Mavzu: To’yinmagan spirtlar. Olinishi. Xossalari. Vinil va propargil spirtlari. Hosilalari. Spirtlarning fiziologik xossalari. Reja

Mavzu: To’yinmagan spirtlar. Olinishi. Xossalari. Vinil va propargil spirtlari. Hosilalari. Spirtlarning fiziologik xossalari.
Reja:

1. 
   To’yinmagan spirtlar, olinishi,xossalari.
   
2. 
   Vinil va propargil spirtlari,hosilalari
   
3. 
   Spirtlarning fiziologik xossalari
   

propanol-1 propanol-2
Bir atomli spirtlarda izomerlar soni tegishli uglevodorodlarga nisbatan gidroksil gruppaning joylashishi hisobiga bo‘ladi. Butanda ikkita izomer bor. Butanolning esa, to‘rtta izomerlari mavjud (yuqoriga qaralsin).
Spirtlardan metanol va etanol sof xolatda o‘simliklardan olinadigan efir moylarida va o‘simlik a'zolarida uchraydi. Spirtlar oddiy va murakkab efirlar xolatida o‘simliklar olamida keng tarqalgan. Ular asosan quyidagi sintetik usullarda olinadi.
CO -b 2H₂ * CH.,OH

1. 
   Murakkab efirlarni gidrolizlab olinadi:
   

CH₃COOC₂H₅ + HOH <>CH₃COOH + C₂H₅OH
'll¹
RC( iR' * RCHii iH 4- R'OH

2. 
   Etilen uglevodorodlariga yuqori temperatura va katalizator ishtirokida suv ta'sir ettirib olinadi.
   

CH₂=CH-CH₃ + HOH *CH₃-CHOH-CH₃
R₃C=CR₂+ H₃O —* RjCHCRj
OH
<_H,
(CH₃)₃C=CHCH₃ CH₃CCH₂CH₃
OH

3. 
   Sanoatda etil spirti kraxmal (guruch, bujdoy, kartoshka) va sellyuloza (o‘rmon chiqindilari, jo‘zapoya) saqlaydigan xom ashyolarni bijjitib olinadi:
   

(C6H10O5)n + nH₂O > nC6H1₂O6
C₆H₁₂O₆ > 2C₂H₅OH + 2CO₂
о о
II II Н.. КС im'i
HCCH2CH HOCHiCH₃CHCHiCH₃OH
CHj CH₃
> Me thy I ре n bn? di -i I _V Me Шу I-1 -5-pe nldiwdiol 131 - 6 J4b)
Spirtlarning birmchi to‘rt vakillari suyuqlik bo‘lib, o‘ziga xos xidga ega. Spirtlarning molekulyar massasi ortishi bilan qaynash temperaturasi ham ortadi. Spirtlarda gidroksil gruppa soni ko‘payishi natijasida ularning agregat xolatlari o‘zgaradi. Masalan, etanol suyuqlik, glitserin moysimon suyuqlik, mannit esa qattiq modda. Birlamchi spirtlarga nisbatan ikkilamchi spirtlarning, ikkilamchilarga nisbatan uchlamchi spirtlarning eruvchanligi ortib boradi. Spirtlarning qaynash temperaturasi, shu spirt molekulasidagi radikal asosida hosil bo‘lgan galoidli birikma va oddiy efirlarning qaynash temperaturasidan ancha yuqori bo‘ladi. Bunga sabab spirtlarda molekulalar aro vodorod bog'lanishning mavjudligidir.
Spirtlarning suvli eritmalari neytral reaksiyaga ega. Spirtlar turli xil kimyoviy reaksiyalarga kirishadi. Ularning reaksiyalari quyidagi gruppalarga bo‘linadi.

1. 
   Gidroksil gruppadagi vodorod atomiga xos reaksiyalar. a) Spirtlarga ishqoriy metallar ta'sir ettirilganda, ularning gidroksil gruppasidagi vodorod atomini siqib chiqarib, alkogolyatlar hosil qiladi:
   

2C2H5OH + 2Na l,O\a + H₂
Alkogolyatlar beqaror moddalar bo‘lib, suv ta'sirida oson parchalanadi va qaytadan spirt hosil bo‘ladi.
b) Spirtlarga organik kislotalar ta'sir ettirilganda ular gidroksil gruppasidagi vodorod atomini kislota qoldijiga almashtirib murakkab efirlar hosil qiladi. Bu reaksiya eterefikatsiya reaksiyasi deyiladi.
R-COOH + Rj-OH < CQQ-Ri + H₂O


Alcohol Carboxylic jcid Esler Wjwr

2. 
   Gidroksil gruppaning xossalariga asoslangan reaksiyalar. a) Spirtlarga galogenid kislotalar yoki fosforning galoidli birikmalari ta'sir ettirilganda spirtning gidroksil gruppasi galogen atomiga almashinadi:
   

ROH + HX * RX + H₂O
Alcohol Hydrogen halide Ally I halide Water
R-OH +HBr > R-Br + H₂O
C₂H₅-OH + PCl₅ > C₂H₅Cl + POCl₃ +HCl
v) Degidratlanish reaksiyalari. Spirtlarni ko‘p miqdordagi konsentrlangan sulfat kislota ishtirokida 1400C dan yuqori temperaturada qizdirilsa, etilen uglevodorodlari hosil bo‘ladi. Masalan:
CH₃-CH₂-OH 5CH₂=CH₂ +H₂O
Boshqacharoq sharoitda spirtlar molekulalar aro degidratlanganda, ularning ikki molekulasidan suv ajralib chiqib oddiy efirlar hosil bo‘ladi. Masalan. Mo‘l miqdorda etil spirti H₂SO₄ ishtirokida 1400 °C gacha sekin qizdirilsa dietil efiri hosil bo‘ladi:
C2H5OH + C2H5OH C2H5-O-C2H5 + H2O

3. 
   Oksidlanish reaksiyalari, ya'ni -OH bilan unga о - xolatdagi uglerod vodorodi ishtirokida boradigan reaksiyalar.