Mavzu. Turistik marshrutning tarkibiy qismlari va marshrutda xizmatlar koʻrsatishni tashkil qilish reja

 1. Turistik marshrutning tarkibiy qismlari , tasnifi hamda tamoyillar 
Turistik marshrutlarning tarkibiy qismlari deganda turistlarni
turistik obyekt-makonga olib borish va dastlabki-turistlarni qabul qilish joyigacha 
qaytarishdagi xizmatlar va mahsulotlar dasturini tushunmoq kerak.Turistik 
marshrutning 
tarkibiy 
qismlari 
quyidagi 
xizmatlardan 
iborat.Turistik 
marshrutlarning tarkibiy qismlari biri-biri bilan bogʻliq holda harakatlanadi. 
Marshrutdagi tarkibiy qismlarning barchasi xizmatlardir. Ana shu xizmatlar 
borligidan turistik marshrut boshqa marshrutlardan ajralib turadi. Turistik 
marshrutdagi transport xizmatlarini tashkil qilishda quyidagi vazifalar bajarilishi 
lozim:
a)Transport vositalarini turistik marshrut mavzusi boʻyicha tanlash;
Transport vositalarini ijaraga olish. Transport vositalarining texnik koʻrigini 
oʻtkazish va hujjatlashtirish.
Transport vositalarini ob-havo iqlim, mavsumiy sharoitlar va yoʻllar holati 
boʻyicha tanlash.
Transport vositalarining harakatlanish tezligini chegaralash masalalari.
1.Transport vositalarini turistik marshrut mavzusi boʻyicha tanlash
marshrutni ishlab chiqishdagi birinchi va asosiy talablardan hisoblanadi. Bu
talab barcha turistik resurslarga marshrut ishlab chiqilganda qoʻyiladi. Bu
holatda turistik marshrutga transport vositalarini turning marshrutlari
sharoiti boʻyicha tanlash oson boʻladi. Qayd qilish lozimki, aksariyat hollarda
turning mavzusi transportni tanlaydi. Turoperator yoki marshrutni ishlab
chiquvchi marshrut yoʻlini, uning sharoitini yaxshi bilsa transport turini
toʻgʻridan-toʻgʻri, hech ikkilanmasdan tanlaydi.
Marshrut yoʻlini, sharoitini
ayniqsa yoʻl sharoiti va holatini mavsumlar boʻyicha oʻzgarib turiщini
bilmaydigan turoperator marshrut davomida koʻplab kutilmagan qiyinchilik
larga duch kelib marshrut rejasini buzib qoʻyishi mumkin.
Masalan: shaharlar ichidagi tarixiy obidalar, ziyoragoh joylar va boshqa
maskanlarga transport turi turistlar soniga qarab yengil tanlanadi. Agar

---

5 
turist 2-3 kishi boʻlsa, yengil avtomobil, undan koʻproqlari avtobus oʻrinlari
soni boʻyicha tanlanadi. Umuman olganda shahar va tumanlargacha amalga
oshiriladigan sayyohatlarga transport vositalarini tanlash muammoli emas.
Chunki shahar va tumanlar orasida yoʻllar har holda ishonchli. Agar turistik
marshrut ekoturizm, sarguzasht turizmi, gʻorshunoslik turizmi yoki ovchilik
turizmi mavzusida boʻlsa, transport vositasi yengil mashinalar oʻta olmaydigan
yoʻl uchun maxsus moslamalar qoʻyilgan (JIP, NIVA, UAZ, GAZ-66) mashinalar 
tanlanadi.
Transport vositalarini ijaraga olishda ham marshrut mavzusiga
qarab tanlanadi. Tanlash usullari yuqorida qayd qilindi. Eʼtibor berish lozimki, 
turistik marshrutga ijaraga olinadigan transport xillari kamida bir necha kun oldin 
shartnoma asosida qabul qilinib, uning texnik sozligini DAN mutaxassis xulosasi 
boʻyicha hujjatlashtirish zarur.
1
Transport vositalarini ijaraga olishda esda tutish 
lozimki, shaharlardan chiqishda transport masalasini hal qilish oson kechadi. 
Chunki, koʻp hollarda turistik firmalar yoki mehmonxonalarning ham oʻz shaxsiy 
mashinalari boʻladi.
Agarda turistlar shaharlar tashqarisiga ayniqsa ekoturizm, ekzotik turizm 
arxeologik turizm yoki ovchilik turizmiga chiqishganda mahalliy transport turlariga 
(ot, eshak, tuya, arava) ehtiyoj boʻlishi mumkin.
Marshrutdagi xizmatlarning xillari va sharoitlari
Marshrutdagi xizmatlarning xillari xizmatlar koʻrsatish sharoitlari
1. Transport xizmatlari
Transport vositalari (poyezd, avtomobil, avtobus, samolyot, mahalliy transport 
turlari), yoʻlda yurish qoidalari, chegaralangan tezlik, trans portda yurishdagi hayot 
xavfsizligi, toʻxtashdagi talablar, transportdagi oʻrinlar, koʻchma dam olish 
transport vositalari, transport va ekologik omil larni nazarda tutish . 
1
Hayitboev R., Haydarov S., Abduxamidov S., va boshq., Turizm marshrutlarini 
ishlab 
chiqish. 
Oʼquv 
qoʼllanma, 
Samarqand, 
2016.-175 
b.

---

6 
2 Joylashtirish xizmatlari
Joylashtirish vositalari (mehmonxona, turist lar bazasi, turistlar lageri,kemping, 
ijara uylari, ochiq ekspeditsiya koʻrpalarida, havoda-uxlash palatkada)ning
manzillari, darajalari, sharoitlari, xizmatlar koʻrsatishning darajalari, ekologik 
omillarni nazarda tutish
3 Ovqatlantirish xizmatlari
Ovqatlantirish korxonalarining xillari (restoran,kafe, oshxona, choyxona, 
bar,manzillari, darajalari,xizmatlar qilish davri, vaqti (nonushta, tushlik, kechki 
ovqat), ovqatlantirish xillari (shved stoli, toʻliq pansion,yarim pansion, maxsus 
ovqatlar, alya kart, tablgot, palatkausuli, ekspeditsiya usuli,) ekologik omil larni 
nazarda tutish 
4 Ekskursiya xizmatlari 
Ekskursiyalarning soni, mavzulari, mazmuni oʻtkazishshakli (piyoda, transportda, 
oʻtkazish ketma-ketligi)ekskursiyada dam olish, ovqatlan tirish masalalari,ekologik 
omillarni nazarda tutish 
5 Turistikmarshrutning hujjatlari 
Marshrutning 
mavzusi, 
mazmuni, 
texnologiya 
xaritasi,marshrutdagi 
axborotlar,marshrut qatnashchilariga koʻrsatmalar, marshrut sxemasi, marshrutni 
amalga oshirish uchun ruxsatnoma, xizmatlarni amalga oshiruvchilar, (haydovchi va 
uning yordamchisi, tarjimon, suv, choyberuvchilar, oshpazlar, yuk tashuvchilar, 
axborotchilar, boshlovchilar va boshq.)haqida hujjatlar. Marshrut haqida hisobot 
hujjatlari. 
Bunday holatlarda turmarshrut ishlab chiquvchi marshrutni oʻtkazishdan 
oldin mahalliy aholi bilan ularning transportidan foydalanish haqida kelishuvlarni 
amalga oshirishi lozim. Chunki, mahalliy aholidagi transportturlari ham ijaraga 
olinadi. 
3.Transport vositalarini texnik koʻrikdan oʻtkazish vahujjatlashtirish faqat maxsus 
tashkilotlar (DAN) ishtirokida va ularning ruxsatnomalari bilan rasmiylashtirishi 
kerak. 

---

7 
4. Transport vositalarini ob-havo, iqlim, mavsumiy sharoitlar va yoʻllar holati, 
boʻyicha tanlash shartlari 1-qismda keltirildi. Ularga qoʻshimchaqilib aytish zarurki, 
respublikamizda qish oylari shaharlarda ham, shaharlartashqarisidagi yoʻllarda 
tuman va tabiat manzillariga boriladigan mahalliyyoʻllarda ham muzlash, erish 
natijasida loygarchilik holatlari koʻproquchraydi. Ikkinchidan, kuz-qish oylarida ob-
havo iliq haroratdan sovuq haroratga qarab tez oʻzgaradi. Qayd qilinganlarni hisobga 
olib va turistlar ninghayoti xavfsizligini taʼminlash maqsadida kuz-qish oylarida 
turistikmarshrutlarda maxsus avtomobil va avtobuslardan foydalanish xavfsizliroq 
boʻlishiga eʼtibor berish lozim. 
5.Transport vositalarining harakatlanish tezligini chegaralashda turoperator yoki 
marshrutni oʻtkazuvchi rahbar toʻliq yoʻl-transport qoidalariga binoan transport 
boshqaruvini nazorat qilib borishi shart.
10.2. Joylashtirish, ovqatlantirish, dam olish va tunashdagi xizmatlar dasturi.
Turistlarni joylashtirish shaharlarda muammo emas. Turist yoki turistlarning hoxish-
istaklariga qarab ularni turli darajadagi mehmonxonalarga joylashtirish mumkin. 
Joylashtirish muammolari shahardan uzoq masofalardagi turistik obyektlarga 
sayyohatlar davomida yuzaga keladi.
Respublikamizda turizmni rivojlantirishdagi eng ogʻriqli, muammoli
masala ham ekoturizm, arxeologik turizm, ovchilik turizm kabi turizm turlariga 
marshrutlar ishlab chiqishda yuzaga qalqib chiqadi. Oʻzbekistonning tabiat 
mintaqalariga turistik marshrutlar ishlab chiqilmayotganligining asosiy sabablari 
ham bu turistik makonlarda turistlar uchun tunash joylari ning yoʻqligidadir. 
Ekoturizm, arxeologik turizm va ovchilik turizmini rivojlantirishni rejalashtirar 
ekanmiz birinchi navbatda turistlarning tunashi (joylashtirish) sharoitlarini 
yaratishimiz kerak boʻladi. Shaharlardan uzoqda boʻlgan turizm resurslarida 
(ekoturizm, rekreatsiya turizmi) turistlar uchun tunash joylarini hozircha turistik 
bazalar yoki lagerlar usulida yaratish imkoniyatlari mavjud. Lekin, turizmda
tadbirkorlikning kengaymayotganligidan bunday tunash joylari hozirgacha
yaratilmayapti.

---

8 
Agarda tabiat bagʻridagi ekoturizm maskanida (resursida) bunday tunash
joylari yaratilganda edi. Turistlarning ham tunash, ham dam olish va ovqatlan tirish 
muammolari birdaniga hal qilingan boʻlardi. Bu muammoli holatdan chiqishning 
yagona yoʻli ekoturizm, rekreatsiya turizmi yoki ovchilik turizmdagi turistik 
resurslarga marshrut ishlab chiqishda resursga yaqin joydagi aholi uylarini ijaraga 
olish hisoblanadi. Lekin, unutmaslik lozimki, xalqar o turistlar har qanday 
sharoitlarda ham tunab qolaver maydi. Shuning uchun ham bunday sharoitlardan 
mahalliy turizmdagi turistlarni joylashtirishda foydalanish mumkin.
Tabiat landshaftlaridagi turizm maskanlariga (resurslariga) marshrut
ishlab chiqishdan oldin bunday joylarda turistik bazalar va turistik lager lar barpo 
qilishga qatʼiy ravishda kirishishimiz lozim. Turistik lagerlarni palatkali yoki yurta 
(choʻponning qora uyi) usulida tezkor vaqtlarda mavsumlarga moslashtirib qurish 
imkoniyatlari juda katta.
Turistlar shahar mehmonxonalariga joylashtirilganda ularni ovqat lantirish muammo 
emas.Chunki, turist joylashgan mehmonxonada ham shaharning har bir koʻchasida 
ham turistning ehtiyojini qondiradigan restoran, kafe, oshxona va choyxonalar bor.
Shaharlar mehmonxonalarida joylashgan turistlarni ovqatlantirishda
xalqaro meʼyorlardagi takliflar quyidagicha:
a) toʻliq pansion – 3-marta ovqatlanish (nonushta, tushlik, kechki ovqat);
b) yarim pansion – 2 marotaba ovqatlanish (nonushta–tushlik, nonushta –
kechki ovqat yoki tushlik – kechki ovqat);
v) faqat nonushta;
g) faqat tushlik;
d) faqat kechki ovqatlanish.
Ovqatlanishda xizmatlar shakli quyidagicha:
a) “Shved stoli”-oʻz-oʻziga xizmat. Bu usulda restoran yoki oshxonada turli- tuman 
ovqat xillari tayyorlangan boʻladi. Turistlar (mijozlar) oʻzlari yoqtirgan ovqat va 
ichimlik xillarini hoxlaganlaricha (ehtiyojalariga yarasha) olib, yeb-ichishlari 
mumkin. Ovqatlanib boʻlgandan keyin turist (mijoz) idish
– tovoqlarni yigʻishtirmaydi.

---

9 
“Tablgot”-hamma mijozlar uchun faqat bitta menyu tayyorlanadi (mijozlarga ovqat 
tanlash huquqi berilmaydi).
“A lya kart” - restoran menyusida turistlar hoxlagan ovqat turini
erkin tanlaydilar.
Ovqatlanishning qaysi shakllari boʻlmasin shaharda va tuman markazlarida
turistlarni ovqatlantirish yuqorida qayd qilganimizdek muammo tugʻdirmaydi. Faqat 
turistik marshrutda shaharda (tumanda) ovqatlantirish joyi va sharoitlari yozib 
qoʻyilsa yetarli boʻladi. Turistlarni ovqatlan tirishdagi muammolar shaharlardan 
(tumanlardan) uzoq masofadagi turistik obyektlarga marshrut ishlab chiqishda qiyin 
vaziyatlarni keltirib chiqarmoqda. Shaharlardan uzoq masofalarda joylashgan 
turistik obyektda tunash muammosi yuqorida keltirildi. Bunday sharoitlarda 
ovqatlantirish ham shu muammoni takrorlamoqda.
Qayd qilinganlardan quyidagi xulosalar hosil boʻladi:
1. Turistik marshrut ishlab chiqishda agar marshrut ekoturizm, ovchilik 
turizmi,sarguzasht turizmi yoki gʻorshunoslik va rekreatsiya turizmi mavzulari
boʻyicha ishlab chiqilganda turistlarni “palatka usuli”da ovqatlantirishni tashkil 
qilish mumkin. Bu usulda turistlarni qiziqtirish uchun milliy ekzotika variantini–
yaʼni koʻchma qozon–tovoq usulida–“tabiat bagʻrida tabiiylik” sharoitida ovqat 
tayyorlashda taklif etish va ovqatlantirish.
2.Qayd qilingan turizm mavzularida turistik marshrut ishlab chiqilganda
turistik makonda–obyektda ovqatlantirishni turistik lager (mavsumiy– palatka 
usulida) tashkil qilish maqsadiga muvofiq.3.Har qanday mavzuda turistik marshrut 
ishlab chiqishda marshrut davomida mineral suvlar, termosda issiq choy, sovutilgan 
choy va ekologik toza sharbatlar boʻlishligini taʼminlash shart. 4.Turistik 
marshrutda ekskursiyaga chiqilganda ekspeditsiya usulida ovqatlanishni 
(konservalar, qotirilgan kolbasalar, tushonkalar va
issiq choy) bilan tashkil qilish mumkin.