Mavzu: To’rtlamchi davr neotektonikasi toshkent-2023 To’rtlamchi davr geologiyasi va geomorfalogiyasi fani

1.1.1. Toʻrtlamchi davrda tektonik harakat iqlim va dengiz sathiga qanday taʼsir koʻrsatdi
Toʻrtlamchi davrda Yer iqlimi va dengiz sathining shakllanishida tektonik faollik katta rol oʻynadi. To'rtlamchi davr taxminan 2,6 million yil avvaldan hozirgi kungacha bo'lgan davrni o'z ichiga oladi va shu vaqt ichida Yer bir necha yirik muzlik va muzliklararo tsikllarni, shuningdek dengiz sathining o'zgarishini boshdan kechirdi. Iqlim va dengiz sathidagi bu oʻzgarishlar tektonik faollik bilan, xususan, tektonik plitalar harakati va buning natijasida okean oqimlari va atmosfera sirkulyatsiyasidagi oʻzgarishlar orqali chambarchas bogʻliq.
To'rtlamchi davrda tektonik harakatlarning iqlimga ta'sir qilishining asosiy usullaridan biri materiklarning harakatidir. Tektonik plitalar harakatlanar ekan, qit'alar va okean havzalarining joylashuvi o'zgaradi va bu global iqlim shakllariga katta ta'sir ko'rsatadi. Masalan, to'rtlamchi davrda Shimoliy va Janubiy Amerika o'rtasida Panama Istmusining yopilishi ikki qit'ani bog'laydigan quruqlik ko'prigini yaratdi. Ushbu quruqlikdagi ko'prik okean oqimlariga katta ta'sir ko'rsatdi, bu esa o'z navbatida global iqlim shakllariga ta'sir qildi. Okean oqimlarini qayta yo'naltirish orqali Panama Istmusining yopilishi qutblardan tropiklarga tashiladigan sovuq suv miqdorini ko'paytirish orqali Yer iqlimini sovutishga yordam berdi.
To'rtlamchi davrda tektonik harakatlarning iqlimga ta'sir qilishining yana bir usuli tog' tizmalarining shakllanishidir. Tog' tizmalari iqlim sharoitlariga bir qancha yo'llar bilan ta'sir qilishi mumkin, jumladan, atmosfera sirkulyatsiyasini o'zgartirish va yomg'ir soyalarini yaratish orqali tog' tizmasining bir tomonida quruqroq iqlimga olib keladi. To'rtlamchi davrda Himoloy va boshqa tog' tizmalarining shakllanishi global iqlim sharoitlariga, jumladan, Osiyo musson tizimini yaratish va Shimoliy yarimsharda atmosfera sirkulyatsiyasini o'zgartirish orqali sezilarli ta'sir ko'rsatdi.
Toʻrtlamchi davrdagi tektonik faollik ham dengiz sathiga katta taʼsir koʻrsatdi. Tektonik plitalar harakati va okean havzalari shaklini o'zgartirishi bilan okean suvining hajmi ham o'zgarib, dengiz sathining o'zgarishiga olib keladi. Misol uchun, muzlash davrida katta hajmdagi suv muz qatlamlariga yopishib qoladi va bu dengiz sathining pasayishiga olib keladi. Aksincha, muzliklararo davrlarda bu muz qatlamlarining erishi dengiz sathining ko'tarilishiga olib keladi.
Dengiz sathining tebranishlarida choʻkindi havzalarning paydo boʻlishi va buning natijasida qirgʻoqboʻyi hududlarining choʻkishi natijasida tektonik faollik ham muhim rol oʻynagan. Choʻkma havzalarda toʻplanishi natijasida choʻkindining ogʻirligi uning ostidagi qobiqning choʻkishiga olib kelishi mumkin, bu esa dengiz sathining nisbatan koʻtarilishiga olib keladi. Bu jarayon, ayniqsa, Meksika ko'rfazi va Amerika Qo'shma Shtatlarining Sharqiy qirg'og'i kabi mintaqalarning qirg'oq chizig'ini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega.
Xulosa qilib aytganda, to‘rtlamchi davrda Yer iqlimi va dengiz sathining shakllanishida tektonik faollik hal qiluvchi rol o‘ynadi. Okean oqimlari, atmosfera sirkulyatsiyasi, okean havzalari va qirg'oq chizig'ining shakliga ta'sir ko'rsatgan holda, tektonik faollik Yer iqlimi va suvning sayyorada taqsimlanishiga keng qamrovli ta'sir ko'rsatdi. Tektonika, iqlim va dengiz sathi o'rtasidagi bu bog'liqliklarni tushunish bizga Yer tizimidagi kelajakdagi o'zgarishlarni yaxshiroq bashorat qilish va tayyorlashga yordam beradi.