Mavzu: Toponimika va geografiya Reja

Mavzu:Toponimika va geografiya

Reja:
1.Tarixiy toponimikaning fanining maqsad va vazifalari .
2.Buxoro toponimiyasi .
3.Markaziy Osiyo toponimiyasi .
4.Geografik joy nomlar .

Toponimika geografik nomlar ,kishi ismlarini o'rganadigan fan sifatida maydonga keldi. Toponimikani “ zamin tili” , ya’ni , yer tili deb ham atashadi. Toponimika atamasi yunon tilidan olingan bo‘lib, “topos” – joy , “ onom ” yoki “onima” - nom. Umuman, joy nomini o‘rganadigan fan degan ma'noni bildiradi.

Toponimika ikki ob'yektdan: mikro va makro toponimlardan iborat bo'lib: Mikro toponimika – grammatik jihatdan mayda ob'yektlarni , ya'ni "turdosh otlarni ” , mikro ob'yektlarning nomlarini o’rganadi.

Makro toponimlar esa atoqli otlar , ya'ni yirik ob'yektlarning nomlarini tadqiq qiladi .

Hozirgi vaqtda toponimika faqat katta va yirik ob'yektlarning: tog‘lar ,

o‘rmonlar , vodiylar , vohalar , shaharlarning nomlarinigina emas , balki kichik ob'yektlarning - mahallalar , daralar , jarliklar , anhorlar , daryo irmoqlari , ariqlar va konlarning nomlarini ham o'rganmoqda.

Joy nomlari , ya’ni toponimiya bir necha turga bo‘linadi. Bular :

1.Gidronomiya (yunoncha gidro - suv), ya’ni daryolar, ko ‘llar, dengizlar, soylar, kanallar, qo'ltiqlar, bo‘g ‘ozlar, sharsharalar nomlarini o’rganadi.
2. Oronimiya (yunoncha oros - tog), ya'ni yer yuzasining relef shakllari - togMar, cho‘qqilar. qirlar, vodiylar , tekisliklar nomlarini o’rganadi.
3.Oykonimiya (yunoncha oykos - uy) .

4. Polinimiya (yunoncha polis - shahar) yoki urbanonomiya (lotincha urbos - shahar), ya’ni qishloq hamda shaharlarning nomlari . Bundan tashqari, turli xalq , urug‘-aymoq nomlari bilan atalgan toponimlar .

5. Etnotoponimlar (yunoncha etnos - xalq) deyiladi.

6.Kishi ismlari bilan yuritiladigan toponimlar esa antropotoponimlar (yunoncha antropos -odam ) deb atashmumkin.

XIX asr oxirlaridan e'tiboran dunyoda amaliy grammatika , xususan, kartografiya ehtiyojlari munosabati bilan toponimikaga qiziqish kuchaydi.

Toponimikadan maxsus asarlar paydo bo’ldi , geografik nomlarni o‘rganadigan komissiyalar va jamiyatlar tashkil etildi. Masalan. Angliyada 1923-yilda dunyoda birinchilardan bo‘lib mamlakatdagi barcha toponimik ishlarni muvofiqlashtirish uchun Toponimika jamiyati tuzildi. Keyinchalik, G‘arbiyYevropa, Fransiya, Germaniya , Polsha va boshqa mamlakatlarda ham xuddi shunday jamiyatlar yoki guruhlar paydo bo’lgan edi .

Rossiyada toponimik tadqiqotlar tarix , geografiya va filologiya fanlari vakillari tomonidan olib borildi . Akademik Shegreli (1794 - 1855 ) , mashhur tarixchi va geograf L .N. Adejdin (1804-1856) , tilshunos A. K. Astreislar (1813- 1852) rus toponimikasining dastlabki tadqiqotchilaridandir . 1847-yilda Rossiya Geografiya jamiyatida tuzilgan geografik terminologiyani o‘rganish komissiyasi va Rus tili va adabiyoti havaskorlari jamiyati (1811-1930)

toponimikaga katta ahamiyat berdi.

1904-yilda Rossiya geografiya jamiyati qoshida Kartografiya komissiyasi tuzildi.Sobiq Ittifoq davrida toponimik tadqiqotlar yanada rivojlandi . Toponimik materiallarni to‘plash va qayta ishlash sohasida jiddiy ishlar boshlandi.

Sobiq Ittifoq davrida toponimik tadqiqotlar yanada rivojlandi . Toponimik materiallarni to‘plash va qayta ishlash sohasida jiddiy ishlar boshlandi. Toponimika bo‘yicha maxsus mahkamalar , Butunittifoq geografiya jamiyatining filiallarida va bo’limlarida toponimika komissiyalari tuzila boshlandi. 1965-yilda Leningradda SSSR toponimikasi bo‘yicha Birinchi butunittifoq konferensiyasi o'tkazildi.
Sobiq ittifoqdosh respublikalarning tilshunoslik institutlari , sobiq SSSR Geografiya jamiyati Moskva filialining toponimika komissiyasi geografik nomlarini o'rganishga kata ahamiyat bera boshladi.
Sobiq Ittifoq davrida toponimika bo’yicha A. M.Atveyev , E.M. Mirzayev , V.A.Nikonov , A.Popov , A.V.Superanskaya , A.A. Refonmatskiy , B.A.Serebrennikov , V.N. Toporov , O.N.Trabadiyevning asarlari ma'lum va mashhur .

Dunyoda eng yirik toponimistlardan biri atoqli geograf E.M.Mirzayev

(1908-1998) hisoblanib , olim yarim asrdan ko'proq vaqt davomida geografik
nomlarning , jumladan , O 'zbekiston toponimlarining kelib chiqishi , transkripsiyasi , xususan , mahalliy geografik atamalar haqida ko'plab qimmatli asarlar , maqolalar , monografiyalar, lug'atlar yaratdi. E.M.Mirzayev ko'p yillik ilmiy faoliyatida toponimikaning nazariy masalalari bilan bir qatorda geografik atamalarga ham alohida ahamiyat berdi . Masalan , 4 mingga yaqin xalq geografik atamalarini o‘z ichiga olgan lug'ati (С ловарь народны х географ ических терм инов. - М., 1984) jahon toponimistlari tilshunoslarining e’tiborini tortdi . Bu asar 1999-yilda to'ldirilib , 2 jildda qayta nashr etildi.
O'zbekiston toponimiyasini tadqiq qilish bilan shug'ullanadigan har bir mutaxassis : V.V.Bartol’d , M. S.Andreyev , S.P.Tolstov , Ya.G ‘.G 'ulomov , B.A.Ahmedov , A.R.Muhammadjonov , M.Masson , O.D.Chexovich , A. A.Sem yonov , O.A.Suxareva kabi olimlarning tarixiy-geografik asarlaridan O'zbekiston toponimlarining ma’nosi , kelib chiqishi haqida talay ma’lumotlar topadi .

XIX asrning oxiri - XX asrning boshlaridagi rus sharqshunoslaridan akademik V.V.Bartol’dning asarlari toponomikada alohida o'rin tutadi . V.V.Bartol’dning tarixiy geografiyaga taalluqli bo'lmagan va geografik nomlari o‘z

Ichiga olmagan bironta ham asarini topish qiyin . Asarlarining toponimika uchun qimmati shundaki , u rus va G ‘arbiy Yevropa tillaridagi adabiyotlarni o‘qish bilan kifoyalanmaydi , balki arab , fors hamda turkiy tillardagi asarlari asliyatida mutolaa qiladi , ularni tanqidiy o'rganadi va bir-birlari bilan taqqoslaydi . U arab va fors manbalarida tilga olingan yuzlab joynomlarining transkripsiyasini , etimologiyasini va o'rnini aniqladi . V.V.Bartol’d joynomlarini mamlakat tarixi va geografik muhiti bilan bog‘liq ravishda o‘rgandi , ayni vaqtda toponimlarning lingvistikasiga ham katta ahamiyat beradi .

Akademik Ya.G ‘.G 'ulomovning “X orazm ning sug‘orilish tarixi” asarida

toponimik nomlar ham juda ko‘p . Ya.G ‘. G ‘ulomov atamaologiyaga juda katta ahamiyat beradi . Bu esa ko'plab toponimlarning ma'nosini ochib beradi. Xorazmda (Mang‘ita , Paxta , Shovot , Otaliq , Polvon ) , yop (Bog‘yop, Bizyop, Polvonyop, Tozayop , Xonyop, Tozabog‘yop, Chirm
onyop),
qir (g ‘ir) (M anqir, Toyqir Tuzqir , Yassiqir) , qal'a (Bozorqal'a Burgutqal'a, Qabulqal'a , Qavatqal'a, Tuproqqal'a, Kofirqal'a) kabi atamalardan tuzilgan geografik nomlar jud a ko‘p . Ya.G ‘.G 'ulomov bu atamalari tushuntirib o‘tadi . Masalan, ama so‘zi Xorazmda hozir “magistral kanal” ma'nosida keladi. Ya. G ‘.G 'ulomov esa ama atamasining asl ma'nosi “daryo tarm og‘i”, “shaxobcha” ekanini aytadi . Qadimiy tarixiy hujjatlar, vasiqalar, vaqfnomalar toponimika uchun katta ahamiyatga ega. Shu ma'noda tarix fanlari doktori O. D. Chexovich tomonidan tayyorlangan, X1II-X1V asrlarga doir “Buxoro hujjatlari”, XV-XVI asrlarga oid "Sam arqand hujjatlari” tengsiz toponimik asarlardir.

Masalan , birgina “Samarqand hujjatlari”da mingdan ortiq geografik va tarixiy topografik nomlar tilga olingan . Shundan ikki yuzdan ortiq toponimning o‘rni, hozir nima deb atalishi , ba'zan kelib chiqishi aniqlangan Bundan tashqari, O.D. Chexovich yer-suv muomalasi , vasiqa, vaqf hujjatlariga doir ko'plab atamalarni izohlab ham bergan.

Sharqshunos A. L .Troitskaya Q o'qon xonlarining (XIX asr) arxividagi 3800

Hujjatni tarjima va tahlil qilar ekan, ularda tilga olingan geografik nomlar
ko'rsatkichini tuzdi. Geografik nomlarining ruscha transkripsiyasi yonida arabcha yozuvi ham keltirilganligi diqqatga sazovordir. Hujjatlar bundan bir yarim asr oldin (XIX asm ing 40-70-yillarida) yozilgani bilan ham qimm atli

Bu esa shu davr ichida geografik nomlarning yozilishda va talaffuzida ro ‘y bergan o‘zgarishlar ni payqab olishga imkon beradi.

0 ‘zbekistonda toponimika fanining va geografik atamashunoslikning rivojlanishida professor H. H.Hasanovning xizmatlari katta Olimning “Geografik nomlari imlosi” (1962) , “ 0 ‘rta Osiyo joy nomlari tarixidan” (1965), “Geografik nomlar siri” (1985), “ Yer tili” (1977) , “Geografiya atamalari lug‘ati” (1966) , “0 ‘rta Osiyolik geograf va sayyohlar" (1964), “Sayyoh olim lar” (1981) kabi asarlarida , ko 'plab risolalari va maqolalarida 0 ‘rta Osiyoda, jumladan 0 ‘zbekistonda joy nomlarini o'rganishga qadimdan ahamiyat berib kelinganni qayd qilingan.

Tilshunos toponimistlardan professorlar 1 Nafasov, Z.Do'simov , dotsent
N. Oxunov 0 ‘zbekistonda toponimikaning rivojlanishiga, toponimlarning nominatsion (nomlanish) qonunlarini ochib berishga salmoqli hissa qo’shdi va ko ‘plab joy nomlarining etimologiyasini aniqlab berdilar.

0 ‘zbekistonda toponim ika fanining rivojlanishiga salmoqli hissa qo'shgan

olim lardan biri - T. Nafasov 0 ‘zbekistonda birinchi bo ‘lib toponim ikadan nom -
zodlik dissertatsiyasini him oya qildi. Keyinchalik. sohaga oid bir qancha risola,m aqolalar chop etdi. U ning “0 ‘zbekiston toponim larining izohli lug‘ati”da
(1988), asosan, Janubiy O‘zbekistondagi mikrotoponimlar etimologiyasi yoritilgan. Shu bilan birga mintaqadagi Boysun, Kesh. Chag‘onyon, Qarshi kabi ba'zi tarixiy toponimlarga ham etimologik izoh berilgan.

Z. Do‘simov Xorazm toponimiyasini o‘rganib , joynomlarining tarixi va

etimologiyasi, ularning lingvistik xususiyatlari, modellari va tiplarini aniqlash
sohasida ishladi. “Xorazm toponimlari” monografiyasida (1985) Xorazm
toponimlarining shakllanishi va ularning taraqqiyot bosqichlarini tadqiq qildi.

Respublika joy nom larining kelib chiqishi tarixini va millat, qabila, elat,

urug‘-aymoq nomlarining kelib chiqish tarixini (etnogenezini) hamda geografiyaga oid atamalari o‘rganishda Ya.G ‘.G 'ulomov, R. N. Nabiyev A. R. Muhammadjonov , F. Abdullayev, S. Ibrohimov, 0 ‘zbekistonda birinchi toponimik kartoteka tuzishda ishtirok etgan .

H. T. Zarifov, etnograflar - E. Fozilov, M. Shoabdurahm onov, X. D oniyorov,

R. Qo'ng'irov , geograflar - H. H asanov, S.Q orayev kabilarning ishlari diqqatga sazovordir.
O'zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng toponimika fani yanada
rivojlana boshladi. Shuningdek, yurtim iz toponim larining nom lanishiga ham
jiddiy e 'tibor berila boshlandi