Mavzu: Tibbiyot sohasida bemorning kasallik tarixini intellectual tahlil qilish vosita va dasturlari

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

Mustaqil ish

MAVZU: Tibbiyot sohasida bemorning kasallik tarixini intellectual tahlil qilish vosita va dasturlari

Bajardi:

Tekshirdi:
Toshkent – 2023


Mavzu: Geoaxborot tizimlarida ma’lumotlar strukturasi va modellari. Real ob’ektlarning geoaxborot tizimlarida aks ettirilishi, ma’lumotlar strukturasi, ma’lumotlar modellari, ma’lumotlar formatlari va ma’lumotlar bazalari va ularni boshqarish.

Reja:
1. Geoaxborot tizimlarida ma’lumotlar strukturasi
2. Real ob’ektlarning geoaxborot tizimlarida aks ettirilishi
3. Ma`lumotlar modellari
Ma’lumotlarni kiritishning muhim bosqichi kiritilgan ma’lumotlarni tekshirish va taxrir qilish. Hatolarni yoqotish yo’llari birorta yozuvni yokima’lumotlarni umuman o’chirishdan iborat. Demak, ma’lumotlar kiritish paytidahatolar vujudga kelishiga yo’l qo’ymaslik lozim va chiziqlar va maydonlarni diqqatbilan kiritilishga e’tibor berilishi lozim.Ma’lumotlarni kiritish paytida ekranda hosil bo’lgan tasvirni diqqat bilan kuzatish maqsadga muvofiqdir. Ohirigacha chizilmagan chiziq yoki ochiq qolgan maydon xato borligini bildiradi.
Noto’g’ri parametrlarni o’rnatish  natijasida ham hatolar vujudga kelishi mumkin va shunday xatolarni sistematik tabiati, ya’ni bir xil miqdor yoki tartibda takrorlanishi tufayli aniqlash va to’g’irilash osondir. Shunday xatolarni tasvirning shakli buzilishi, misol uchun, masshtab noto’g’ri belgilanishi natijasida birorta yo’nalishda shaklni cho’zilib yoki kichrayib ketishi orqali aniqlash mumkin.
Ko’rinib turibdiki, haqiqiy koordinatalar o’rniga 0 yoki juda katta miqdordagi ko’rsatkich kompyuterning dasturi yoki  vositasi xatosi tufayli kiritilsa shunday vaziyat hosil bo’ladi. Ikki marta chiziq yoki nuqta taqqoslanib kiritilsa, chiziq ohirigacha yetkazilmasa, nuqtalar birlashtirilmay qoldirilsa, paydo bo’lgan xato operatorning xatosidir va ishni qayta bajarish lozimdir.
Xaritaning topologiyasi chiziqlarni birlashtirishini, ayrim shakllarni barpo etish va nuqtalarni maydonlar ichida joylashtirishini bildiradi. Dasturlar shunday ishlarni bajarish uchun mo’ljallangan va bir biriga yaqin bo’lgan nuqtalarni avtomatik yo’l bilan birlashtirishga harakat qiladi.
Ma’lumotlar aniqligi deb ularning fazoviy joylashishining aniqligini tushunish kerak, ya’ni xaritadagi ob’ektning joylashishi haqiqiy joylashishiga nisbatan tekshiriladi. Raqamli tarzga aylantirilgan xaritada albatta “eng aniq xaritaga” nisbatan hatolar mavjud. Tuzilayotgan xaritaga nisbatan aniqligi yuqori bo’lgan xarita yoki dalada yuqori aniqlikdagi olingan ma’lumotlar bilan solishtirish yo’li bilan fazoviy joylashish hatosini aniqlash mumkin.
Shunday tekshirishlar va to’g’rlashlarni avtomatik ravishda bajarish imkoni bor, chunki ma’lumotlar komp’yuterning ma’lumotlar bazasiga kiritilgan va geografik axborotni idora qiluvchi tizim shunday ishlarni bajarib bera oladi.
Albatta xaritaning muhim bo’lgan matematik elementlari to’g’ri belgilangan holda komp’yuterga kiritilish kerak. Raqamli xaritaning aniqligi va sifati uni yaratish uchun manbaa sifatida ishlatilgan xaritaning masshtabi va proektsiyasiga, maz’munining tuzilish asoslariga bog’lik holda bo’lgani tufayli undan yaxshiroq bo’la olmaydi. Xaritadagi elementlarni raqamli tarzga aylantirishda nuqtalar orasidagi masofa joydagi 10 metrdagi masofadan kam bo’lmasa, shunday xaritadagi ma’lumotlardan foydalanib aniqligi yuqoriroq bo’lgan xaritalar bilan solishtirish mantiqqa to’g’ri kelmaydi.
Demak raqamli xaritalarda qog’ozda chop etilgan xaritalardagi hatolarga o’xshash xatolar mavjud, va ularning taqsimlanish tabiati va qonunlari bor. Raqamli xaritaning shu sababli imkoniyat va sifatlarini to’g’ri tasavvur qilingani maqsadga muvofiq.
Tez-tez uchrab turadigan xatolarning misollari: geografik ma’noga ega bo’lmagan kichik poligonlar, «osilib turgan» nuqtalar, ohirigacha olib borilmagan chiziqlar. Shunday xatolarni aniqlab, ularni darhol tuzatish kerak.
Hatolarning tabiati bir necha guruhga bo’linadi: operatorning hatolari; dasturlashning xususiy hatolari Hatolarni kanday kilib topish mumkin? Tajriba shuni ko’rsatadi, raqamli  tarzga aylantirishda oddiy shartlarga ko’ra ish olib borilsa, hatolarning oldini olish mumkin, ya’ni: poligonga rang berish; printerdan chiqarib manba bilan solishtirsh; hamma bor yozuvlarning poligonlarga va chiziqlarga mos kelishini tekshirish.
Aniqlik va to’g’rilikni aniqlash yo’llari quyidagilar: ob’ektlarning joylashishi yoki boshqacha aytganda ularning koordinatalari yuqori aniqlikka ega bo’lgan xarita bilan yoki GPS kuzatishlar natijalari bilan taqqoslash yo’li bilan tekshiriladi; atributlarinng to’g’riligini, ya’ni tegishli ob’ektlarga mosligini tekshirish yo’li bilan aniqlanadi. Ma’lumotlar bazasida tekshirishni avtomatik ravishda ham bajarish mumkin; man’baning masshtabi ma’lumotlarning aniqligiga ta’sir kiladi. Kartografik tasvir umumlashtirilgan tabiatga ega bo’lgani sababli ob’ektlarning joylashishi va
klassifikatsiyasi aniqlikka katta ta’sir ko’rsatadi. Agarki mayda masshtabli man’badan foydalanilgan bo’lsa, hosil bo’lgan raqamli ma’lumotlarni yirik masshtabli xarita bilan solishtirish noto’ri.
Ko’p hatolarning vujudga kelishining sababi raqamli tarzga aylantirish usullar va jarayonlardan noto’ri foydalanilgandan kelib chiqadi. Ayrim hatolar ma’lumotlarning qayta ishlash, saqlash, idora qilish va taxlil qilish paytida oshib boradi.ma’lumotlar aniqligi deb xisoblangan ko’rsatkichlarining haqiqiy ko’rsatgichlarga yaqinligi. Fazoviy ma’lumotlar ko’pincha umumlashtirilgan va shu sababli ularning haqiqiy ko’rsatkichlarini aniklash oson emas. Amaliyotda kuzatilgan yoki o’lchangan ko’rsatkichlar haqiqiy deb faraz qilinadi. Misol uchun, raqamli ma’lumotlarga ko’ra poligonning chegarasi uzunligini hisoblash vazifasida aniqlikni tekshirish maqsadida ushbu ko’rsatkich man’ba xaritadagi hisoblangan chegarasi bilan solishitiriladi. SHunday chegaralarni dalada tekshirish imkoni yo’k, chunki ular haqiqatda yo’q. SHundan kelib chiqadiki, ma’lumotlar bazaning aniqligi va undagi ma’lumotlar asosida xisoblangan natijalar anikligi bir xil bo’lmaydi.
Joylashish aniqligi ob’ekt joylashish to’g’risidagi axborotini hakikiy koordinatalarga mosligini bildiradi. Misol uchun, xaritada ob’ektlar 0.5 mm aniqligi bilan ko’rsatiladi va joyda agar 1:25000 masshtabdagi xaritadan foydalanilgan bo’lsa bu 12,5 metrga to’g’ri keladi, agar 1:250000 masshtabdagi xaritadan foydalanilgan bo’lsa bu 125 metrga to’g’ri keladi. Ma’lumotlar bazasida 1:25000 masshtabadgi xaritalardan olingan ma’lumotlar shartli aniqligi 0,01, 0,01, 0,001 ga teng deb xisoblasa bo’ladi. Joylashish aniqligini qanday qilib tekshirsa bo’ladi? Yuqori aniqlikka ega bo’lgan man’badan foydalanish kerak va ular yirikroq masshtabdagi xarita;
Xaritani raqamli tarzga aylantirish usullariga ko’ra hatolarning bir necha turi mavjud: hato hakikiy chiziq va uning raqamli tarzga aylantirilgan chizig’i solishtirish yo’li bilan hisoblanadi;registratsiya hatosi va kontrol nuqtalar joylashish hatosi ma’lumotlar bazasi aniqligiga katta ta’sir ko’rsatadi; koordinatalarni qayta ishlash natijasida hatolar paydo bo’ladi; atributlardagi hatolar daladagi ko’zatishlar va ularni qayta ishlash natijasida
vujudga keladi, lekin hamisha qayta ishlash natijalarni dalada tekshirib bo’lmaydi. Aerosuratdan olingan ma’lumotlar ham hato bilan bo’lishi mumkin. Xaritani yaratish jarayoni shunday hatolarga olib keladi: mazmun va ko’rsatkichlar umumlashtiriladi;chiziqlar to’g’rilab chiziladi va elementlar joyini o’zgartiradi. Misol uchun, temir yo’l bilan ustma-ust tushmasligi uchun ko’pincha avtomobil yo’lning joyi o’zgartiriladi. Ma’lumotlar bazasini boshqarishda geografik axborot tizimining o’rni. 
Foydalaniladigan ma’lumotlarning eng muhim belgisi – bu uning raqamli yoki raqamsiz shaklda olinganligi, u yoki bu shakllarda olingan ma’lumotlarning saqlanishi va foydalanilishi, GATning raqamli muhitga ushbu ma’lumotlarni kiritish aniqligi va qiymati, yangiligi nimaga bog’liqligi va hokazolardir.
Ma’lumotlar bazasining mavzuli tarkibini shakllantirish uchun birlamchi ma’lumotlar manbalari sifatida geografik xaritalardan foydalanish qator sabablarga ko’ra qulay va samaralidir. Xaritadan olingan ma’lumotlar quyidagi afzalliklarga ega:
– aniq hududiy bog’lanishga ega ;
– istalgan shaklda axborotlarni kompyuterda saqlash uchun mumkinlik
darajasiga ega. Kartografik manbalar juda ko’pligi va turli-tumanligi bilan farqlanadi.
Umumgeografik va topografik xaritalardan tashqari o’nlab va hatto yuzlab tipdagi turli mavzuli xaritalar mavjud. Xaritalar, seriyalar va majmuaviy atlaslarning rolini alohida qayd qilish zarur, chunki bu yerda ma’lumotlar bir xillikda, tizimlashtirilgan, o’zaro kelishilgan shaklda keltiriladi. Bunday xaritalar to’plamlari ayniqsa mavzuli ma’lumotlar bazasini yaratishda muhimdir.
Shu sababli bugungi kunda amalda qo`llanilayotgan va foydalanilayotgan GATlarning ko`pchiligi o`lchash natijalarini ishlab chiqishga va ularni tahlil qilishga mo`ljallangan. GAT bilan ishlayotganda kompyuter ekranida bir yoki bir nechta Sizni qiziqtirgan kartani (yoki plan-sxemani) ko`rishingiz mumkin. Ish jarayonida tasvirning detallashaganlik darajasini oson o`zgartirish, ayrim elementlarini kichiklashtirish yoki kattalashtirish mumkin. Masalan shaharda biror bir uyni, uning podezdini, atrofidagi obyektlarni ko`rishimiz mumkin.
Bundan tashqari ma`lumotlarning mavzuli tarkibi bo`yicha boshqarish ishlarini ham olib borish mumkin, masalan, foydali qazilmalar kartasida ish paytida kerakli bo`lmagan ba`zi foydali qazilmalar tasvirlangan xatlarni o`chirib qo`yish; zarur bo`lgan qatlamlarni esa paydo qilish mumkin.
Biror obyektni belgilab u haqida ma`lumot olish mumkin: masalan, binoning narxini, kimga qarashli ekanini, qanday holatda ekanligini, obyektning o`lchamini, shahar asosiy muhandislik tarmoqlariga ulanganligini va h.k. Bu ko`rsatkichlarni kompyuter monitorida bevosita o`lchash ham mumkin.
GAT da maxsus qidiruv tizimi ham mavjud. Talabingizga binoan sizni qiziqtirgan obyektlar ko`rsatkichlari haqida talab shartlari tuziladi va tizimli avtomatik ravishda talabingizga javob qaytariladi. Masalan, maydonning 0,1 ga dan kam bo`lmagan va temir yo`l bekatidan 3 km uzoqda joylashgan barcha suv havzalarini, 1 km dan oshmagan masofada joylashgan er uchastkalari ekranda ko`rsatilsin va h.k.
Maxsus vositalar orqali ma`lumotlarni analitik qayta ishlab, qiyin masalalarni ham echish mumkin, ya`ni real borliq modelini hosil qilish. Masalan, truboprovod trassasida ro`y beradigan portlashlarni bashorat qilish; ifloslanishning tarqalish yo`lini tadqiq qilib, tabiiy muhitga etkaziladigan ofatni hisoblash va unga qarab rejalarni belgilash.
Ma’lumotlarni to’plash bilan bir qatorda ularni saqlash va qayta ishlash, ya’ni zaruriy tartibda boshqarish kerak. Buning uchun maxsus dasturiy ta’minot talab qilinadi. GAT ning ko’pgina mavjud dasturiy vositalarida yetarli darajadagi samarali yondashuvlardan foydalaniladi. Bu yondashuvlar asosan ma’lumotlar bazasi (MB) ko’rinishidagi ma’lumotlarni tashkil etishga, ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) nomini olgan boshqariladigan dasturiy vositalarga asoslanadi. Ma’lumotlar bazasi deganda, odatda «amaliy dasturlarga bog’liq bo’lmagan, ma’lumotlar izohi, saqlanishi va o’zgartirilishini ko’zda tutuvchi, ma’lum bir tartib-qoida asosida tashkil etilgan ma’lumotlar to’plami», ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi
deganda esa ma’lumotlar bazasini yaratish, yuritish va foydalanish uchun zarur bo’ladigan dasturlar hamda til vositalari tushuniladi. Demak, ma’lumotlar bazasini boshqarish uchun maxsus dasturlardan foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi.
Zamonaviy MBBT, jumladan GAT dasturiy ta’minotida foydalanilayotgan tizimlar ham ma’lumotlarni talab darajasida tutib turadigan modellarning tiplariga qarab ierarxik, tarmoqli va relyatsion turlarga bo’linadi. Relyatsion tipdagi MBBT fazoviy ob’ektlar to’g’risidagi ma’lumotlarni hamda ularning nisbiy yoki jadvallar ko’rinishidagi tavsiyalarini keltirishga imkon beradi. MBdagi ma’lumotlarni o’zgartirishning qulayligi MBBTning til vositalari bilan uzviy bog’liqdir. Bunda MBBT dan foydalanuvchiga katta imkoniyatlar berilgan. Bunday imkoniyatlar GAT ning MB ga fazoviy so’rovlarni kengaytirishga, ushbu holatga moslashtirishga zamin yaratadi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish jarayonida ularni tahlil qilish bloki GATning 3 ta yirik moduli (kiritish, qayta ishlash va chiqarish) ishida muhim bo’lib, u geoaxborot texnologiyasining yadrosi sanaladi. Boshqa barcha operatsiyalar uning asosiy analitik va modellashtirilgan funktsiyalarining servis qismi sifatida e’tirof etilishi mumkin. SHunday qilib, GATda ma’lumotlar bazasini to’g’ri boshqarish ulardan samarali foydalanishga imkon beruvchi MBBTni yaratish bilan uzviy bog’liqdir.


GIS ob'ektlar to'g'risidagi turli xil ma'lumotlardan, er yuzasining xususiyatlaridan, ob'ektlar o'rtasidagi shakllar va munosabatlar haqidagi ma'lumotlardan va turli tavsiflovchi ma'lumotlardan foydalanadi.
Haqiqiy dunyo geo obyektlarini va ularning barcha xususiyatlarini to'liq ko'rsatish uchun cheksiz katta ma'lumotlar bazasi kerak bo'ladi. Shuning uchun umumlashtirish va abstraksiya usullaridan foydalanib, ko'plab ma'lumotlarni tahlil qilish va boshqarish oson bo'lgan cheklangan hajmgacha kamaytirish kerak. Bunga o'rganilayotgan ob'ektlarning asosiy xususiyatlarini saqlaydigan va ikkilamchi xususiyatlarni o'z ichiga olmaydigan modellardan foydalanish orqali erishiladi. Shu sababli, GIS yoki uni qo'llash texnologiyasini ishlab chiqishning birinchi bosqichi GISning axborot bazasini yaratish uchun ma'lumotlar modellarini tanlashning mantiqiy asosidir.
Geografik axborot tizimida ma'lumotlarni tashkil qilish usulini tanlash va birinchi navbatda, ma'lumotlar modeli, ya'ni. fazoviy ob'ektlarni raqamli tavsiflash usuli ko'pchilikni aniqlaydi funksionallik yaratilgan GIS va ma'lum kiritish texnologiyalarining qo'llanilishi. Model ma'lumotlarning vizual qismini taqdim etishning fazoviy to'g'riligini ham, yuqori sifatli kartografik materialni olish va raqamli xaritalar nazoratini tashkil etish imkoniyatini ham aniqlaydi. GISda ma'lumotlarni tashkil qilish usuli tizimning ishlashiga katta ta'sir qiladi, masalan, ma'lumotlar bazasini so'rash yoki monitor ekranida ko'rsatish (vizuallashtirish).
Ma'lumotlar modelini tanlashdagi xatolar GISda zarur funktsiyalarni amalga oshirish va kelajakda ularning ro'yxatini kengaytirish imkoniyatiga, iqtisodiy nuqtai nazardan loyihaning samaradorligiga hal qiluvchi ta'sir ko'rsatishi mumkin. Yaratilgan geografik va atributiv ma'lumotlar bazalarining qiymati to'g'ridan-to'g'ri ma'lumotlar modelini tanlashga bog'liq.
Ma'lumotlarni tashkil etish darajalari piramida sifatida ifodalanishi mumkin. Ma'lumotlar modeli - bu ma'lumotlarni tashkil etishning kontseptual darajasi. "Ko'pburchak", "tugun", "chiziq", "yoy", "identifikator", "jadval" kabi atamalar "mavzu" va "qatlam" tushunchalari kabi xuddi shu darajaga tegishli.
Ma'lumotlarning tashkil etilishini batafsil ko'rib chiqish odatda ma'lumotlar strukturasi deb ataladi. Strukturada “matritsa”, “roʻyxat”, “mos yozuvlar tizimi”, “koʻrsatkich”, “axborotni siqish usuli” kabi matematik va dasturlash terminlari paydo boʻladi. Ma'lumotlarni tashkil etishning keyingi tafsilot darajasida mutaxassislar ma'lumotlar fayllari tuzilishi va ularning bevosita formatlari bilan shug'ullanadilar. Muayyan ma'lumotlar bazasini tashkil etish darajasi har bir loyiha uchun o'ziga xosdir.
Biroq, GIS, boshqa har qanday axborot tizimi singari, kiruvchi ma'lumotlarni keyinchalik real shaklda amalga oshirish uchun qayta ishlash va tahlil qilish vositalarini ishlab chiqdi. Shaklda. 3. GISning tahliliy ishining diagrammasi keltirilgan. Birinchi bosqichda geografik (raqamli xaritalar, rasmlar) va atributiv ma'lumotlarni "to'plash" amalga oshiriladi. Yig'ilgan ma'lumotlar ikkita ma'lumotlar bazasining mazmunidir. Birinchi ma'lumotlar bazasida kartografik ma'lumotlar saqlanadi, ikkinchisi esa tavsiflovchi ma'lumotlar bilan to'ldiriladi.
Ikkinchi bosqichda fazoviy ma'lumotlarni qayta ishlash tizimi kerakli ma'lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish uchun ma'lumotlar bazalariga kiradi. Shu bilan birga, butun jarayon ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi (DBMS) tomonidan boshqariladi, uning yordamida jadval va ma'lumotlarni tezda qidirishingiz mumkin. statistik ma'lumotlar. Albatta, GIS ishining asosiy natijasi turli xil xaritalardir.
Geografik va atribut ma'lumotlari o'rtasidagi aloqani tashkil qilish uchun o'zaro ta'sirning to'rtta yondashuvi qo'llaniladi. Birinchi yondashuv georelyatsion yoki, shuningdek, gibrid deb ataladi. Ushbu yondashuv bilan geografik va atribut ma'lumotlari turlicha tartibga solinadi. Ikki turdagi ma'lumotlar o'rtasidagi munosabatlar ob'ekt identifikatori orqali amalga oshiriladi. Shakldan ko'rinib turibdiki. 3., geografik ma'lumotlar o'z ma'lumotlar bazasida atributiv ma'lumotlardan alohida saqlanadi. Atribut ma'lumotlari relyatsion ma'lumotlar bazasi boshqaruvi ostida jadvallar shaklida tuzilgan.
Keyingi yondashuv integratsiyalashgan deb ataladi. Ushbu yondashuv fazoviy va atributiv ma'lumotlarni saqlash uchun relyatsion DBMS vositalaridan foydalanishni ta'minlaydi. Bunday holda, GIS DBMSga qo'shimcha sifatida ishlaydi.
Uchinchi yondashuv ob'ekt yondashuvi deb ataladi. Ushbu yondashuvning afzalligi - murakkab ma'lumotlar tuzilmalari va ob'ektlar orasidagi munosabatlarni tavsiflashning qulayligi. Ob'ekt yondashuvi ob'ektlarning ierarxik zanjirlarini qurish va ko'plab modellashtirish muammolarini hal qilish imkonini beradi.
So'nggi paytlarda birinchi va uchinchi yondashuvlarning sintezi bo'lgan ob'ektga aloqador yondashuv eng ko'p qo'llanilmoqda.
Shuni ta'kidlash kerakki, GISda ob'ektlarni ko'rsatishning bir necha shakllari mavjud:
Nuqtalarning tartibsiz tarmog'i shaklida;
Muntazam punktlar tarmog'i shaklida;
izoliyalar shaklida.
Noqonuniy nuqtalar tarmog'i ko'rinishidagi vakillik - atributlar sifatida berilgan maydon nuqtasida qandaydir qiymatga ega bo'lgan o'zboshimchalik bilan joylashgan nuqta ob'ektlari.
Muntazam nuqtalar tarmog'i ko'rinishidagi tasvir kosmosda teng ravishda joylashgan etarli zichlikdagi nuqtalardir. Muntazam nuqtalar tarmog'ini tartibsiz nuqtalardan interpolyatsiya qilish yoki oddiy tarmoq orqali o'lchash yo'li bilan olish mumkin.
Kartografiyada tasvirlashning eng keng tarqalgan shakli izolyatsiyalangan tasvirdir. Ushbu vakillikning kamchiligi shundaki, odatda izoliyalar orasida joylashgan ob'ektlarning xatti-harakatlari haqida ma'lumot yo'q. Ushbu taqdimot usuli tahlil qilish uchun eng qulay emas. GISda fazoviy ma'lumotlarni tashkil etish modellarini ko'rib chiqamiz.
Ma'lumotlarni tashkil etishning eng keng tarqalgan modeli qatlamli modeldir.Modelning mohiyati shundan iboratki, ob'ektlar mavzuli qatlamlarga va bir qatlamga tegishli ob'ektlarga bo'linadi. Ma'lum bo'lishicha, alohida qatlam ob'ektlari alohida faylda saqlanadi, ular ma'lum bir to'plam sifatida kirish mumkin bo'lgan o'z identifikatorlari tizimiga ega. Shakldan ko'rinib turibdiki. 6, sanoat hududlari, savdo markazlari, avtobus yo'nalishlari, yo'llar, aholini ro'yxatga olish joylari alohida qatlamlarga joylashtirilgan. Ko'pincha bitta tematik qatlam ham gorizontal ravishda bo'linadi - xaritalarning alohida varaqlariga o'xshash. Bu ma'lumotlar bazasini boshqarish qulayligi va katta ma'lumotlar fayllari bilan ishlashdan qochish uchun amalga oshiriladi.
Qatlamli model doirasida ikkita aniq amalga oshirish mavjud: vektor-topologik va vektor-topologik bo'lmagan modellar.
Birinchi amalga oshirish vektor-topologik, shakl. 7. Ushbu model cheklovlarga ega: barcha geometrik turdagi ob'ektlar bir vaqtning o'zida bir tematik qatlamning bir varag'iga joylashtirilishi mumkin. Masalan, ARC/INFO tizimida bitta qamrovda siz faqat nuqtali obyektlarni yoki faqat chiziqli obyektlarni yoki ko‘pburchak obyektlarini yoki ularning kombinatsiyasini joylashtirishingiz mumkin, bundan “nuqtali ko‘pburchak” va uch turdagi obyektlar bundan mustasno birdaniga.
Vektor-topologik bo'lmagan ma'lumotlarni tashkil etish modeli yanada moslashuvchan modeldir, lekin ko'pincha bir qatlamda faqat bir xil geometrik turdagi ob'ektlar joylashtiriladi. Qatlamli ma'lumotlarni tashkil qilishda qatlamlar soni juda katta bo'lishi mumkin va aniq amalga oshirishga bog'liq. Qatlamli ma'lumotlarni tashkil qilish bilan qatlamlar bilan ifodalangan ob'ektlarning katta guruhlarini yagona ob'ekt sifatida boshqarish qulay. Masalan, ko'rsatish uchun qatlamlarni yoqish va o'chirish, qatlam o'zaro ta'siri asosida operatsiyalarni belgilashingiz mumkin.
Shuni ta'kidlash kerakki, ma'lumotlarni qatlamli tashkil etish modeli rastr ma'lumotlar modelida mutlaqo ustunlik qiladi.
Qatlam modeli bilan bir qatorda ob'ektga yo'naltirilgan model qo'llaniladi. Ushbu model ierarxik to'rdan foydalanadi (topografik tasniflagich
Ob'ektga yo'naltirilgan modelda asosiy e'tibor ob'ektlarning qandaydir murakkab ierarxik tasnif sxemasidagi o'rni va ob'ektlar orasidagi munosabatlarga qaratiladi. Ob'ektlar o'rtasidagi munosabatlarning butun tizimini tashkil etishning qiyinligi tufayli bu yondashuv qatlamli modelga qaraganda kamroq tarqalgan.
Yuqorida aytib o'tilganidek, GISdagi ma'lumotlar geografik va atributlar ma'lumotlar bazalarida saqlanadi. Fazoviy ma'lumotlarni aks ettirish uchun vektor modeli misolida axborotni tashkil etish tamoyillarini ko'rib chiqing.
Har qanday grafik ob'ektni har qanday koordinatalar tizimida hisoblash mumkin bo'lgan ma'lum bir uchi koordinatalariga ega bo'lgan geometrik ibtidoiylar oilasi sifatida tasvirlash mumkin. Turli GISdagi geometrik primitivlar har xil, lekin asosiylari nuqta, chiziq, yoy, ko'pburchakdir. Nuqta ob'ektining joylashuvi, masalan, ko'mir shaxtasi, bir juft koordinata (x, y) bilan tasvirlanishi mumkin. Daryo, suv quvuri, temir yo'l kabi ob'ektlar koordinatalar to'plami (x1, y2; …; xn, yn) bilan tavsiflanadi, rasm. 9. Daryo havzalari, qishloq xo'jaligi erlari yoki saylov uchastkalari kabi hududiy ob'ektlar yopiq koordinatalar to'plami (x1, y1; … xn, yn; x1, y1) sifatida ifodalanadi. Vektor modeli alohida ob'ektlarni tavsiflash uchun eng mos keladi va eng kamida doimiy o'zgaruvchan parametrlarni aks ettirish uchun.
Geografik ma'lumotlar bazasi ob'ektlar haqidagi ma'lumotlarni muvofiqlashtirishdan tashqari, ushbu ob'ektlarning tashqi dizayni haqidagi ma'lumotlarni saqlashi mumkin. Bu chiziqlarning qalinligi, rangi va turi, ko'pburchak ob'ektning lyukining turi va rangi, uning chegaralarining qalinligi, rangi va turi bo'lishi mumkin. Har bir geometrik ibtidoiy uning miqdoriy va sifat xususiyatlarini tavsiflovchi atributiv ma'lumotlar bilan bog'liq. U har xil turdagi ma'lumotlarni saqlash uchun mo'ljallangan jadvalli ma'lumotlar bazalari maydonlarida saqlanadi: matn, raqamli, grafik, video, audio. Geometrik primitivlar oilasi va uning atributlari (tavsiflari) oddiy ob'ektni tashkil qiladi.
Zamonaviy ob'ektga yo'naltirilgan GIS ob'ektlarning butun sinflari va oilalari bilan ishlaydi, bu esa foydalanuvchiga ushbu ob'ektlarning xususiyatlari va ularning o'ziga xos naqshlari haqida to'liqroq tasavvurga ega bo'lish imkonini beradi.
Ob'ektning tasviri va uning atributlari haqidagi ma'lumotlar o'rtasidagi munosabat noyob identifikatorlar orqali mumkin. Ular har qanday GISda aniq yoki yashirin shaklda mavjud.
Ko'pgina GISda fazoviy ma'lumotlar geografik ob'ektlar tasvirlari bilan alohida shaffof qatlamlar shaklida taqdim etiladi. Ob'ektlarni qatlamlarga joylashtirish har bir alohida holatda ma'lum bir GISning xususiyatlariga, shuningdek, hal qilinayotgan vazifalarning xususiyatlariga bog'liq. Ko'pgina GISda alohida qatlamdagi ma'lumotlar bitta ma'lumotlar bazasi jadvalidagi ma'lumotlardan iborat. Qatlamlar bir hil geometrik ibtidoiylardan tashkil topgan ob'ektlardan hosil bo'ladi. Bu nuqta, chiziq yoki hududning geografik xususiyatlariga ega qatlamlar bo'lishi mumkin. Ba'zan qatlamlar ob'ektlarning muayyan tematik xususiyatlariga ko'ra yaratiladi, masalan, temir yo'l liniyalari qatlamlari, suv omborlari qatlamlari, tabiiy resurslar qatlamlari. Deyarli har qanday GIS foydalanuvchiga qatlamlarni boshqarish imkonini beradi. Asosiy boshqaruv funktsiyalari qatlamning ko'rinishi / ko'rinmasligi, tahrirlash, foydalanish imkoniyatidir. Bundan tashqari, foydalanuvchi fazoviy atribut qiymatlarini ko'rsatish orqali raqamli xaritaning axborot mazmunini oshirishi mumkin. Ko'pgina GIS rastrli tasvirlarni xususiyat qatlamlari uchun poydevor qatlami sifatida ishlatadi, bu ham tasvirning ko'rinishini oshiradi.