Mavzu: Tuproqning suv rejimi va uni boshqarish usullari

Tuproqning suv xossalari va suv rejimini boshqarish. 
Tuproqning suvga bo`lgan talabini ifodalovchi xususiyatlarining barchasi 
tuproqning suv xossalarini tashkil etadi. 
Tuproqning asosiy suv xossalari-nam sig`imi, suv o`tkazuvchanligi, suv 
ko`tarish qobiliyati (kapillyarligi), tuproqning suv bug`latish xususiyati va 
boshqalardir. 
Tuproqning nam sig`imi. Tuproqning ma’lum miqdorda o`ziga suv singdirish 
va ushlab turish qobiliyati uning nam sig`imi deyiladi. Tuproqning nam sig`imi 
maksimal gigroskopik, kapillyar, dala va to`liq nam sig`imlariga bo`linadi. 
Maksimal gigroskopik nam sig`imi deyilganda – tuproq zarrachalari 
molekulalarining tortish kuchi natijasida uning sirtida ushlanib turgan suv miqdori 
tushuniladi. 
Kapillyar nam sig`imi. Tuproqning kapillyar kovaklarida ushlanib turgan suv 
miqdori tushiniladi. Kapillyar nam sig`imi kapillyar g`ovaklar hajmiga va 
kapillyarlarga namlikni kelib turishiga bog`liq bo`ladi. 
To`liq nam sig`imi. Tuproqning kapillyar va nokapillyar kovaklari va hamma 
bo`shliqlari tamomila suv bilan to`yingan holdagi namlikka aytiladi. To`liq nam 
sig`imi tuproqning maksimal suv sig`imini ifodalaydi va kuchli yog`inda yoki yer 
me’yoridan ortiq bostirib sug`orilganda, suvning biror tomonga sizib ketishi 
qiyinlashganda yoki umuman suv chetga chiqib ketmaganda vujudga keladi. 

Dala nam sig`imi. Gravitatsion suv yuqoridan quyi qatlamga oqib ketgandan 

va bug`lanish bartaraf etilgandan keyin tuproqda maksimal miqdorda ushlanib 
qolgan nam miqdori tushiniladi. Boshqacha qilib aytganda, tashqi omillar ta’sirisiz 
tuproqda maksimal miqdorda ushlanib qolgan suv miqdori dala nam sig`imi 
deyiladi. 
Sug`oriladigan dehqonchilik sharoitida dala nam sig`imini bilish katta 
ahamiyatga ega, chunki ekinlarni sug`orish me’yori ana shu nam sig`imiga nisbatan 
aniqlanadi. 
Tuproqning suv o`tkazuvchanligi deganda, yuqoridan quyi qatlamlarga suv 
o`tkazish qobiliyati tushiniladi. Tuproqning suv o`tkazish qobiliyati ekinlarni suv 
bilan ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Tuproqning suv o`tkazuvchanligi muhim 
xossalardan hisoblanib, tuproqda suv zahirasini vujudga keltiradi va 
mikroorganizmlar faoliyatini boshqarishda asosiy o`rin tutadi. 

Suv 
o`tkazuvchanligini aniqlash, sug`oriladigan dehqonchilik sharoitida juda muhimdir. 

Chunki, vegetatsiya davomida tuproqqa quyiladigan suvning tuproqqa singishi, 
shimilishi, tuproqning suv o`tkazuvchanligiga bog`liq, ya’ni ekinlarni sug`orish 
muddati tuproqning shu xossasiga qarab aniqlandi. 
Tuproqning suv o`tkazuvchanligini baholashda N.A.Kachinskiy tavsiya etgan 
shkaladan foydalanish mumkin. Shunga ko`ra harorat 10
0
S va suv bosimi 5 sm 

bo`lgan sharoitda tuproqning suv o`tkazuvchanligi quyidagicha baholanadi. Agar 

kuzatishning birinchi soatida 1000 mm dan ko`p suv o`tsa, tuproqning suv 
o`tkazuvchanligi buzuvchi, 1000-500 mm gacha - g`oyat (ortiqcha) yuqori, 500-100 
mm - eng yaxshi, 100-70 - yaxshi, 70 dan 30 gacha qoniqarli, 30 mm dan kam - 
qoniqarsiz hisoblanadi. 
Tuproqning suv ko`tarish qobiliyati. Kapillyar kuchlar ta’sirida tuproqning 
suvni yuqoriga qarab ko`tarish xossasidir. 
Suv o`tkazuvchanlik va suv ko`tarish tezligi sm/sek, sm/min va sm/soat, 
mm/soatlarda ifodalanadi. 
Tuproqdagi kovakliklarning o`lchami 8 mm atrofida bo`lganda kapillyar 
kuchlar yuzaga keladi. Suvning maksimal ko`tarilishi (sizot suv sathidan yuqorida) 
qumli tuproqlarda 0,5-0,7, qumlik tuproqlarda 2,5-3,0 m, og`ir soz tuproqlarda 4-6 
m ni tashkil etadi. 
Tuproqning suv bug`latish xususiyati. Tuproqdagi namlikning ma’lum qismi 
bug`lanish tufayli yo`qoladi. Namni bug`lanish miqdoriga tuproqning xossalari va 
tashqi sharoit ta’sir etadi. Bug`lanish havoning namligiga, temperaturaga, 
shamolning tezligiga qarab o`zgarib turadi. 
Ma’lumki, shamol ta’sirida, ayniqsa, bahorda yerning yuza qatlamidagi nam 
tez bug`lanib ketib, tuproq quriydi. Natijada, ekinlarning urug`i tuproqning tabiiy 
namida unib chiqmaydi, ko`chat siyrak bo`lib qoladi. 
Yerning relьyefi, tuproqning mexanik tarkibi, strukturasi, chirindi miqdori, 
tuproqning tusi ham bug`lanishga ta’sir etadi. 
Bug`lanishni kamaytirish maqsadida sug`oriladigan dehqonchilik sharoitida 
ekinlarni bevosita sug`orishdan oldin egat olingani ma’qul. 
Yer betini mulьchalash, ya’ni chirigan go`ng, qipiq, g`o`zapo`choq kabi 
narsalar ham namning bug`lanishini ancha kamaytiradi. Tuproqdagi namning 

bug`lanishini kamaytirish chora-tadbirlarini ko`rish, dalalar atrofida ixota 

daraxtzorlari barpo etish, tuproqda kapillyar orqali namning yuqoriga ko`tarilishiga 
to`sqinlik qilish (boronalash, kulьtivatsiyalash) tuproqning suv rejimini 
boshqarishda, suvdan samarali foydalanishda katta ahamiyatga ega. 
Tuproqning suv xossalari uning mexanik tarkibiga, strukturasiga va 
tuzilishiga bog`liq bo`ladi. Tuproqning suv rejimi to`g`ri bo`lishi uchun tuproqning 
suv o`tkazuvchanligini yaxshilash, nam sig`imini oshirish, namni yuqoriga ko`tarish 
xususiyati va uning bug`lanish sathini kamaytirish zarur. 
Sug`oriladigan dehqonchilikda tuproqning suv rejimini yaxshilash muhim 
tadbirlardan hisoblanadi. Tuproqda maksimal darajada nam to`plash va uning 
foydasiz sarflanishini, quyi qatlamlarga sizib ketishini, yog`in suvlarning pastlikka, 
shuningdek, jarlarga oqib ketishini va boshqalarni iloji boricha kamaytirish zarur. 
Bevosita tuproq suv rejimini boshqarishda qo`llaniladigan tadbirlardan eng 
muhimi tuproqni sifatli ishlashdir. Yer sifatli ishlaganda tuproq tuzilishi 
yaxshilanadi, uning g`ovak, kesakli strukturasi saqlanadi va begona o`tlar yo`qoladi. 
Namlikning bexuda sarf bo`lishi kamayadi. 
Tuproqning suv rejimini boshqarishda sug`orishni to`g`ri tashkil etish va 
sug`organdan so`ng tuproq yetilishi bilan sifatli ishlov berish muhim ahamiyatga 
ega. 
Almashlab ekish, ya’ni dalalarga ekinlarni to`g`ri navbatlab ekish, yerga 

organik o`g`itlar solish, yerni ekishga sifatli tayyorlash va urug`ni o`z vaqtida yuqori 

agrotexnika qoidalari asosida ekish, o`simliklarni o`z vaqtida parvarish qilish, 
tuproqning suv rejimiga foydali ta’sir etuvchi eng muhim omillardan hisoblanadi. 

XULOSA: 
Qishloq xo`jalik ekinlari suv bilan yetarli ta’minlangandagina ularning 
o`sishi, rivojlanishi va undagi barcha fiziologik jarayonlar bir me’yorda o`tib, yuqori 
va sifatli hosil yetishtirishni ta’minlaydi. O`simliklarni suvga bo`lgan munosabatini, 
tuproq namligining asosiy manbalarini, tuproqdagi o`simliklar uchun layoqatli 
bo`lgan suv shakllarini bilgan holda ularni to`g`ri boshqarib borish mumkin. 
Shuningdek, o`simliklarning urug`larini ekkandan boshlab, to hosilni yig`ishitirib 
olishgacha bo`lgan davrda ularni yetarli miqdordagi suv bilan ta’minlashda 
tuproqning nam sig`imini, suv o`tkazuvchanligini, suv ko`tarish qobiliyatini va suv 
bug`latish xususiyatlarini to`g`ri boshqarib borish zarur.