Mavzu: To`yingan va to`yinmagan uglevodorodlar. Reja. Тo`yingan metan qatori uglyevodorodlari (alkanlar). Yopiq halqali to`yingan uglevodorodlar

2) CH₄  C + 2H₂ ; 2CH₄  C₂H₂ + 3H₂

3) Cl₂  2Cl^; CH₄ + Cl^  CH₃^ + HCl; CH₃^ + Cl : Cl  CH₃Cl + Cl^

4) CH₄ + HNO₃  CH₃NO₂ + H₂O

5) C₄H₁₀  C₄H₈ + H₂ ; C₄H₁₀  C₂H₆ + C₂H₄

2. Yopiq halqali to`yingan uglevodorodlar (sikloalkanlar).
Ochiq zanjirli to`yingan uglevodorodlar bilan birga yopiq (siklik) zanjirli to`yingan uglevodorodlar ham bor. Ularning bir necha xil nomi bor: sikloalkanlar, sikloparafinlar, naftenlar, siklanlar, polimetilenlar.
Sikloalkanlar molekulalarida tegishli alkanlarning molekulalaridagiga qaraganda ikkita vodorod atomi kam bo`ladi (ularning ajralib chiqishi hisobiga C halqasi yopiladi). Shuning uchun sikloalkanlarning umumiy formulasi C_nH_2n.
C₃H₆–siklopropan, C₅H₁₀–siklopentan, CH₃C₅H₁₀–metilsiklopentan.
Sikloalkanlar Boku neftidan V. V. Markovnikov tomonidan ajratib olingan va mukammal o`rganilgan. Ular kimyoviy xossalari jihatidan alkanlarga yaqin turadi: yonuvchan, kimyoviy aktivligi kam, vodorod atomlari o`rnini galogenlar olishi mumkin. Uch va to`rt a`zoli sikloalkanlarning puxtaligi besh va olti a`zolilarnikiga qaraganda kam. Sikloalkanlarning kimyoviy xossalaridan juda muhim reaksiyani–siklogeksanning degidrogenlanib (vodorod ajratib), benzol hosil qilishini ko`rish mumkin: C₆H₁₂  C₆H₆ + 3H₂
Sikloalkanlar va ularning gomologlari karbosiklik birikmalar qatoriga kiradi.
3. To`yinmagan etilen qatori uglevodorodlari (alkenlar).
Molekulalarida bir–biri bilan qo`shbo`g orqali bog`langan uglerod atomlari bor uglevodorodlar to`yinmagan etilen qatori uglevodorodlari deyiladi. Ularning molekularida vodorod atomlari soni to`yingan uglevodorodlardagiga qaraganda kam bo`ladi. H<sub>2</sub>CCH<sub>2</sub> CH<sub>2</sub>=CHCH<sub>3</sub>
etilen propilen
Qo`shbog` bitta -bog`lanish va bitta -bog`lanishdan tarkib topgan.
Etilen qatori uglevodorodlari umumiy formulasi C<sub>n</sub>H<sub>2n</sub> formula bilan ifodalanadi. Gomologlarning nomi tegishli to`yingan uglevodorodlar nomidan–an qo`shimchasi –ilen qo`shimchaga almashtirish yo`li bilan hosil qilinadi (ratsional). Masalan: etan C<sub>2</sub>H<sub>6</sub>–etilen C<sub>2</sub>H<sub>4</sub>, propan C<sub>3</sub>H<sub>8</sub>–propilen C<sub>3</sub>H<sub>6</sub>.
O`rinbosar nomenklaturaga ko`ra etilen qatori uglevodorodlarning nomi –an qo`shimchani –en qo`shimchaga almashtirish yo`li bilan hosil qilinadi. Masalan: CH₂=CH₂; CH₂=CHCH₃;
eten propen
CH₂=CHCH₂CH₃; CH₃CH=CHCH₃
buten–1 buten–2
Ularning umumiy xalqaro nomi –alkenlar, ular olefinlar ham deyiladi. CH₂=CH–radikali vinil deyiladi. Masalan:
CH₂=CHCl vinilxlorid CH₂=CHCH=CH₂ divinil
Olinishi: Laboratoriya sharoitida: 1) C₂H₅OH  CH₂=CH₂ + H₂O
2) CH₃CH₂Br + KOH  CH₂=CH₂ + KBr + H₂O
Sanoatda: 1) CH₃CH₃  CH₂=CH₂ + H₂
2) CH₃CH₂CH₃  CH₂=CHCH₃ + H₂