Mavzu: Turdiy Farog`iy adabiy merosi

Mavzu: Turdiy Farog`iy adabiy merosi
XVII asrda yashab ijod qilgan Turdi Farogʻiy oʻzbek adabiyoti tarixida oʻziga xos mavqega ega boʻlgan shoir va mutafakkirlardan biridir. Shoir oʻz sheʼrlarini koʻp hollarda “Turdi” nomi, baʼzan esa “Farogʻiy” taxallusi bilan yozgan. “Farogʻ” Jizzax hududidagi qishloqlardan birining nomi boʻlish ehtimoli bor.
Turdi Farogʻiyning hayoti va ijodi haqida tarixiy manbalarda aniq maʼlumotlar saqlanib qolmagan. Bu toʻgʻrida asosan uning bizgacha yetib kelgan sanoqli sheʼrlari boʻyicha fikr yuritish imkonimiz bor, xolos. Turdi ijodini oʻrganishga A. Fitrat, O. Shara-fuddinov, H. Yoqubov kabi olimlar katta hissa qoʻshdilar. Shoirning A. Majidiy tomonidan topilgan va 1924–25 yillarda nashr etilgan sheʼrlar qoʻlyozmasi 30-yillardagi qatagʻonda yoʻqolib ketgan boʻlib, uni qaytadan topish va ilmiy muomalaga kiritish 1959-yili ushbu satrlar egasiga nasib etdi. Shoir asarlari qoʻlyozmasining kayta topilishi uning asarlari matnlarini toʻgʻri oʻqish va qayta nashr etishda katta ahamiyatga ega boʻldi. Bu qoʻlyozma hozir Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondida – 1407 raqam bilan saqlanmoqda.
Turdi taxminan XVII asrning 40-yillarida tugʻilib, Buxorodagi Ashtarxoniy hukmdorlardan Nodir Muhammad va uning oʻgʻillari – Abdulazizxon hamda Subhonqulixonlar davrida faoliyat koʻrsatgan. U bir sheʼrida oʻz oʻgmishini eslab:

Ahli davlatlar bilan yoru harif, hamdush edim,
Hoyu huyi bazmlarda shahd noʻshonoʻsh edim,
Xush zamonlar yuz qazoni boshida sarxush edim…
deb yozishidan anglanildiki, u odsin oʻtgan bir zamonlarda amaldorlar safida qaynoq va suronli hayot kechirgan, yuz urugʻining koʻzga koʻringan siyosiy arboblaridan boʻlgan. Shu bilan birga u oʻzi ham shu urugʻga mansub boʻlgani ehtimoddan uzoq emas.
Turdi oʻzbek va fors tillarini yaxshi bilardi. U qarigan chogʻlarida yozgan “Dar mazammati sipohigari” degan sheʼrida oʻzining asosiy kasb-kori sipohiylik (“harbiylik”) boʻlganini, shu kasbi bilan uzoq yillar davomida nimalarnidir tamaʼ qilib, shohlarga xizmat qilganini, lekin oxir-oqibatda hech narsaga erisha olmaganini afsus-nadomat bilan maʼlum qiladi.
Lekin harbiylik bilan bir qatorda Turdi oʻz zamonasining eng oʻqimishli, Sharq adabiyotidan mukammal xabardor, hayot, jamiyat haqida keng tushunchaga ega bir kishi boʻlib yetishgan edi. Uning jamiyatda tutgan mavqei esa oʻz atrofida yuz berayotgan voqea va hodisalarga faol aralashishni taqozo etgan. Aftidan u oddiy askar emas, balki qoʻshin boshliqlaridan biri, baʼzan biron siyosiy guruhning rahbari boʻlgan yoki biron shunday guruhga yon bosgan.
XVII asr Buxoro siyosiy hayotidagi eng muhim voqea Ashtarxoniylardan Nodir Muhammadning taxtga chiqishi, oradan koʻp oʻtmayoʻgʻli Abdulazizxon hukmdorlikni undan tortib olishi, bu ahvol bilan kelisha olmagan kichik oʻgʻli – Subhonqulixonning esa akasiga qarshi uzoq yillar davomida kurash olib borishi va nihoyat 1680 yilda oʻz maqsadiga erishuvi boʻlgan edi. Subhonqulixon davlat tepasiga kelgach, raqibiAbdulazizxonni Madina shahriga ketishga majbur etish bilan birga Turdi kabi unga yaqin turgan kishilarni ham quvgʻin ostiga oladi.
Subhonqulixon davrida zulm va jaholat avj olib, ayrim urugʻ va aymoqlarning manfaatlariga katta ziyon yetgan, mulklari tortib olingan, poraxoʻrlik kuchaygan. Ilm, madaniyat ham orqaga ketgan. “Tarixi Mxoniy” asari muallifi Yusuf Muhammad Munshi xabar berishicha, u 2000 bayt sheʼr yozgan jiyani shoir Qosim Sultonni ham vaqti klganda ayamaydioʻldirtiradi. Oradan koʻp vaqt oʻtmay mamlakatda qattiq noroziliklar yuz berib, bu pirovardida yangi hukmdorga qarshi uyushgan xalq qoʻzgʻolonlariga aylanadi. Turdi shubhasiz, xalq tomonida turib, bu harakatlarda ishtirok etadi.
Lekin bu qoʻzgʻolonlar Subhonqulixon tomonidan ayovsiz ravishda bostirildi. Turdining shundan keyingi hayoti Xoʻjand tomonlarda, muhtojlik va uzluksiz maʼnaviy tushkunliqda kechgan. Uning Xoʻjand hokimi Oqboʻtabiy dargohidan ketib, Jizzax hokimiga mute boʻlib yashagan vaqtida yozgan turkiy muxammasi buning yorqin dalilidir. Uning bizgacha yetib kelgan sheʼrlarining katta qismi shu davrda yaratilgan. Turdi taxminan 1699–1700 yillarda vafot etgan.
Turdining adabiy merosi 18 sheʼrdan iborat boʻlib, ulardan 12 tasi Sharq sheʼriyatining gʻazal, 5 tasi muxammas va bittasi fard turiga oiddir. 434 misra hajmidagi bu merosning 165 misrasi Subhonqulixon toʻgʻrisidagi mashhur hajviyani tashkil etadi. biroq shu merosi bilan ham Turdi oʻzbek mumtoz adabiyoti tarixidan muhim oʻrin egallagandir.