Мавзу: Туркияда молия тизимининг ривожланиши

Туркиянинг асосий пул индикаторлари (млрд. тл)

Йиллар	1990	1995	1996	1997	1998	1999	2000	2001
Пул эмиссияси	279	1394	2021	3018	4485	8365	14074	20707
Заҳирадаги пуллар	596	3023	4011	5605	10143	17035	23871	36069
Пул таклифи (М1 активлари)	739	3420	5357	8682	11312	19560	31339	42116
Пул таклифи (М2 активлари)	924	8540	12276	17702	27195	47142	71571	113566
- Банкнот ва тангалар	218	1012	1415	2275	3426	6841	11378	18546
- Пул депозитлари	707	7528	10861	15426	23770	40302	60194	95020
-Марказий банк кредитлари	655	1300	1828	3439	5142	6699	8294	21632
- Давлат сектори учун	414	931	1303	2270	3164	3887	5112	17671
- Хусусий сектор учун	241	369	529	1168	1978	2813	3183	3961
Банк кредитлари	790	5568	10053	16034	22771	37050	65648	78663
Инвестицияни ривожлантиришдаги банк кредитлари	177	646	1047	1465	2734	4561	6934	10271
Кредитлашнинг хусусий хажми	1622	7514	12928	20938	28670	45497	77694	106605
Умумий қўйилмалар	745	7999	11534	16441	25239	41968	63678	100161
Жамғарма қўйилмалари	343	4849	6513	8259	13860	24792	34901	59381

Манба: http://www.tcmb.tr/ – Туркия Республикаси Марказий банки сайти, Статистика бўлими.
Юқорида бериб ўтилган маълумотлар банк капитали жамғармаларини юқори даражада эканлигидан далолат беради. Ҳатто пул заҳиралари хажми 6 баробарга кўпайган. Ваҳоланки, 2002 йил апрелида банк заҳиралари 12,2 млрд. АҚШ долларидан иборат бўлиб, турк лираси бошқа валюталарга ҳеч қандай монеъликсиз алмашишини таъминлаган. Хусусий тижорат банклари шунчалик кўп заҳирага эга бўлганларки, ҳатто Марказий банкнинг кредит ёрдамларидан фойдаланмаган. Тахлил этилаётган давр мобайнида кредит ажратишнинг умумий хажми номинал ҳолатда 65,7 баробарга ўсиб 106,6 триллион турк лирасини ташкил қилди. Бу мамлакат бюджетининг умумий харажатлар миқдоридан ошиб кетади.
Албатта банкларнинг барча фаолияти хайр-эхсон ёки ёрдам тариқасида бўлмаган. Бошқа тижорат корхоналари каби банклар ҳам ўз капиталлари ёрдамида пул ишлайдилар ва даромад оладилар. Бу ерда турк иқтисодчиларининг иқтисодий тахлили ва режали ташкиллаштиришнинг ўзига хос бир қизиқарли хусусиятини таъкидлаб ўтиш лозим. Уларда деярли олинаётган даромадлар ўлчами ва иқтисодиётнинг турли тармоқлари, айниқса хусусий сектордаги ишлаб чиқариш рентабеллиги ҳақидаги маълумотлар йўқ. Бозор даромад олиш учун ишлаётганларни ташқи иқтисодий тахлил қарашларидан ўз сирлари билан ҳимоя қилади. Шунинг учун биз банк ишининг даромади ҳақида тўлиқроқ маълумот бериш имкониятига эга эмасмиз. У ҳақида юқорида кўрсатиб ўтилган маълумотлар, шунингдек банк фоиз ставкаларининг ўлчами бўйича тахмин қилиш мумкин.
Туркияда банк фоиз ставкалари жуда-жуда юқори бўлиб, деярли мамлакатдаги инфляция суръатларига яқиндир. Имтиёзли кредитлар фақатгина экспорт операциялари ва ташқи молиялаштириш манбаларига қўлланилади. Инвестиция учун ажратилаётган кредитлар йиллик 70%, ишлаб чиқариш йўлга қўйилгандан сўнг 75% ҳисобида амалга оширилади. Шундай юқори фоиз ставкаларига қарамай улардан фойдаланиш ҳолатларининг гувоҳи бўламиз. Чунки инфляциянинг юқори суръати банк фоиз ставкаларини жуда паст ҳолатга тушириб қўймоқда.
Шундай шароитларда тадбиркорлар учун кредит воситаларини тезлик билан даромад келтирувчи ишга йўналтиришлари лозим. Иқтисодчилар томонидан тадбиркорлар учун бир қанча ҳисоб-китоб тизими ишлаб чиқилган бўлиб, унинг ёрдамида инфляция ва бошқа омилларни ҳисобга олган ҳолда келажакдаги номинал пул харжатлари ўсиш динамикасини аниқлаш мумкин. Буларсиз давом этаётган гиперинфляция шароитида ишлаш мумкин эмас.
Шунга қарамай инфляция шароитида ижобий иқтисодий ўсиш суръатларини таъминлаш бўйича Туркия банк тизимининг тажрибасини ўрганиш диққат эътиборни талаб қилади. Мамлакатда ҳукумат томонидан амалга оширилган иқтисодий сиёсат натижасида молиявий капиталнинг, айниқса хусусий, тезроқ ривожланиши учун барча шарт-шароитлар яратилди. Хусусий капитал ишлаб чиқаришнинг бир ерга (бир қўлга) тўпланиш жараёнларини жадаллаштириши, такрор ишлаб чиқаришни кенгайтиришга йирик воситаларни йўналтириши учун қўшимча имкониятларга эга эди. Айниқса экспорт операцияларида иштирок этаётган фирмалар қулай имкониятга эга бўлиб, улар хорижий валютадан фойдаланишлари мумкин эди ва даромадларининг кўпайиши натижасида банк ва корхоналар акцияларини сотиб ола бошладилар. Йирик хусусий капитал ўз фаолиятининг янги тармоқларини оча бошлади. Масалан, “Коч холдинг” ва “Эдзаджибаши холдинг” нинг шўъба(дочерний) компаниялари Американинг “Уэн” компанияси билан ҳамкорликда нефт саноатига ҳам кириб борди.
Умуман, ҳукумат хусусий фирмаларнинг бозор муносабатлари бўйича ташкиллаштирилишини, унинг йириклашиши, бир-бирига қўшилиши, ишлаб чиқариш, сотиш, экспорт қилиш соҳасида корпорациялар ташкил этилишини ҳар томонлама рағбатлантириб келган. Масалан, банклар учун яқин йиллар ичида ўз капиталини 4 млрд. турк лирасидан кам бўлмаган миқдорда ошириш таклиф қилинган. Кичик банклар капитални ошириш ҳақидаги талабларни бажара олмаслигини, шунинг оқибатида ўз-ўзидан фаолиятини тўхтатиши ва йирик банкларга қўшилиб кетишини баён қилди. Кичик фирмалар томонидан кредитларнинг етишмаслиги, юқори банк фоизи ва бошқалар бўйича норозиликлар юзага келди. Шундай сиёсат йирик капитал учун фойдали эди. Бир компаниянинг банкрот бўлганлиги ҳақидаги маълумот бошқа кўпгина компанияларнинг мустаҳкамланиши ҳақидаги маълумотлар билан бирга содир бўлиб турди. Туркияда янги йирик компаниялар рўйҳати ҳар йили янги номлар билан тўлиб бормоқда.