mln.km2
' (6%)ni tashkil etsa, o‘zlashtirish qiyin va ko‘p mablag‘ sarflanadigan yerlar (cho‘llar,
botqoq, baland tik-tog‘‘ cho‘llari) 35,7 mln.km2
(24%)ni egallaydi. Hozirgi kunda inson
ta‘sirida ishdan chiqqan yerlar (tuproq yemirilishi, sho‘r bosish, botqoqlashish) maydoni 4,5
mln.km2
(3%)dan ortib ketdi. Inson bir butun tabiatga turlicha ta‘sir ko‘rsatmoqda. Masalan,
barcha xo‘jalik-maishiy ehtiyojlar uchun ishlatiladigan suv - 3,8 mln.km3
ni tashkil etsa, shu
jumladan sug‘orish uchun 3 mln.km3
ni, sanoat-maishiy oqavalar bilan ifloslangan suv hajmi 6,5
ming km3
dan ortib ketdi. Yer yuzasida Osiyo, Afrika, SHimoliy va Janubiy Amerikalar katta
yer fondiga ega. 1980-1990 yillarda jahon bo‘yicha o‘rtacha 1 kishiga 0,3 gektar atrofida
haydalgan yer to‘g‘ri kelgan bo‘lsa; AKSHda - 0,79 ga, Kanadada - 1,84 ga, Frantsiyada - 0,32
ga, Xitoyda - 0,09 ga va Yaponiyada - 0,04 gektar to‘g‘ri kelgan.
Yer fondi nima? Davlat chegaralariga qadar bo‘lgan hamma yerlar. Davlat yer fondi
qishloq xo‘jalik maqsadlarida foydalanish uchun jamoa xo‘jaligi va boshqa xo‘jaliklarga berib
qo‘yilgan qishloq xo‘jalik yerlaridan, aholi yashaydigan punktlar (shaharlar, kichik shaharchalar
va qishloq aholi joylarining yerlaridan), sanoat, transport, kurort, qo‘riqxonalarning yerlaridan
va boshqa har xil yerlardan (davlat o‘rmon fondlari yerlaridan, davlat suv fondlarp yerlaridan)
iborat.
Sug‘oriladigan yerlar sal kam 4,3 mln. gektardan iborat, shundan 1,6 mln.ga dengiz
sathidan 400-500 metrgacha bo‘lgan balandlikdagi cho‘l zonasida, qolgan qismi sur qo‘ng‘ir
tuproq mintaqadir. Sug‘oriladigan yerlar Farg‘ona vodiysi, Zarafshon, CHirchik, Ohangaron,
qashqadaryo. Surxon, SHerobod vodiylarida, Amudaryoning quyi qismlarida katta maydonlarni
egallaydi. Jami sug‘oriladigan maydonning qariyb 3 mln. gektari ekinzor. Lalmikor yerlar
maydoni 767 ming. ga dan ziyod. Ekin ekish uchun yetarli darajada namlik to‘planadigan
yerlardan foydalaniladi. Lalmikor yerlar qashqadaryo, Samarqand, Toshkent, Jizzax
viloyatlarida joylashgan. CHo‘l yaylovlari O‘zbekistonda eng katta maydon 22,8 mln. ga ni
tashkil etadi, shundan 10 mln. ga sur qo‘ng‘ir tuproqli, qariyb 13 mln. ga qumli yerlar va qumli
tuproqlar. qolgan qismi o‘tloq-taqir tuproqlar va taqir hamda sho‘rhoklardan iborat. CHo‘lyaylov joylardagi sug‘orishga yaroqli yalpi maydon qariyb 12 mln.ga. Qishloq xo‘jaligida
foydalanilmaydigan yerlarning katta maydonlari Ustyurt platosi, Qizilqum cho‘llari,
Boysuntog‘, Bobotog‘, Turkiston va Janubiy-g‘arbiy Tyanshan tog‘lari joylashgan hududlarga
to‘g‘ri keladi.
Yer resursi tabiatni asosiy boyligi - birligigina bo‘lib qolmasdan, u davlatning iqtisodiy
o‘sishiga ham ta‘sir ko‘rsatadi. Keyingi 35-40 yillar ichida sug‘oriladigan yer maydoni 1,5
barobarga kengaytirildi. Ayniqsa, 1970-1985 yillarda sug‘oriladigan yerlar 2,8 dan to 4,0 mln.
gektarga yoki 43% ga ortdi. Yangi sug‘oriladigan yerlar asosan Qashqadaryo-Surxondaryo,
Samarqand-Jizzax, Qoraqalpog‘iston-Xorazm regionlariga to‘g‘ri keladi.
Biosferadagi jarayonlar va insoniyat jamiyatida suv katta ahamiyatga ega. Suv - vodorod
bilan kislorodning birikishidan hosil bo‘lgan suyuq, rangsiz modda. Suv vazniga ko‘ra 11,11%
vodorod va 88,89% kislorod mavjud. Bu murakkab mineral tabiatda turli (gaz, suyuq va qattiq)
hollarda mavjud bo‘lib, modda va energiya aylanma harakatida katta rol‘ o‘ynaydi. Suvning uch
xil agregat holatida bo‘lishi Yer sharining turli hududlarida ob-havo va iqlim sharoitlarining
shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Suv resurslariga daryo, ko‘l, suv omborlari, kanallar,
botqoqlik, dengiz va okean, yer ostidagi suvlar, tuproq namligi, qutb va tog‘‘lardagi mo‘zliklar,
hattoki atmosferadagi bulutlar va namliklar ham kiradi.
Yer kurrasidagi suvlardan iborat bo‘lgan qobiq gidrosfera deb ataladi. Unga
sayyoramizdagi barcha suvlar—okean, dengiz, ko‘l, daryo, mo‘z, botqoqlik va 5 km gacha
chuqurlikda bo‘lgan yer osti suvlari kiradi. Yer yuzasidagi suv miqdorini 100% deb olsak,
shuning 93,96% ini, sho‘r okean va dengiz suvlari, 4,12% ini yer osti suvlari, 1,65% ini
mo‘zliklardagi suvlar, 0,026% ni ko‘l suvlari va chuchuk suv miqdori 84 million 827,2 ming
km3
ni tashkil etadi yoki butun gidrosferadagi umumiy suv miqdorining 6% i demakdir. Gidrosferadagi suv doimo harakatda bo‘lib, bir holatdan ikkinchi holatga o‘tib aylanib turadi. Suv —
Yer sharidagi barcha organizmlarning hayoti uchun zarur bo‘lgan muhim mineraldir. Suv
kundalik hayotimizda foydalanib kelinayotgan boshqa tabiiy resurslardan farqlanib turadi.
CHunki kishilik jamiyatida suvning o‘rnini bosadigan boshqa hech qanaqa resurs yo‘qdir. Bu
esa suvning bebaho ekanligidan darak beradi. Biz bu o‘rinda suvning haqiqatan ham bebaho
ekanligini alohida ta‘kidlamoqchimiz va ko‘pgina kishilar uning bu xususiyatini ko‘pincha
tasavvur qilib ko‘rmasalar ham kerak. Aks holda suvni ortiqcha sarflab uvol qilmagan bo‘lar
edilar yoki bo‘lmasa suvning ifloslanishiga yo‘l qo‘ymagan bo‘lar edilar.
Suvsiz hayot yo‘q. CHunki o‘simlik tanalarining 80-85 foizi, hayvon organizmlarining 60-
75 foizi, medo‘za tanasining 99,7 foizi suvdan iborat. Yangi tug‘ilgan chaqaloq tanasining 70
foizini, katta yoshdagi kishi organizmining 65 foizini suv tashkil etadi. 70 kilogramm
og‘irlikdagi o‘rta yoshdagi kishining 45 kg.i suvdan iborat. Suv inson tanasining hamma
a‘zosida uchraydi, xatto suyakning 25 foizini ham suv tashkil etadi. Inson iste‘mol qiladigan
sabzavot tarkibida 78-90 foiz, sutda 89 foiz, go‘shtda 50 foiz suv bor. Insoniyat jamiyat
taraqqiyoti jarayonida tabiiy suv tarkibini o‘zgartirdi va o‘zgartirib bormoqda. SHuning uchun,
iflos suvlarni tozalashdagi injenerlik uslublarini yanada takomillashtirish lozim.
Iflos suvlarni tozalashda asosan uch usuldan: mexanik, kimyoviy va biologik usullardan
foydalaniladi. Iflos suvlarni mexaniq usul bilan tozalaganda maxsus qurilmalar suvga qo‘shilgan
og‘ir zarrachalar, suv yuzasidagi moy, yog‘, neft va boshqa aralashgan moddalarni ushlab
qoladi. Iflos suvlarni kimyoviy usul bilan tozalash uchun turli reagentlardan foydalaniladi.
Reagentlar ba‘zi birikmalar bilan reaktsiyaga kirishsa, boshqalarni esa zararsizlantiradi. Iflos
suvlarni biologik usul bilan tozalaganda biokimyoviy va mikrobiologik jarayon katta rol
o‘ynaydi. Suvni biologik tozalash usuli tabiiy va sun‘iy sharoitda ro‘y berishi mumkin.
Tabiatda suvni mexaniq usul bilan tozalashda daryo terrasalari va tekis (alohida ajratilgan)
maydonlardan foydalaniladi. CHunki, iflos suvlar tuproq orqali o‘tganda (filtratsiya) zararli
moddalar tuproq qatlamida qoladi (suv filtratsiyasi uchun 80 sm qalinlikdagi tuproq qoplami
yetarli). Suv tuproqdan bir necha marta o‘tgandan so‘ng zararsizlanadi. Ba‘zi vaqtlarda suvni
tozalashda kichik omborlardan ham foydalaniladi. Bu holda bir necha suv havzalari bir-biri bilan
tutashgan va nishab bo‘lishi kerak. CHunki, tingan iflos suv bir havzadan ikkinchi bir havzaga
o‘tganda tozalanib boradi. Iflos suvni biologik usulda sun‘iy sharoitda tozalash uchun
maydonchalarga maxsus qurilmalar quriladi. Yirik va o‘rta kattalikdagi materiallar ustiga turli
qalinlikda aerob mikroorganizmli biologik plyonka qoplanadi va iflos suv shu materiallardan
o‘tkaziladi. Natijada, biofil‘tr suvdagi turli zararli moddalarni olib qoladi va suvni toza holda
chiqaradi. Suvni iflos chiqindilardan holi etish va yana inson xizmatiga bo‘ysundirish uchun
yana o‘nlab usullar ishlab chiqildi (suvdagi chiqindilarni yoqish, maxsus maydonlarda suvni
bug‘latish, sho‘r suvlarni muzlatish va boshqalar). Har bir tozalash usulini amalda qo‘llash
uchun joyning tabiiy sharoitini ilmiy asosda juda yaxshi o‘rganish kerak, shundagina
qo‘llanilgan usul xo‘jaligimiz uchun katta foyda keltiradi.
Yer kurrasidagi okean va dengizlarning sho‘r suvlaridan foydalanish muammosi ham
dolzarbdir. Yer yuzasida milliondan ortiq aholi suv tanqisligidan qiynaladi. Quruqlikning 60%
qismida suv yo‘q yoki yetishmaydi. Qadimdan inson sho‘r suvni chuchuklashtirib, uni o‘z
ehtiyoji uchun foydalanib kelgan. CHuchuk suv olish jarayoni oddiy: sho‘r suv issiqlikda
bug‘latiladi, bug‘lar sovitilib chuchuk suv olinadi. Hozirgi vaqtda ba‘zi davlatlarda sho‘r suvdan
chuchuk suv olish uchun turli majmualar qurilgan. Ulardan har biri sutkasiga 100 tonnadan ortiq
chuchuk suv beradi. Bunday qurilmalar O‘rta SHarqda, AqSH, qozog‘iston kabi mamlakatlarda
qurilmalar minglab tonnagacha chuchuk suv yetkazib beradi (Qozog‘istondagi Mingqishloq
yarim orolidagp qurilma sutkasiga 12000 tonna chuchuk suv chiqaradi). Suv aholi iste‘moliga
yuborilmasdan oldin suvdan foydalanish standartining qat‘iy ilmiy talablariga javob beradigan
holga keltiriladi (suv o‘tlarining hidini yo‘qotish uchun suv turli ko‘mirlardan; suvda kal‘tsiy
karbonat hosil etish uchun marmar parchalaridan o‘tkaziladi hamda suvga turli tabiiy minerallar
qo‘shiladi). O‘simliklar dunyosi Yerdagi hayotning birlamchi manbai hisoblanadi. Ular yiliga
380 mlrd. tonna organiq modda hosil qiladi, buning 325 mlrd. tonnasi dengie va okean
o‘simliklariga, 38 mlrd. tonnasi o‘rmonlarga, 6 mlrd. tonnasi o‘tloqlarga to‘g‘ri keladi. Bundan
tashqari o‘simliklar tabiatda eng muhim jarayonni — fotosintezni o‘tab, barcha tirik
organizmlarning nafas oli-shi uchun zarur bo‘lgan kislorodni yetkazib beradi. Fotosintez
natijasida Yer sharidagi suv 5,8 mln. yilda, atmosferadagi kislorod 5800 yilda, karbonat angidrid
(SO2) 7 yilda bir marta yangilanib turadi. Insonning kundalik hayotida o‘simliklarning ahamiyati
juda katta. SHuningdek, o‘simliklar muhim tabiiy geografik omil sifatida Yer yo‘zidagi suv
oqimiga, bug‘lanishga, tuproqda nam saqlanishida, atmosferaning pastki qismidagi havo
oqimiga, shamolning kuchi va yo‘nalishiga, hayvonlarning hayotiga katta ta‘sir etadi.
O‘simliklar shahar va qishloqlarning mikroiqlimiga ham ta‘sir etib, havoni tozalab turadi
va havoda kislorod miqdorining doimo yetarli darajada mavjud bo‘lib turishini ta‘minlaydi.
O‘simliklar jamiyat uchun behisob oziq-ovqat, xom ashyo, dori-darmon, qurilish materiali va
boshqa soha-larning asosiy manbaidir. O‘simliklar har xil kiyim bosh, ichimliklar tayyorash
uchun, shuningdek, chorva mollari uchun asosiy ozuqa manbai bo‘lib ham hisoblanadi,
insonlarga zavq-shavq beradigan estetik lazzat sifatida ham ahamiyatlidir. Yer sharida mavjud
bo‘lgan 500 ming o‘simlik turining 6000 turidan inson kundalik hayotida foydalanadi. SHundan
1500 turi dorivor o‘simlik sifatida ahamiyatga ega.
O‘zbekistonda 4148 tur o‘simlik mavjud bo‘lib, shundan 577 tasi dorivor o‘simliklar, 103
turi bo‘yoqdor o‘simliklar, 560 turi efir moyli o‘simliklar hisoblanadi. O‘zbekistonning cho‘l,
adir, tog‘‘ va yaylovlarida, to‘qayzor va o‘tloqzorlarida, vohalarda o‘stirilayotgan madaniy
o‘simliklar holatini yaxshilash, ulardan unumli foydalanish va ularni himoya qilish kabi
masalalar hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan hisoblanadi. Bu ishlarni amalga oshirish, bir
tomondan, tegishli tashkilotlar zimmasiga yuklanishi talab etilsa, ikkinchi tomondan, respublika
aholisining umumiy saviyasini oshirishni, jumladan ularga ekologik ta‘lim va tarbiya berishni
talab etadi. Korxona va muassasalar rahbarlari ham bu masalaga bo‘lgan munosabatini va
mas‘uliyatini oshirishlari zarur.
Ma‘lumki, O‘zbekiston yer maydonining 5% ini yoki 2,37 mln. gektarini o‘rmonlar tashkil
etadi. Bunday o‘rmonlarning bir qismi respublikaning tekislik qismida, qolgan qismi tog‘‘li
rayonlarida joylashgan. Respublikamizda sanoat uchun xom ashyo hisoblangan o‘simliklardan,
shuningdek mevali o‘simliklardan tartibsiz foydalanish natijasida ularning turlari kamayib,
noyob o‘simliklarga aylanib bormoqda. Masalan, shuvoq, cherkez, isiriq, itsiyg‘oq, quyonsuyak,
yetmak, shovul, yorongul, anzur piyozi, yovvoyi anjir, yong‘oq, omonqora, marmarak, zira,
sumbul, bodom, tog‘ piyozi, shirach, sug‘ur o‘ti, astragal, chinnigul, lolalar, kampirsoch va
boshqa juda ko‘p o‘simliklarning kamayib borayotganligining guvohi bo‘lmoqdamiz. Ayniqsa
bunday kamayib, noyob bo‘lib qolgan o‘simliklarni maxsus muhofazaga olish talab etilmoqda.
SHunga ko‘ra hozir bunday o‘simliklarning 400 dan ortiq turini O‘zbekiston «Qizil kitob»iga
kiritish zarurati tug‘ildi. O‘zbekiston o‘simliklari va hayvonlarining ayrimlarini saqlab qolish
uchun maxsus qo‘riqxonalar va buyurtma maydonlar ham ajratilganki, bular haqida keyinroq
birmuncha batafsil to‘xtalamiz. Demak, o‘simliklarni muhofaza qilish asosan yuqorida bayon
etilganlardan iboratdir. SHuni alohida ta‘kidlash zarurki, yo‘qolib borayotgan o‘simliklarni
yig‘ish, sindirish, payhon qilish, ulardan guldasta va gerbariylar tayyorlash kabi hollar mutlaqo
man qilinadi. SHunday harakatga yo‘l qo‘yganlar esa qonun yo‘li bilan jazolanadilar. Insonning
xo'jalik faoliyati natijasida dunyoda yirik ekologik muammolar kelib chiqmoqda. Ular
quyidagilar: "issiqxona samarasi", ozon "tuynugi", cho'llashish.
"Issiqxona samarasi". Dunyo bo'yicha XX asrning 50-yillaridan boshlab, energiya ishlab
chiqarishning keskin ortishi munosabati bilan atmosferaga katta miqdorda chiqindilar chiqarila
boshlandi. Atmosferaga chiqariladigan chiqindilar miqdori yiliga 5 mlrd tonnani tashkil qildi. Bu
miqdor yil sayin orta boshladi. Bu esa Yerdagi o'rtacha harorat 1890-yildagi 14,5 °C dan 1980-
yilda 15,2 °C ga, ya'ni 0,7 darajaga ortishiga olib keldi. Mazkur ko'rsatkich yil sayin ortib borish
xususiyatiga ega. Bu esa "issiqxona samarasi"ning yuzaga kelishiga sabab bo'lmoqda.
Olimlarning fikricha, "issiqxona samarasi"ni vujudga keltiruvchi gazlarning hozirgi ortish sur'ati
saqlanib qolsa, har 10 yilda harorat 0,2-0,5 darajaga ortib boradi. Bu esa turli ekologik va
ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Dunyo bo'yicha havo haroratining 1-2 darajaga ko'tarilishi natijasida Yevrosiyoda tundra,
o'rmon-tundra, tayga, aralash va keng bargli o'rmonlar, o'rmon-dasht va dasht tabiat zonalarining
shimolga siljishi kutilmoqda. Bundan tashqari, Yevropa va Afrikada daryolarning suv oqimi
ortadi. Dunyo bo'yicha havo haroratining ortishi muzliklarning erishi va okean suvlarining
issiqlik ta'sirida kengayishiga olib keladi. XX asr davomida olimlarning hisobi bo'yicha okean
sathi 17,5 sm ga ko'tarilgan. Amerika olimlarining bashoratiga ko'ra 2100 yilga kelib Dunyo
okeani sathi 1,4—2,2 m ga ko'tarilishi mumkin. Bu okean sohillarida joylashgan ko'pchilik
davlatlaming suv ostida qolib ketishiga sabab bo'ladi.
Ozon "tuynugi". XX asrning 50-yillaridan boshlab, havoda freon gazlarining (xlor, ftor,
uglerod) miqdori ko'payganligi kuzatila boshlandi. Bu gazlar 25 km balandlikda joylashgan ozon
qatlamini yemira boshladi. Ma'lumki, ozon qatlami Quyoshdan kelayotgan zararli ultrabinafsha
nurlarni tutib qoladi. Ozon qatlamining yemirilishi natijasida ozon "tuynugi" hosil bo'ldi.
Mazkur tuynukdan Yer yuzasiga ultrabinafsha nurlarining kirib kelishi donli ekinlar hosilini
keskin kamaytirib yuborishi, odamlarning ten raki kasaliga chalinishlariga sabab bo'lishi
aniqlangan.
1989-yil 81 mamlakat olimlari, mutaxassislari hamda davlat arboblari qabul qilgan "Ozon
qatlamini muhofaza qilish Xelsinki Dek-laratsiyasi" da 2000-yilga qadar freon gazlaridan ishlab
chiqariladigan mahsulotlarni kamaytirib borish tadbirlari belgilab berildi. Natijada so'nggi
yillarda ozon "tuynugi"ning maydoni qisqarib bormoqda.
Cho'llashish. Hozirgi paytda cho'llashish jarayoni, ya'ni hosildor yerlarning, yaylovlarning
cho'lga aylanishi tabiiy va sun'iy omillar ta'sirida sodir bo'lmoqda. Tabiiy omillarga asosan
qurg'oqchiHk kiradi. Masalan, 1968—1974-yillarda Sahroi Kabiming sohil mintaqasida faloqatli
qurg'oqchilik oqibatida Chad ko'li maydonining 60 foizdan ortig'i, Niger, Senegal daryolari
qurib qoldi, namlik yetishmasligi natijasida yaylovlarning mahsuldorligi keskin kamaydi, cho'l
100— 150 km ga savannaga bostirib kirdi.
Insonning yerdan noto'g'ri foydalanishi natijasida katta-katta maydonlarda hosildor yerlar
cho'lga aylanmoqda.
Orol dengizi sathi 1960-1970-yillari 21 sm, 1971-1980-yillarda 68 sm, 1981-1985-yillarda
80 sm ni tashkil qildi.
Orol dengiziga Amudaryo va Sirdaryodan 1941—1960 yillari 55,2 kub km; 1961—1970
yillari 41,5; 1971-1985-yillari 15,0; 1986— 1996 - yillari 12,6 kub km suv kelgan.
Hozirgi paytda Orol dengizining qurib qolgan qismi maydoni 3 mln ga ni tashkil qiladi.
Dengizning qurigan qismi yalang tekislik-dan iborat bo'lganligi uchun yer osti suvlarining
gorizontal harakati qiyin, shuning uchun ularning asosiy qismi bug'lanib, tuproqda to‘z
miqdorining ortib ketishiga olib keldi.
Amudaryo va Sirdaryo quyi qismiga oqib kelayotgan suvning kamayishi oqibatida bu
yerlardagi botqoq va to'qaylar maydoni qis-qarib, cho'llashish jarayoni rivojlandi.
Hozirgi vaqtda Orol dengizi muammosi yechimi ikki narsaga — dengiz sathini ma'lum
darajada ushlab turishga va Orol bo'yi ekologik sharoitini yaxshilashga qaratilgan.
Orol dengizi sathini ma'lum bir balandlikda, ya'ni 33 m mutlaq balandlikda ushlab turish
uchun Orolga har yili Amudaryo va Sirdaryodan 20 kub km suv tushib turishi lozim.
Orol bo'yi hududida ekologik sharoitni yaxshilashning asosiy yo'li aholini toza ichimlik
suvi bilan ta'minlash, qurib qolgan o'zanlar, ko'llarga muntazam ravishda suv yuborish,
dengizning qurigan qismida shamol harakatini to'sish uchun qumlarni o'simliklar bilan mustahkamlash, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, yaylovlar, pichanzorlar maydonini
kengaytirishdan iborat.
Insonning xo'jalik faoliyati natijasida dunyoda yirik ekologik muammolar kelib
chiqmoqda. Ular quyidagilar: "issiqxona samarasi", "ozon tuynugi", cho'llashish.
"Issiqxona samarasi". Dunyo bo'yicha XX asrning 50-yillaridan boshlab, energiya ishlab
chiqarishning keskin ortishi munosabati bilan atmosferaga katta miqdorda chiqindilar chiqarila
boshlandi. Atmosferaga chiqariladigan chiqindilar miqdori yiliga 5 mlrd tonnani tashkil qildi. Bu
miqdor yil sayin orta boshladi. Bu esa Yerdagi o'rtacha harorat 1890 yildagi 14,5 °C dan 1980
yilda 15,2 °C ga, ya'ni 0,7 darajaga ortishiga olib keldi. Mazkur ko'rsatkich yil sayin ortib borish
xususiyatiga ega. Bu esa "issiqxona samarasi"ning yuzaga kelishiga sabab bo'lmoqda.
Olimlarning fikricha, "issiqxona samarasi"ni vujudga keltiruvchi gazlarning hozirgi ortish sur'ati
saqlanib qolsa, har 10 yilda harorat 0,2—0,5 darajaga ortib boradi. Bu esa turli ekologik va
ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Dunyo bo'yicha havo haroratining 1—2 darajaga ko'tarilishi natijasida Yevrosiyoda
tundra, o'rmon-tundra, tayga, aralash va keng bargli o'rmonlar, o'rmon-dasht va dasht tabiat
zonalarining shimolga siljishi kutilmoqda. Bundan tashqari, Yevropa va Afrikada daryolarning
suv oqimi ortadi. Dunyo bo'yicha havo haroratining ortishi mo‘zliklarning erishi va okean
suvlarining issiqlik ta'sirida kengayishiga olib keladi. XX asr davomida olimlarning hisobi
bo'yicha okean sathi 17,5 sm ga ko'tarilgan. Amerika olimlarining bashoratiga ko'ra 2100-yilga
kelib Dunyo okeani sathi 1,4—2,2 m ga ko'tarilishi mumkin. Bu okean sohillarida joylashgan
ko'pchilik davlatlaming suv ostida qolib ketishiga sabab bo'ladi.
Ozon "tuynugi". XX asrning 50-yillaridan boshlab, havoda freon gazlarining (xlor, ftor,
uglerod) miqdori ko'payganligi ko‘zatila boshlandi. Bu gazlar 25 km balandlikda joylashgan
ozon qatlamini yemira boshladi. Ma'lumki, ozon qatlami Quyoshdan kelayotgan zararli
ultrabinafsha nurlarni tutib qoladi. Ozon qatlamining yemirilishi natijasida ozon "tuynugi" hosil
bo'ldi. Mazkur tuynukdan Yer yuza-siga ultrabinafsha nurlarining kirib kelishi donli ekinlar
hosilini keskin kamaytirib yuborishi, odamlarning ten raki kasaliga chalinishlariga sabab bo'lishi
aniqlangan.
1989 yil 81 mamlakat olimlari, mutaxassislari hamda davlat ar-boblari qabul qilgan "Ozon
qatlamini muhofaza qilish Xelsinki Deklaratsiyasi" da 2000 yilga qadar freon gazlaridan ishlab
chiqariladigan mahsulotlarni kamaytirib borish tadbirlari belgilab berildi. Natijada so'nggi
yillarda ozon "tuynugi"ning maydoni qisqarib bormoqda.
Cho'llashish. Hozirgi paytda cho'llashish jarayoni, ya'ni hosildor yerlarning, yaylovlarning
cho'lga aylanishi tabiiy va sun'iy omillar ta'sirida sodir bo'lmoqda. Tabiiy omillarga asosan
qurg'oqchiHk kiradi. Masalan, 1968—1974-yillarda Sahroi Kabiming sohil mintaqasida faloqatli
qurg'oqchilik oqibatida Chad ko'li maydonining 60 foizdan ortig'i, Niger, Senegal daryolari
qurib qoldi, namlik yetishmasligi natijasida yaylovlarning mahsuldorligi keskin kamaydi, cho'l
100— 150 km ga savannaga bostirib kirdi.
Insonning yerdan noto'g'ri foydalanishi natijasida katta-katta maydonlarda hosildor yerlar
cho'lga aylanmoqda.
Orol dengizi sathi 1960-1970 yillari 21 sm, 1971-1980 yillarda 68 sm, 1981-1985 yillarda
80 sm ni tashkil qildi.
Orol dengiziga Amudaryo va Sirdaryodan 1941—1960-yillari 55,2kubkm; 1961—1970-
yfflari 41,5; 1971-1985-yillari 15,0; 1986— 1996-yillari 12,6 kub km suv kelgan.
Hozirgi paytda Orol dengizining qurib qolgan qismi maydoni 3 mln ga ni tashkil qiladi.
Dengizning qurigan qismi yalang tekislik-dan iborat bo'lganligi uchun yer osti suvlarining
gorizontal harakati qiyin, shuning uchun ularning asosiy qismi bug'lanib, tuproqda to‘z
miqdorining ortib ketishiga olib keldi.
Amudaryo va Sirdaryo quyi qismiga oqib kelayotgan suvning kamayishi oqibatida bu
yerlardagi botqoq va to'qaylar maydoni qis-qarib, cho'llashish jarayoni rivojlandi.
Hozirgi vaqtda Orol dengizi muammosi yechimi ikki narsaga — dengiz sathini ma'lum
darajada ushlab turishga va Orol bo'yi ekologik sharoitini yaxshilashga qaratilgan.
Orol dengizi sathini ma'lum bir balandlikda, ya'ni 33 m mutlaq balandlikda ushlab turish
uchun Orolga har yili Amudaryo va Sirdaryodan 20 kub km suv tushib turishi lozim.
Orol bo'yi hududida ekologik sharoitni yaxshilashning asosiy yo'li aholini toza ichimlik
suvi bilan ta'minlash, qurib qolgan o'zanlar, ko'llarga muntazam ravishda suv yuborish,
dengizning qurigan qismida shamol harakatini to'sish uchun qumlarni o'simliklar bilan mustahkamlash, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, yaylovlar, pichanzorlar maydonini
kengaytirishdan iborat

Mavzu: Yer va suv resurslaridan foydalanishda amaliy geografiya

Reja:
1. Dunyoning yer resurslari va ulardan foydalanish.
2. O`zbekistonda yerlardan foydalanish masalalari.
3. Dunyoning suv resurslari va ulardan foydalanish.
4. O`zbekistonda suvlaridan foydalanish masalalari.
Tayanch so’z va iboralar: Yer resurslari, suv resurslari, yerdan foydalanish,
sug‘oriladigan yerlar, sug‘orish me‘yori, qishloq xo‘jaligiga yaroqli yerlar, melioratsiya.
Tuproq tabiatning eng muhim boyligi bo‘lib, Yer po‘stining eng ustki g‘ovak, unumdor
qismidir. Tuproq orqali moddalarning litosfera bilan atmosfera orasidagi o‘zaro aloqasi sodir
bo‘ladi. SHamol natijasida tuproq ustidan ko‘tarilgan chang to‘zonlar atmosferaga yetib havo
tiniqligini bo‘zadi, Yer yuzasiga quyoshdan kelayotgan yorug‘lik energiyasi ta‘sirini
kamaytiradi, yog‘inlarning vujudga kelishiga ta‘sir ko‘rsatadi. Atmosferadan esa tuproq ustiga
har xil zarrachalar tushib, tuproh, o‘simlik va hayvonot olamiga turlicha ta‘sir ko‘rsatadi. Tuproq
eng avvalo o‘simlik, hayvon va mikroblar bilan birga murakkab ekologik sistema (biogeotsenoz)
ni vujudga keltiradi. Tuproqning kishilik jamiyati uchun ahamiyati shundaki, u o‘z-o‘zini
tozalash xususiyatiga ega bo‘lib, tabiatdagi iflos narsalarni (moddalarni) biologik yo‘l bilan
tozalaydi va neytrallashtiradi. Demak, tuproq xalqning bebaho tabiiy boyligi va insonning
yashashi uchun zarur bo‘lgan hayot manbaidir. Inson o‘zining yashashi uchun kerak bo‘lgan
oziq-ovqat energiyasining 88% ini tuproqdan, 10% ini o‘rmon va o‘tloqlardan, 2% ini okeandan
olmoqda. Quruqlikning 13% i (1,9 mlrd. ga) haydab ekin eqiladigan yerlardir. Dunyo bo‘yicha
ekin eqiladigan maydonning 14% ini esa sug‘oriladigan yerlar tashkil etadi.
Tabiat komponentlari ichida yer resursining o‘rni o‘ziga xosdir. Yer boshqa barcha
komponentlarning tabiiy asosi, zamini hisoblanadi. Yer qishloq xo‘jaligida ikki funktsiyani
bajaradi: yer bir vaqtda mehnat predmeti va vositasidir. Uil‘yam Petti aytganidek, "boylikni otasi
mehnat bo‘lsa, yer - onasidir". Yer tabiatning mahsuli bo‘lib, unga qilingan har qanday ta‘sir
uning unumdorligini oshiradi yoki aksincha. Insoniyat tarixi - tabiat bilan insonni o‘zaro
munosabatlarining mahsulidir. Ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi yerni dastlab qabilalar,
so‘ngra esa oilalar o‘rtasida taqsimlanishga olib keldi. Bu xil yerdan foydalanishning qat‘iyroq
shaklini yuzaga keltiradi. quldorlik davrida yerdan foydalanish, asosan, quldorlarning o‘zlari
bilan bog‘liq bo‘lgan. Feodalizmda yerdan foydalanishning ko‘pgina shakllari paydo bo‘lgan:
feodal yer egaligi, krepostnoy dehqonlarning yerdan foydalanishi, ozod dehqonlarning feodalga
abrok to‘laydigan yer egaligi. Keyinchalik yerdan foydalanish tizimi yerning xususiy mulk
bo‘lishiga yoki yer ijarasi shartnomasiga asoslandi.
Er sharining 149 mln. km2
quruqlik maydoni turli yer turkumlariga bo‘linadi. Yer "tabiat
va jamiyat" majmuasida suv va havo kabi qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishning asosiy vositasi
hisoblanadi. Yer sharida quruqlikning inson foydalanadigan qismi 82 mln.km2
(65%). SHu
jumladan: faol foydalanadigan quruqlikda qurilgan joylar, shudgor va yo‘llar 22,3 mln. km2
(15%)ga teng keladi. quruqlikda kam harajat bilan o‘zlashtirish mumkin bo‘lgan yerlar zahirasi
9 mln.km2
' (6%)ni tashkil etsa, o‘zlashtirish qiyin va ko‘p mablag‘ sarflanadigan yerlar (cho‘llar,
botqoq, baland tik-tog‘‘ cho‘llari) 35,7 mln.km2
(24%)ni egallaydi. Hozirgi kunda inson
ta‘sirida ishdan chiqqan yerlar (tuproq yemirilishi, sho‘r bosish, botqoqlashish) maydoni 4,5
mln.km2
(3%)dan ortib ketdi. Inson bir butun tabiatga turlicha ta‘sir ko‘rsatmoqda. Masalan,
barcha xo‘jalik-maishiy ehtiyojlar uchun ishlatiladigan suv - 3,8 mln.km3
ni tashkil etsa, shu
jumladan sug‘orish uchun 3 mln.km3
ni, sanoat-maishiy oqavalar bilan ifloslangan suv hajmi 6,5
ming km3
dan ortib ketdi. Yer yuzasida Osiyo, Afrika, SHimoliy va Janubiy Amerikalar katta
yer fondiga ega. 1980-1990 yillarda jahon bo‘yicha o‘rtacha 1 kishiga 0,3 gektar atrofida
haydalgan yer to‘g‘ri kelgan bo‘lsa; AKSHda - 0,79 ga, Kanadada - 1,84 ga, Frantsiyada - 0,32
ga, Xitoyda - 0,09 ga va Yaponiyada - 0,04 gektar to‘g‘ri kelgan.
Yer fondi nima? Davlat chegaralariga qadar bo‘lgan hamma yerlar. Davlat yer fondi
qishloq xo‘jalik maqsadlarida foydalanish uchun jamoa xo‘jaligi va boshqa xo‘jaliklarga berib
qo‘yilgan qishloq xo‘jalik yerlaridan, aholi yashaydigan punktlar (shaharlar, kichik shaharchalar
va qishloq aholi joylarining yerlaridan), sanoat. transport, kurort, qo‘riqxonalarning yerlaridan
va boshqa har xil yerlardan (davlat o‘rmon fondlari yerlaridan, davlat suv fondlarp yerlaridan)
iborat.
Sug‘oriladigan yerlar sal kam 4,3 mln. gektardan iborat, shundan 1,6 mln.ga dengiz
sathidan 400-500 metrgacha bo‘lgan balandlikdagi cho‘l zonasida, qolgan qismi sur qo‘ng‘ir
tuproq mintaqadir. Sug‘oriladigan yerlar Farg‘ona vodiysi, Zarafshon, CHirchik, Ohangaron,
qashqadaryo. Surxon, SHerobod vodiylarida. Amudaryoning quyi qismlarida katta maydonlarni
egallaydi. Jami sug‘oriladigan maydonning qariyb 3 mln. gektari ekinzor. Lalmikor yerlar
maydoni 767 ming. ga dan ziyod. Ekin ekish uchun yetarli darajada namlik to‘planadigan
yerlardan foydalaniladi. Lalmikor yerlar qashqadaryo, Samarqand, Toshkent, Jizzax
viloyatlarida joylashgan. CHo‘l yaylovlari O‘zbekistonda eng katta maydon 22,8 mln. ga ni
tashkil etadi, shundan 10 mln. ga sur qo‘ng‘ir tuproqli, qariyb 13 mln. ga qumli yerlar va qumli
tuproqlar. qolgan qismi o‘tloq-taqir tuproqlar va taqir hamda sho‘rhoklardan iborat. CHo‘lyaylov joylardagi sug‘orishga yaroqli yalpi maydon qariyb 12 mln. ga. qishloq xo‘jaligida
foydalanilmaydigan yerlarning katta maydonlari Ustyurt platasi, Qizilqum cho‘llari, Boysuntog‘,
Bobotog‘, Turkiston va Janubiy-g‘arbiy Tyanshan tog‘lari joylashgan hududlarga to‘g‘ri keladi.
SHuning 66,6%i yoki 11103 mln.
Yer resursi tabiatni asosiy boyligi - birligigina bo‘lib qolmasdan, u davlatning iqtisodiy
o‘sishiga ham ta‘sir ko‘rsatadi. Keyingi 35-40 yillar ichida sug‘oriladigan yer maydoni 1,5
barobarga kengaytirildi. Ayniqsa, 1970-1985 yillarda sug‘oriladigan yerlar 2,8 dan to 4,0 mln.
gektarga yoki 43% ga ortdi. Yangi sug‘oriladigan yerlar asosan qashqadaryo-Surxondaryo,
Samarqand-Jizzax, Qoraqalpog‘iston-Xorazm regionlariga to‘g‘ri keladi. Professorlar E.Nabiev
va A.Qayumovlarning hisobicha (2000 yil) Respublikada haydaladigan va sug‘oriladigan
yerlarning aholi jon boshiga hisoblangan ko‘rsatkichlari yildan-yilga kamaymoqda. 1987-1997
yillarda aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi yerlarning hajmi 16,5%ga, sug‘oriladigan yerlarning
hajmi esa 9,0%ga qisqardi. Yerning chirindi tarkibi yildan-yilga yomonlashmoqda (chirindi
salmog‘i 30-50%ga kamaydi). Bugungi kunda chirindi bilan ta‘minlanganlik darajasi past
bo‘lgan tuproqlar sug‘oriladigan yerlarning salkam 40%ini egallaydi. Yangi yerlarni ochilishi va
o‘zlashtirilishi u yerlarning sifatiga va meliorativ holatiga ta‘sir ko‘rsatadi. Sug‘oriladigan
yerlarning eng manfiy tomoni bu - sho‘rlanishdir.
Insonning ta‘siri ayniqsa sug‘oriladigan yerlarga kuchli bo‘lib hisoblanadi. Inson
dehqonchilik faoliyatida yerga nisbatan to‘g‘ri munosabatda bo‘lsa, tuproqning holati va
biologik xususiyati yaxshilanadi, hosildorlik ortadi. Aks holda buning teskarisi yo‘z beradi.
Ko‘pincha biz insonning tuproqqa nisbatan ijobiy ta‘siri emas, balki salbiy ta‘sirining guvohi
bo‘lamiz. Natijada tuproq holati buziladi, ya‘ni u sho‘rlanadi, eroziyaga uchraydi, tuproq
to‘zilishi, sifati bu-ziladi, o‘t bosadi va boshqa salbiy hollar yuz beradi. Masalan,
O‘zbekistonning tog‘ va tog‘ oldi rayonlaridagi tuproqlarning 50% i eroziyaga uchragan;
sug‘oriladigan zonada esa 600 ming gektar yer suv va shamol eroziyasiga uchragan, 1,3 mln.
gektar yer sho‘rlangandir, ya‘ni bu respublikadagi sug‘oriladigan yerlarning deyarli 50% i
yaroqsiz holga kelgan demakdir. SHunday ekan, tuproqni muhofaza qilish ham dolzarb
masalalardan hisoblanadi. Bu sohada birinchi navbatdagi vazifa tuproq eroziyasining oldini olish
va tuproqning sho‘rini yuvishdan iboratdir. Buning uchun qator tadbirlar, chunonchi, tashkiliy
xo‘jalik tadbirlarini, agrotexnik tadbirlarni, gidrotexnik, irrigatsiya, o‘rmon meliorativ
tadbirlarni, tuproqning ifloslanishini oldini olish va boshqalarni amalga oshirish zarur. Masalan,
shamol eroziyasiga qarshi kurashda ihotazorlar tashkil etish va daraxtlar ekish, almashlab
ekishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish, tuproqni agrotexnika talablari darajasida chuqur haydash,
tuproqqa tabiiy o‘g‘itlar berish, ko‘chma qumlarni mustahkamlash, tuproqying qayta
sho‘rlanishiga yo‘l qo‘ymaslik (zovur, drenajlar tashkil etish orqali) sho‘rlangan yerlarni
muntazam ravishda yuvib turish, sug‘orish me‘yoriga amal qilish, sug‘orish madaniyatini
ko‘tarish va boshqa qator ilg‘or usullarni ishlab chiqish va uni hayotga tatbiq etish zarur.
Yer resurslarining eng qimmatli qismi hosildorlik xossasiga ega bo‘lgan tuproq
qoplamidir. Tuproq boshqa tabiiy boylik bilan almashtirib bo‘lmaydigan noyob tabiiy resursdir.
Inson qadimdan hozirgacha fan-texnika erishgan ulkan muvaffaqiyatlarga qaramay, o‘zining
yashashi uchun zarur bo‘lgan qariyb hamma narsani tuproqdan oladi. Hozirgi kungacha tabiiy
tuproq o‘rnini bosadigan sof sun‘iy tuproq yaratish mumkinligi isbotlangan emas. O‘simliklarni
tuproqsiz (gidroponika, plastoponika) o‘stirish har qancha mukammallashmasin, baribir xech
qachon tuproq o‘rnini bosa olmaydi. So‘nggi yillarda sayyoramiz tuproq qoplami tabiiy
holatining o‘zgarishiga qishloq xo‘jalik ishlari bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirlar ta‘sir etmoqda.
CHunonchi, o‘rmonli yerlarda daraxtlarni kesib, xaydab ekin ekish; almashlab ekish; yerlarni
haydab kul‘tivatsiya qilish; tuproqka ko‘plab organik moddalar (torf, go‘ng va boshqalar) va
mineral ug‘itlar (ohak, lyoss, mineral o‘g‘itlar) solish, tuproqni sug‘orish va sho‘rini yuvish; zah
va botkok yerlarni quritib o‘zlashtirish; yerlarni meliorativ holatini yaxshilash; ko‘plab mevali
va dekorativ daraxtlar o‘tqazish; ko‘plab mol boqish va boshqalar. Qayd qilingan bu ishlarning
ta‘siri sug‘orib ekin ekiladigan yerlarda ayniqsa kuchli bo‘lib, bir tomondan, tuproqning tabiiy
holati tez o‘zgarsa, ikkinchi tomondan, uning unumdorligi optib boradi va tuproqning holati
yaxshilanadi.
Inson tuproq qoplamiga ijobiy va salbiy ta‘sir ko‘rsatishi mumkin. Inson o‘zi
foydalanadigan tuproqning hosildorligini oshirishi, yerlarni meliorativ holatini yaxshilash
mumkin. Inson yana yangi shaharlar va sanoat tarmoqlarini qurib, atrof-muxitni ifloslashishi,
agrotexnikadan noto‘g‘ri foydalanib va dehqonchilikni noto‘g‘ri yuritishi, oson yuviladigan va
yemiriladigan yerlarni shudgor qilish, yonbag‘irlarni noto‘g‘ri xaydash, sug‘oruv me‘yorlariga
amal qilmaslik, bir joyda bir xil ekinni muttasil ekish, joylarda chorva mollarini xaddan tashqari
ko‘p boqish va boshqalar natijasida tuproqni ishdan chikarishi mumkin. Hozirgi fan-texnika
rivojlangan davrda unumli tuproqlar maydonining kamayishi uning tiklanishidan minglab marta
tezroq amalga oshmoqda. Hozir Yer sharida eroziyaga uchragan, qayta sho‘rlangan va
botqoqlashgan, qum bosgan, sanoat va kar‘erlardan chiqarib tashlangan chiqindilar bilan
qoplangan va boshqa yerlar maydoni 4,5-5 mln.kv.km. yerni ishg‘ol qiladi. SHaharlarning
ayniqsa tez o‘sishi bilan qishloq xo‘jaligiga yaroqli yerlar maydoni qisqarib bormoqda. Hozir
Yer sharida sutkasiga jon boshiga 27 t. ortiq mineral xom ashyo qazib olinadi va undan umumiy
hajmining 2 foizi miqdorida ruda ajratib olinadi, qolgan qismi (98%) chiqindi tariqasida
atrofidagi qishloq xo‘jaligi uchun yaroqli yerlarga tashlanadi. Ochiq kar‘er usulida ko‘mir va
boshqa qazilmalar qazib olish natijasida katta maydondagi yerlar buziladi. Kar‘er-chiqindilar
hisobiga qishloq xo‘jaligi oborotidagi yerlarni qisqarishi O‘zbekistonda, ayniqsa Angren va
Olmaliq tog‘-kon sanoati rayonlarida ham sodir bo‘lmoqda. X.Vahobovning ma‘lumoti bo‘yicha
(2000 yil): tog‘‘-kon sanoati foydali qazilmalarni olishda yiliga 60-70 mln. tonna chiqindini
10000 gektar yerga yotqizadi va natijada hududlarda o‘ziga xos texnogen landshaftlar hosil
bo‘ladi. SHu sababli o‘sha kar‘erlar ishg‘ol qilgan yerlarni tezlik bilan rekul‘tivatsiya qilish,
ya‘ni qayta o‘zlashtirish lozim. Buning uchun o‘simliklar ekib qishloq xo‘jaligi oborotiga
kiritish mumkin. SHunday qilib, kar‘er yerlar chorvachilikda, o‘rmonchilikda, ekin ekishda, park
xo‘jaligida foydalanish maqsadida qayta o‘zlashtiriladi.
Yerning noqulay tabiiy sharoitini (iqlim, tuproq, gidrologiya va gidrogeologiya
sharoitlarini) tubdan yaxshilashga qaratilgan fan - melioratsiya fani deyiladi.
Melioratsiya - lotincha yaxshilash demakdir.
Melioratsiyaning asosiy vazifalari ikkiga bo‘linadi.
1. Sug‘orish melioratsiyasi. 2. Zax qochirish melioratsiyasi.
Zax qochirish melioratsiyasi asosan tuproqda to‘plangan ortiqcha suvlarni (nam) chiqarib
tashlash uchun xizmat qiladi.
Sug‘orish melioratsiyasining vazifalariga quyidagilar kiradi:
1.Sug‘orishni rivojlantirish uchun yer usti suvlarini rostlash va qo‘shimcha suv
manbalarini qidirish.
2.Sug‘oriladigan yerlarda sho‘rlanish va botqoqlanishni oldini olish xamda ularga qarshi
kurash.
3.Qo‘riq va bo‘z tuproqlarni o‘zlashtirish.
4.Erlarning iqlim sharoitini yaxshilash, shamol va garmsel, tuproq eroziyasi, sel oqimi,
qumlarni ko‘chishiga qarshi kurashish.
Maxalliy joylarning iqlim, tuproq, yer usti va sizot suvlari rejimini yaxshilash
melioratsiyaning asosiy ob‘ektlaridir.
Bu ob‘ektlarni noqulay sharoitlarini yaxshilash bo‘yicha melioratsiya quyidagi turlarga
bo‘linadi.
1. Gidrotexnik melioratsiyasi: bu suv omborlari, sug‘orish tarmoqlari, suv chiqarish
inshoatlari, kollektor-zovur tarmoqlari va selga qarshi inshoatlarni loyixalashtirish va qurilish
ishlarini amalga oshiradi.
2. Suv-xo‘jalik melioratsiyasi: bu sug‘orish va zax qochirish inshoatlaridan to‘g‘ri
foydalanish, suvdan samarali, tejab-tergab foydalanish, suv isrofgarchiligiga qarshi kurashish
kabi tadbirlarni o‘z ichiga oladi.
3. Agrotexnik melioratsiyasi: bunda agrotexnik tatbirlarni o‘tkazish yo‘li bilan
mikroiqlim, tuproq xossasi va sizot suvlar tartibi yaxshilanadi. Bu tadbirlarga yer tekislash,
ixotazorlar barpo qilish, chuqur shudgorlash, yumshatish, tilmalash, yerga o‘z vaqtida yuqori
sifatli ishlov berish, tuproq tarkibidagi zararli to‘zlarni va ximiyaviy moddalarni yuvish
tadbirlari kiradi.
4. Biologiya melioratsiyasi: bunda tuproqning meliorativ xolatini yaxshilash uchun turli
organiq moddalar solish (go‘ng, lignin, maydalangan go‘zapoya, organiq chiqindilar) va beda
ekini ishtirokidagi ilmiy asoslangan almashlab ekish, to‘z ta‘siriga chidamli ekinlar, tuproq
tarkibidagi zaxarli moddalarni ko‘proq o‘ziga so‘rib oladigan ekinlarni, tez o‘sib yerni qoplab
bug‘lanish va to‘z to‘planishini kamaytiradigan ekinlarni ekish va boshqa tadbirlar kiradi.
5. Ximiyaviy melioratsiya: bunda ximiyaviy birikmalar qo‘shish yo‘li bilan noqulay
tuproq xossalari yaxshilanadi. Bunda nordon tuproqlarni oxaklash, sho‘rtobli tuproqlarni
gipslash, fosfogipslash, zichlashgan tuproqlar donadorligini oshirish uchun K-4, K-9, tuproqni
shamol eroziyasidan saqlash uchun esa SSB ximiyaviy birikmalarni sepish tadbirlari kiradi.
6. Mexanik melioratsiya: tuproq yuzasida to‘plangan tuzlarni mexaniq usullar yordamida
to‘plash va dalalardan tashqariga chiqarish, tuproqni turli chiqindilardan tozalash, ko‘chma
qumlarni mexaniq usullar bilan mustaxkamlash, mexanik tarkibi og‘ir tuproqlarni qumlash,
toshloq yerlarni ustiga tuproqlar solish kabi tadbirlarni o‘tkazish kiradi.
Xar bir joyning tabiiy va xo‘jalik sharoiti xisobga olinib bitta yoki bir nechta melioratsiya
turi qo‘llanilishi mumkin.
Tuproq, yer usti va yer osti suvlarining tarkibida asosan kalьtsiy (Sa), magniy (Mg), natriy
(Na), kaliy (K), kislorod (O), xlor (Sl), oltingugurt (S), uglorod (S),azot (N) elementlari boshqa
elementlarga nisbatan ko‘proq uchraydi. Bu elementlar xavo, tog‘‘ jinslari va minerallar
tarkibida bo‘lib suv, shamol, iqlim va bioximik omillar ta‘sirida yemirilib tuzlarni xosil qiladi.
Tabiatda tuzlarning asosiy manbalari quyidagilar xisoblanadi.
1. Tog‘ jinslari va minerallarining yemirilishi.
2. Vulqon otilish jarayoni.
3. Yer yuzasiga yaqin joylashgan gumbaz, tosh to‘zlar (to‘z konlari)
4. Yerning tub qatlamlaridan chiqayotgan sho‘r buloqlar.
5. Bioximiyoviy omillar ta‘sirida tuzlarning paydo bo‘lishi (sho‘rxoq va sho‘rtob
yerlarda o‘sadigan o‘simliklarning kul xosil qilishi va bu kulning tarkibida juda ko‘p miqdorda
natriy xlor va natriy sulfat borligi).
Yuqorida ko‘rsatilgan manbalar bo‘yicha xosil bo‘lgan to‘zlar yer usti, yer osti suvlari va
shamol xarakati ta‘sirida yerning ma‘lum mintaqalariga tarqaladi.
V.A.Kovda to‘zlarning to‘planish va sho‘r tuproqlarni paydo bo‘lishi jarayonini quyidagi
tsikllarga bo‘ladi.
1. Quruqlikda tuz to‘planishi, ya‘ni materiklarning (qit‘a) ichki qismlaridagi berk (suvi
okeanga qo‘shilmaydigan) o‘lkalarda tuzlarning to‘planishi.
2. Dengiz yaqinida tuz to‘planishi; ya‘ni dengiz soxillarida va sayoz suvli qo‘ltiq
qirgoqlarida dengiz suvlarining to‘planishi.
3. Delьtalarda tuz to‘planishi; bunda daryo va sizot suvlarining quruqlikdan olib
kelinayotgan to‘zlari xamda turli vaqtlarda dengiz tomonidan kelayotgan to‘zlar.
4. Yer osti suvlarining bug‘lanishidan tuz to‘planishi, bunda yerning chuqur
qatlamlaridagi sho‘r suvlarni tektonik yoriqlar orqali yer yuzasiga chiqishi va bug‘lanishi
(Kaspiy dengizga yaqin yerlar va Ustyurt platasi).
5. Antropogen tuz to‘planishi,ya‘ni sho‘r yerlarni me‘yoridan ortiqcha sug‘orish va
sug‘orish tarmoqlaridan filьtrlanayotgan suvlar evaziga minerallashgan sizot suvlarining
ko‘tarilishidan xamda sho‘r suvlar bilan ekinlarni sug‘orish oqibatida to‘planayotgan to‘zlar.
Tuzlarning tarqalishida yer usti, yer osti, sizot suvlari va shamol katta rolь o‘ynaydi.
Tabiatda to‘zlar yer usti va yer osti, sizot suvlari bilan birgalikda tarqaladi.
To‘zlarning suvlar bilan tarqalishda joyning relьefi, geologik to‘zilishi, tuproq gruntning
suv o‘tkazish xossasi va boshqa tabiiy sharoitlar katta axamiyatga ega.
Suv ayirgichlar yuzasida ma‘lum miqdorda suvda eriydigan to‘zlar bo‘lib, ustiga yetarli
miqdorda atmosfera yog‘inlari yogib tursa to‘zlar eritmasi ikki yo‘nalishda oqib boradi:
1. Yer yuzasidan oqar suvlar bilan birga. 2. Sizot va yer osti suvlari bilan birga.

Oqibatda suv ayirgichlardagi tuzlar daryolarga, undan dengizlarga va okeanlarga borib

tushadi.
Yerning tabiiy meliorativ xolati gidrogeologik mintaqalar bo‘yicha turlicha bo‘ladi.
1. Yer usti suvlarining singib kirish mintaqasida - qulay meliorativ xolat.
2. Sizot suvlarining sirtga tegish mintaqasida - qisman noqulay.
3. Sizot suvlarining tarqalish (bug‘lanish) mintaqasida - noqulay.
4. Soxil mintaqasida - turg‘unsiz meliorativ xolat vujudga keladi.
Yerning meliorativ xolatiga salbiy ta‘sir ko‘rsatadigan asosiy irrigatsiya - xo‘jalik
sharoitlariga quyidagilar kiradi:
Yangi yerlarni o‘zlashtirish, qishloq xo‘jalik ekinlarini me‘yoridan ortiqcha sug‘orish,
sho‘rlangan yerlarni asossiz normalarda sho‘rini yuvish, ekinlarni sho‘r suvlar bilan sug‘orib va
sho‘r yuvish, sug‘orish va kollektor-zovur tarmoqlaridan noto‘g‘ri foydalanish, ularni o‘z
vaqtida ta‘minlamaslik, sug‘oriladigan yerlarni ba‘zan turli sabablarga kura foydalanmasdan
tashlab qo‘yish, yerlarga me‘yordagi ortiqcha mineral o‘g‘itlar va biotsidlarni qo‘llash kabilar
kiradi.
Sug‘oriladigan dexqonchilik sharoitida dastlab tuproq sho‘rlanmagan bo‘lib, keyinchalik
yangi yerlarni o‘zlashtirish va sug‘orish jarayonida shu tuproqlar turli darajada (kuchsiz
sho‘rlanishdan tortib sho‘rxoqgacha) sho‘rlanib, qishloq xo‘jaligida foydalanishiga yaroqsiz
bo‘lib qoladi. Bu xodisaga tuproqning qayta sho‘rlanishi deyiladi.
Irrigatsiya tarmoqlaridan va ekinlarni katta me‘yorda sug‘orish natijasida filьtrlangan
suvlar tuproq grutining juda chuqur qatlamlaridagi to‘zlarni eritadi va sizot suvlariga qo‘shilib
minerallashganlik darajasini oshiradi xamda uning joylashish satxini umumiy ko‘tarishga olib
keladi.
Natijada sizot suvlari bug‘lanib, tuproqni qayta sho‘rlantiradi va botqoqlantiradi yoki
sho‘rlanmagan tuproqlarda esa faqat botqoqlanish yo‘z beradi.
Yer tekislash 3 xil bo‘ladi.
1. Asosiy tekislash - dalaning umumiy nishabligi butunlay o‘zgartiriladi va juda katta
xajmda (300-700 m3
/ga) ish bajariladi. Asosiy tekislash loyixa asosida yangi yerlarni
o‘zlashtirishda qo‘llaniladi.
2. Qisman tekislash - bunda yer sirtidagi ayrim baland-pastliklar tekislanib kam xajmda
ish bajariladi.
3.Joriy tekislash bu xar yili ekin ekishdan oldin o‘tkazilib, asosan shudgorlash natijasida
xosil bo‘lgan baland-pastliklar tekislanadi.
Yer tekislash asosan buldozerlar, skreperlar, greyderlar, uzun bazali planirovshiklar,
traktor molalari va chizel tekislagichlar yordamida amalga oshiriladi.
Yer sharida chuchuk suvga bo‘lgan talab kundan-kunga ortib bormoqda, gidrosferaning
faqat 2 foizini tashkil etuvchi chuchuk suv daryo, ko‘l, aktiv suv almashinish zonasidagi yer osti
suvlari, mo‘zliklarda mujassamlashgan. CHuchuk suv resurslarining 24,0 mln.km3
hozircha
insoniyat juda kam foydalanayotgan muzliklarga to‘g‘ri keladi. CHuchuk suvga bo‘lgan talab
kundan-kunga ortib bormoqda. SHaharlarda 1 kishi sutkasiga 400-600 litr, qishloqlarda esa 100-
200 litr suv sarf qiladi (vodoprovod yo‘q yerlarda 30-50 litrga to‘g‘ri keladi).
A.M.Vladimirovning (1991) ma‘lumoti bo‘yicha turln qulayliklarga ega bo‘lgan yirik shaharlar
aholisining har bir kishisiga quyidagicha suv taqsim bo‘ladi: Moskva va N‘yu-York - 600
l/sutk., Parij va Sankt-Peterburgda – 500, Londonda 263 l/sut. Yer sharida aholini ko‘payishi
yangi shaharlarni paydo bo‘lishi oqibatida suvga bo‘lgan talab ortib bormoqda. Masalan, 1950
yildan to 1990 yilgacha suvga bo‘lgan talab 3 barobar, 1950 yildan to 2000 yilgacha 7 barobar
ortdi. 1970 yilda Yer shari bo‘yicha suvga bo‘lgan talab 120 km3
ga yetgan. Daryo suvlari Yer
sharida bpr tekisda tarqalmagan. Dunyo aholisining 72 foizi yashaydigan Yevrosiyoda umumiy
daryo suvining 31 foiziga yaqini oqadi. Agar Yevronada jon boshiga yiliga 4,4 ming m3
,
Osiyoda 6,24 ming m3
, Afrikada 13,1 ming m3
suv to‘g‘ri kelsa, Janubiy Amerikada 51,5 ming
m
3
to‘g‘ri keladi. Yer kurrasi bo‘yicha har bir kishiga yiliga o‘rtacha 11 ming m3
daryo suvi
to‘g‘ri kelsa, maishiy xo‘jalik ehtiyojlari uchun bir yilda ishlatiladigan suvning (234000 km3
) 20
foizi butunlay sarflanib ketadi, qolgan 80 foizi ifloslangan yoki yarim tozalangan holda
daryolarga, kanal va ariqlarga tashlanadi va chuchuk suvni ifloslab yuboradi. Toshkent shahrida
jon boshiga sutkada maishiy xo‘jaliklar uchun 300 kub litrgacha suv sarflansa, bir yilda 0,2 kub
km dan ortiq suv kerak bo‘ladi. Bu CHirchiq daryosining yillik suv miqdorining faqatgina 3
foizini tashkil etadi (CHirchiq daryosining yillik suv miqdori 6,9 kub. km).
CHuchuk suvning yetishmaslik sabablari:
1. Xo‘jalik tarmoqlari va aholini tez o‘sishi tufayli suv resurslari ko‘p sarf bo‘ladi;
2. Daryoning suv yig‘adigan havzalarida o‘simliklarni qirqish, yerlarni haydash,
botqoqliklarni quritish va boshqalar sababli suv to‘planishining qisqarishi;
3. CHuchuk suv resurslarini sanoat, maishiy-kommunal, qishloq xo‘jaligi va boshqa
chiqindi, oqava suvlar bilan ifloslanishi.
Suv resurslarini ifloslanishi deganda biz har xil organik, noorganik, mexanik,
bakteriologik va boshqa moddalar to‘planib qolib, uning fizik xossalari (rangi, tiniqligi, hidi,
mazasi) va kimyoviy tarkibining (reaktsiyasi o‘zgaradi, organik va mineral qo‘shimchalar ortib.
zaharli birikmalar paydo bo‘lishi) o‘zgarishini suvning yuzasida har xil moddalar suzib, tagiga
cho‘kaverishini, suvning tarkibida kislorodning kamayib ketishi, bakteriyalar ko‘payishi,
yuqumli kasalliklar bakteriyalarini paydo bo‘lishini tushunamiz. Suvni ifloslovchi manbalar
orasida eng muhim o‘rinni sanoat ishlab chiqarishdan hosil bo‘lgan va maishiy kommunal
xo‘jalikdan chiqqan oqova suvlar egallaydi.
Sanoat va maishiy-kommunal xo‘jalik korxonalaridan, davolash-sog‘lomlashtirish va
boshqa tashkilotlardan chiqadigan iflos oqava suvlar; yuvuvchi sintetik moddalar; rudali va
rudasiz qazilma boyliklarining qazib olinishidagi chiqindilar; shaxtalarda, konlarda, neft
korxonalarida ishlatilgan va ulardan chiqqan iflos suvlar; yog‘och tayyorlash, uni qayta ishlash
va suvda oqizishda, tashishda hosil bo‘lgan chiqindilar; chorvachilik fermerlari va
majmualaridan oqib chiqadigan iflos suvlar; zig‘ir va boshqa texnik ekinlarni birlamchi ishlov
berishdan chiqqan chiqindilar; ekinlarni sug‘orish natijasida vujudga kelgan oqava - tashlandiq
va zovur suvlari; har xil mineral va organiq o‘g‘itlar hamda ekinlar zararkunandalariga sepilgan
zaharli ximikatlar ishlatilgan dalalaridan oqib chiqadigan suvlar; shahar, ishchi shaharchalari va
qishloq hududidan oqib chiqadigan (yog‘in suvlari) suvlar; elektr stantsiyasidan chiqqan issiq
suvlar; radioaktiv ifloslanish va boshqalar.
Sanoat chiqindi suvlarida tirik organizmlar uchun xavfli bo‘lgan har xil kislotalar, fenollar,
vodorod sul‘fati, ammiyak, mis, rux, simob, tsionid, mish‘yak, xrom va boshqa zaharli
moddalar, yog‘, neft mahsulotlari, har xil biogen moddalar mavjud bo‘lib, ular sanoat
korxonalarida ishlatilgan oqava suvlar bilan birga daryo, ko‘l va suv omborlariga borib
qo‘shiladi. Dunyo okeani quruqlik (litosfera) va atmosfera bilan uzviy aloqada bo‘lgan, alohida
xususiyatga ega muhitdir. Dunyo okeanining ifloslanishi asosan quruqlik, atmosfera va suv
havzalari (daryolar)ning ifloslanishi tufayli ro‘yobga chiqadi.
Dunyo okeaniga tashlanayotgan neft mahsulotlari, sanoat-maishiy chiqindilar, oqava
suvlar, radiaktiv va turli zaharli kimyoviy moddalar salmog‘i yil sayin ortmoqda. Yaqin chorak
asr mobaynida okean suvlarining ifloslanishi 1,5-3 martaga ko‘payishi kutilmoqda. Dunyo
okeani suvlariga qo‘shilayotgan neft miqdori yiliga taxminan 10 mln tonnani tashkil etmoqda.
Uning yarmiga yaqinini (44%) daryolar keltirayotgan bo‘lsa, qolgan katta salmog‘i dengiz floti
zimmasiga to‘g‘ri kelmoqda. Dengiz ostidan neft qazib olish oqibatida yiliga 100-200 ming
tonna neft quduqlardan chiqib okean suvlarini ifloslamoqda. Hozirda dunyo dengiz transporti
orqali 3 ming nomdagi turli kimyoviy moddalar tashilmoqda. Ularning aksariyat qismi o‘ta
zaharli birikmalar bo‘lib, turli yo‘llar bilan okean suvlariga qo‘shilmoqda. Dunyo okeanining
pestitsidlar bilan ifloslanishi juda xatarlidir. Ular okeanlarga qishloq xo‘jalik maydonlari va
atmosfera orqali tushmoqda. Bundan chorak asr muqaddam dunyo okeanida 450 ming tonna
DDT to‘planganligini mutaxassislar hisoblab chiqqanlar. Hozirda okeanlarga faqat atmosfera
orqali yiliga 130 ming tonna har xil pestitsidlar yog‘ilayotganligi ma‘lum.
Okean suvlarining og‘ir metallar bilan ifloslanishi ham talofatlidir. Dunyo bo‘yicha ishlab
chiqarilayotgan simobning (9-10 ming tonna) 35-50% i, qo‘rg‘oshinning 2 mln tonnasi
okeanlarga tushayotganligi sir emas. Kaliforniya (AQSH) texnologiya instituti olimlari
ma‘lumoti shuni ko‘rsatadiki, avtomobil gazlari tarkibidan ajralib chiqadigan qo‘rg‘oshinning 50
ming tonnasi atmosfera orqali okeanlarga tushar ekan. Quruqlikdagi barcha daryolar esa yil
davomida okeanlarga 2 mln tonna qo‘rg‘oshin, 20 ming tonna kadmiy va 10 ming tonna simob
xadya etadi. Bulardan tashqari kemalardan yiliga taxminan 7 mln dona turli metal buyumlar va
500 ming donadan ziyod shisha idishlar xamda 1 mln dan ortiq qog‘oz va plastmassa qutichalar
okeanlarga maishiy chiqindi sifatida tashlanmoqda. Dunyo okeani suvlarining ifloslanishining
ekologik hamda iqtisodiy-ijtimoiy zararlari beqiyosdir:
Qutbyoni xududlarda neft bilan ifloslanish mo‘z yuzasining al‘bedosini 27-35%ga
kamaytirishi sababli, mo‘zlarning erishi tezlashadi;
Pestitsidlar, ayniqsa DDT dengiz florasida fotosintezga barham beradi, hayvonlarning
tarqalishiga halaqit qiladi, dengiz hayvonlari yog‘ va jigarida to‘planib, turli og‘ir kasalliklarni
keltirib chiqaradi;
Okean suvlarining og‘ir metallar bilan ifloslanishi dengiz jonivorlari va ularni iste‘mol
qilish orqali kishilarda o‘ta havfli kasalliklarni keltirib chiqaradi;
Okean suvlarining ifloslanishidan Dunyoning turli qismlaridagi mashhur sohillarda
cho‘milish faoliyati to‘xtatilgan, demak ularni mavqeyi yo‘qoldi;
Okean suvini bir litrida neft aralashmasining 1 mg ga oshishi undagi barcha
fitoplanktonlarni, 0,1-0,001 mg ga ortishi baliq ikralarini qirilishiga olib keladi;
Dunyo okeani suvlarining neft mahsulotlari bilan ifloslanishi, uning mahsuldorligini 10-
20% ga, baliq ovlashni 15-25 mln tonnaga qisqartirib yubordi;
Okean suvlarining ifloslanishidan faqat baliqlarning o‘zidan Yaponiya yiliga 100 mln
AQSH dollari miqdorida iqtisodiy zarar ko‘rayotgan bo‘lsa, AQSHda okean suvlarini
ifloslanishining barcha yo‘qotishlari 10 mlrd dollardan ortganligi ma‘lum.
SHu tufayli dunyo okeani suvlarini ifloslanishdan saqlash uchun jahon mamlakatlari
birgalikda amaliy tadbirlarni qo‘llashga kirishmoqlari zarur. Aks holda, taniqli fransuz
okeanologi Jak Kustoning umidsiz bashoraticha «sanoat va turizm rivojlangan yirik davlatlar
zaharlashni to‘xtamas ekanlar asrimizning so‘ngidayoq okeanlarda hayot yo‘qoladi». Ha,
darvoqe Tur Xeyerdal ham, - «jonsiz okean-jonsiz sayyora» deb bejiz ta‘kidlamagan bo‘lsa
kerak.
O‘zbekiston suvlari va suv havzalari antropogen ifloslanishiga qarab 6 tipga bo‘linadi:
1. Toza suv oqimlari va suv havzalari. Ular asosan tog‘‘lik hududlarda joylashgan bo‘lib,
suvda mineral zarralari kam, biogen elementlar va organiq qo‘shilmalar kam uchraydi. Suv
havzalariga xos bo‘lgan og‘ir metallar va pestitsidlarga o‘xshash zararli moddalar me‘yordan
oshmagan (PDK). Pskom, Oqbuloq, Qizilsoy, Toshkeskan, Tepekli, Oqsu, Gelendaryo.
2. Tog‘ oldidagi sust ifloslangan suv oqimlari va suv havzalari. Rekreatsion ob‘ektlar va
kichik aholi punktlari ta‘sirida ifloslangan. Oqtoshsoy, Ugom, Ohangaron (Angrendan yuqori),
G‘ovasoy, Qashqadaryo, Omonqo‘ton, Sazagan, CHorvoq va Xisor suv omborlari.
3. O‘rtacha ifloslangan tog‘ oldi va tekislikdagi suv oqimlari va suv havzalari. Ular
ko‘pgina aholi zich joylashgan yerlarda mavjud. Biogen, mineral, organiq moddalar me‘yordan
2-3 barobar ortiq. Og‘ir metallar va neft mahsulotlari me‘yordan ortiq. CHirchiq, Ohangaron
(o‘rta oqim), Salarning yuqori qismi, Qorasuv kanali, Qo‘qonsoy, Norin, Qoradaryo, Isfaramsoy,
Marg‘ilonsoy, Zarafshon (Samarqanddan yuqori), Tuyabo‘g‘iz, Janubiy Surxon, CHimqo‘rg‘on,
Qayroqqum, Tuyamo‘yin suv omborlari, Sirdaryo (Farg‘ona vodiysi), Amudaryoni (TermizNukus) o‘rta va quyi oqimlari.
4. O‘rtacha ifloslangan va ifloslangan suv oqimlari va suv havzalari. Bunday suvlar qishloq
xo‘jaligida foydalanayotgan qadimgi sug‘oriladigan yerlarda uchraydi. Sanoat oqiziqlari, suvda
azot minerali, organiq modda uchraydi. Me‘yordan 3-4 barobar og‘ir metall, neft qoldiqlari va
pestitsidlar uchraydi. CHirchik (CHirchiq sanoat kompleksidan quyi), qo‘qonsoy (qo‘qonning
quyi qismi), SHimoliy Bog‘dod, Siab kollektorlari va boshqalar.
5. Iflos suv havzalari va suv oqimlari. Ular asosan sho‘r tuproqli qishloq xo‘jalik yerlarida,
yuqori minerallashgan suvli yerlarda joylashgan. Yirik aholi punktlarini quyi qismida
joylashgan. Bu toifaga kiruvchi suvlar, Amudaryoni - Orol bo‘yi zonasi, Buxoro voxasi,
Mirzacho‘l massivi va Farg‘ona voxasi.