Mavzu: Tojik kovragi o’simligining bioekologiyasi va urug’chiligi (Ferula) Reja

Asosiy qism

1. 
   Tojik kovragining umumiy tavsifi.
   

Bu oilaga kiradigan usimliklarning kupchilik kismi urganilgan usimliklar bulib chala-buta va buta usimliklar kam uchraydi. Utsimon usimliklari asosan Shimoliy yarim sharning mutadil iklim zonasida, buta va chala-butalar esa tropik va subtropik mamlakatlarida usadi.
Barglari navbat bilan joylashgan, yonbargchasini chetlari tekkis yoki bir nechta joylaridan chukur kirkilgan bulib, poyani atroflari bilan urab olgan. Poyaning yer ustkikisminingichkikovak, unda moy yullari mavjud. Bugim va bugim oraliklari ajralib turadi.
Gullari mayda, soyabonsimon tup gullarga tuplanadi. Murakkab soyabonning asosida xam shunday kichik uramchalar bor. Soyabon guli usimliklarning ba’zilarida bunday urama va uramachalar bulmaydi yoki ikkalasidan bittasi buladi.
2-Urama va uramachalarning shakli kattaligi va kay xolda joylashganligi usimliklarni tugri aniklashga (sistemmaga solishga) imkon beradigan muxim belgi xisoblanadi.
Gullari oktinamorf ikki jinsili, ba’zan birjinsli (bir yoki ikki uyli) lari xam uchraydi. Ba’zi bir usimliklarda tup gullarni chetidagi (atrofidagi) tashki tojbarglar ichkaridagilarga nisbatan yirikrokbuladi.
Gul kosachalari juda xam reduksiyalangan; kosachasi besh tishli, gul tojisi esa besh tojibargli bulib, changchilari xam beshta. Urugchisi 2ta mevacha bargdan tuzilgan. Tugunlari ikki uyali, ikki ustunchali, ostki bulib, xar kaysiustunchaningasosininektardanurabturadi.
Gullariproterioangriktipda (otaligionalikdanoldinetiladi), xashoratlarerdamidachetdanchanglanadi.
Mevasi kush pistayokiosilmamevachadaniborat( yetilganmevaikkikismmevachagabulinibumumiypoyagaosilibturganiuchun shu nom bilanyuritiladi).
Soyabonguldoshlaroilasi 3500 tagayakinturlarni uz ichiga oladiva 250 turkumdaniborat. Ular deyarlibutun yer yuzigatarkalgan. MDX Davlatlaridabuoilavakillarining 750 turi uchraydi. Ular 147 turkumgamansubdir. Buoilaningkattaaxamiyatgaegabulganturlarivaturkumlarikuyidagilardaniborat:bularsabzi,Yukashnich, petrushka, ukrop, zira, seldor, kavrakvaboshkalar.
3 Kovraklar- Ferula L.- turkumi.
Bularasosan kup yillikusimliklardir, tarkibida efir moy va smola mikdori kup buladi. Turkumning yer yuzida 160 dan ziedturlariuchraydi, MDX (Sobik SSSR) mamlakatlarida 110 turi UrtaOsiyorespublikalaridaesa 104 turi uchraydi.
Turkumvakillariningkupchilikkismiusishvarivojlanishxususiyatlarigakura ,efimeroidlarguruxigamansubusimliklardir ( Ya’ni kiska vegitatsiyadavrivauzunnokulaysharoitdagitinimdavrigautishuchunmoslashganusimlik).
Mazkurturkumningvakillarixayotiyshakliniutashibuyichaikkitabiologik (monokarbvapolikarb) guruxgaajraladi.
FerulaL. Turkumivakillarimonokarbvapolikarb ,ukildizliutusimliklarxisoblanadi. Ular odatda baland buylivayogonpoyalixamdayaxshirivojlanganukildizgaegabulganuismliklardir. Barglariyirik ,tupbarg, bargplastinkasiuchbulakli, yanabubulakchalar uz navbatidaorasidanikkigabulingan. Poyalariyirikichigovakbugimvabugimoraligiajralibturadi. Usimliklarningumumiybalandligi 1-2 metrgachaetadi.
Generativorganizmlarninguzunligiusimlik turi vausishsharoitigakarabxar xil uzunlikdabuladi. Gullarimaydasoyabon tup gullargatuplangan. Gullariantinomorf, ikkivaba’zanbirjinsli. Gul kosachasireduksiyalangan; kosachasi 5 tishli, gultojibargibeshta, changchilari xam 5 ta. Gullarixashoratlarbilanchanglanadi.Mevalarivauruglari kush pistaosilmamevachadaniboratdir.
Kovrakusimliginingmaxalliyaxoliusimlikturigakarabsassikkovrak, rova, rovshak, kamol,murchakamolvaboshkanomlarbilanatashadi.
Smola olishuchunasosan 10 ta turi ishlatiladi.BularF.Foetida-sassikkovrak, F.Taolshikorum- Tojikkovragi ,F.kuhistanica-Kuxistonkovragivaboshkalar.
Sassikkovrakbalandligi 1,5-2 metrgachaetadigan kup yillikutusimlik, ildiziyogon 15 sm gachaetadi, lavlagisimonchukurjoylashgan. Usimlikpoyasi 7-8 yildansungbirinchimarttausibchikadivagullaydi.Poyasi tik usuvchiyogonichkikismikovak, yukorikismishoxlangan.
Bargbulaklarichuzinchokyokilansetsimon. Poyadagibarglarimaydarok tashki tomonijuda kup tuklarbilankoplanganbulib ,poyadakinibilanketma-ket joylashgan. Gullarimurakkabsoyabongatuplangan, ochsarik, kosachasiz, tojbargi 5 ta, otaligi 5 ta, onaliktuguniikkixonalipastdajoylashgan. Mevasiikkibulaklidonacha-pista.
Mart- Aprel oylaridagullaydi, mevasi aprel-may oylaridapishibetiladi. Usimliklarning yer ustkikismlariusishmuxitiva ob-xavosharoitigakarab 1,5-2 oy faoliyatkursatadi.
Kuxiston kovragi- bo‘yi 1.5-2metrgacha yetadi,ildizi yo‘g‘on 15 sm gacha yetadi,lavlagisimon chuqur joylashgan.O‘simlik poyasi 7-8 yildan so‘ng bir marotaba o‘sib chiqadi va gullaydi. Poyasi tik o‘suvchi,yo‘g‘on,ichi kovak,yuqori qismi shoxlangan. Barg bo‘laklari cho‘zinchoqyoki lansetsimon.Poyadagi barglari maydaroq,tashqi tomoni juda ko‘p tuklar bilan qoplangan bo‘lib,poyada qini bilan ketma-ket o‘rnashgan. Gullari murakkab soyabonga to‘plangan, och sariq,kosachasiz,tojbargi 5 ta,otaligi 5 ta,onalik tuguni ikki xonali pastda joylashgan.