Mavzu: til va nutq ekalogiyasi

Til va nutq, dialektikasida til o‘ziga xos murakkab tuzilishga (strukturaga) ega bo‘lgan bir butun sistema sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Demak, F.de Sossyur mutlaqo to‘g‘ri ta‘kidlaganidek, til sistemadir.Til sistemasining bir-biri bilan uzviy bog‘langan tovush tomoni, lug‘at tarkibi, grammatik ko‘rilishi mavjud bo‘lib, ular birgalikda bir butunlikni, sistemani tashkil etadi. Tilning sistem xarakteri aslida qayd etilgan satrlar, qatlamlar (yaruslar) bilan belgilanadi, asoslanadi.

Til va nutq ekologiyasi

Til ekologiyasi – har bir alohida tilning o’ziga xosligini saqlab qolish va lingvistik xilma-xillikni saqlash maqsadida tilning atrofdagi omillar bilan o’zaro ta’sirini o’rganadi. ‘Til ekologiyasi’ tushunchasi 1970 yilda tilshunos E. Xaugen tomonidan kiritilgan.

Ekologiya tirik organizmlarning bir-biri bilan o’zaro ta’sirini o’rgangani kabi, til ekologiyasi ham tillarning bir-biriga ta’sirini va ularning tashqi omillar bilan o’zaro ta’sirini o’rganadi. Tabiatdagi ekologik muammolar odamlarning sog’lig’ini yomonlashtirishi mumkin, til ekologiyasi muammolari ushbu til ona uchun bo’lgan odamning tanazzulga uchrashiga olib kelishi mumkin.

Zamonaviy jamiyatdagi nutqiy vaziyat odamlarning milliy tili va madaniyatining umumiy holatini belgilaydi. Tilning ekologiyasi tilning qanday ko’rinishini, unga ta’sir etadigan va nimaga olib kelishini ko’rib chiqadi.

Hamma o’zgarishlar zararli emas. Vaqt o’tishi bilan til o’zgaradi. Har qanday zamonaviy tirik til bir necha asrlar ilgari bo’lganidan farq qiladi. Til ekologiyasining vazifalari tilni har qanday ta’sirdan yopish emas, balki o’ziga xosligini saqlab qolish, shu bilan birga yangi va foydali narsalarni kiritishdir.

Tilning ekologiya muammolari

Nafaqat urushlar yoki boshqa ijtimoiy muammolar, balki kundalik hayotda begona so’zlarning o’zlariga tegishli bo’lmagan joylarning paydo bo’lishi ham tilni buzilishi yoki yo’q qilinish arafasida qolishi mumkin.

Yoki so’zning bir qismi bitta tilda, ikkinchi qismi esa boshqa tilda yozilganda. Keyin bunday so’zlar kundalik nutqqa va hatto adabiyotga o’tadi. Ommaviy axborot vositalarida ular juda ko’p. Ushbu jarayon til muhitining ifloslanishi deb ataladi. Bunday so’zlar juda ko’p bo’lsa, ular allaqachon begonalar emas, balki o’zlari kabi qabul qilinadi. Internetdagi aloqa nutqqa ham salbiy ta’sir qiladi, so’zlar bir nechta harflarga qisqartiriladi, tinish belgilari ko’pincha grammatika va sintaksis kabi umuman chiqarib tashlanadi. Ijtimoiy tarmoqlardagi jumlalar bir so’zli va bir nechta so’zlardan iborat.