Mavzu: Turkiy tillar morfologiyasi

Ba’zi tadqiqotchilar yuqorida ko’rsatilgan o’zak tipining hammasi azaldan mavjud deydi

Ba’zi tadqiqotchilar yuqorida ko’rsatilgan o’zak tipining hammasi azaldan mavjud deydi

( V.Kotvich )

boshqalar esa CGC tuzilishili o’zaklar turkiy tillar uchun tipik bo’lib, qolgan barcha ko’rinishdagi o‘zaklar ana shu CGC o’zaklar taraqqiyoti natijasida vujudga kelgan deb hisoblaydilar (N.A.Baskakov)

Grammatik o’zak hosil qiluvchi shakllarga otlardagi – egalik sifatlardagi qiyoslash daraja, sifatlarning kuchayturuv va ozaytiruv shakllari fe’llardagi nisbat, zamon, modal ma’noli, sifatdosh va ravishdosh hosil qiluvchilar kiradi. So’z yasashda affikslar o’zakka qo’shilib yangi nominativ birliklarni yasaydi. Masalan, tosh so’zi har qanday toshni bildirsa, toshliq tosh ko’p joyni anglatadi tashla esa uloqtirmoqni ifodalaydi.

3.Affiksal morfemaning turlari.

Turkologiyada an’ana bo’yicha affiksal morfema sifatida to’laqonli so’zlar emas balki mustaqil qo’llanmaydigan birliklar tan olinadi. Turkiy tillarda morfemalar 3 ta guruhga ajratiladi. Buni so’z yasovchi, so’z o’zgartiruvchi va shakl yasovchi qo’shimchalar misolida ko’rish mumkin. O’zak va qo’shimchalarning turlari qat’iy tartib asosida birikadi: ya’ni o’zak+so’z yasovchi qo’shimcha+shakl yasovchi qo’shimcha+so’z o’zgartiruvchi qo’shimcha.

Affiksal morfemalarning kelib chiqishi masalasidagi muammlardan biri affikslarning fuziyasi, ya’ni qo’shilib birlashish talqinidir. Turkiy tillarda bir xil ma’noli va, hatto har xil ma’no (vazifadagi) affikslar ham fuziya jarayonida o’zgarishga uchragan.

Masalan, olib kel>opkel, nog’aycha akel, ozorboyjoncha yov+qula>yovola (quvala, quvalamoq) kabi.

Masalan, olib kel>opkel, nog’aycha akel, ozorboyjoncha yov+qula>yovola (quvala, quvalamoq) kabi.

Saxa tili — turkiy tillarning sharqiy tarmogʻiga mansub til; RFning Saxa Respublikasida, qisman Amur, Magadan, Saxalin viloyatlarida, Taymir va Evenk muxtor viloyatlarida tarqalgan. Yoqut tilida 430 mingdan ortiq kishi soʻzlashadi (1993). Markaziy, vilyuy, shim.gʻarbiy va taymir sheva guruxlari farqlanadi. Morfologiyasi agglyutinativ harakterda boʻlib, sonlar, olmoshlar hamda kelishiklar boʻyicha boshqa turkiy tillardan bir kadar farqlanadi. Leksikasida oʻz fonetik qiyofasini saqlab qolgan moʻgʻulcha oʻzlashmalar, shuningdek, evenk va rus tilidan kirgan soʻzlar koʻplab uchraydi.

Yoqut tilining umumxalq yozuvi 1922 y.da S.A.Novgorodov tomonidan yaratilib, 1924 y.da takomillashtirilgan; 1929 y.dan lotin grafikasi asosidagi, 1939 y.dan esa rus grafikasi asosidagi yozuvga almashtirilgan. Adabiy til Saxa Respublikasining markaziy hududidagi soʻzlashuv tili asosida rivojlangan.