Мавзу: Туркияда молия тизимининг ривожланиши

Туркия иқтисодиёти секторлари бўйича қимматбаҳо қоғозлар чиқариш.(млрд. тл)

	1997	1998	1999	2000	2001	2002 (январ – март)
Давлат сектори	6509	8931	17679	21713	47316	26800
Давлат облигациялари	2045	3816	9061	12670	12291	16778
Хазиначилик мажбуриятлари	3955	5115	7634	8443	34277	10022
Даромадли акциялар, сертификатлар	809	--	984	600	567	--
Хусусий сектор	683	138	2298	4116	5634	1339
Акциялар	187	365	967	1807	3607	587
Облигациялар	318	211	695	762	576	83
Банк мажбуриятлари	76	238	98	330	726	250
Молиявий мажбуриятлар	56	271	465	238	660	334
Даромадли қоғозлар ва қарз мажбуриятлари	0,8	0,2	2	4	0	--
Иштироки ҳақида гувоҳнома (пайлар)	45	53	162	975	65	25

Манба: http://www.tcmb.tr/ – Туркия Республикаси Марказий банки сайти, Статистика бўлими.

Ушбу жадвалдан кўриниб турибдики, давлат молия бозорининг энг фаол иштирокчиси бўлиб, хусусий секторга нисбатан ўзининг қимматбаҳо қоғозлар, уларнинг хажми ва чиқариши бўйича таклифи деярли 20 баробарга ошади. Бунда акционер жамиятларини ташкил этиш орқали хусусийлаштирилаётган давлат корхоналари акцияси таклифининг ўсиши хали кузатилмайди. Ваҳоланки, уларнинг биржалар, банк ва бошқа конторалар орқали сотилиш хажми 1993 йилги 39,5 млрд. турк лирасидан 2001 йили 326,6 триллион турк лирасига етди. Бу ерда барча савдонинг 78%и банклар хиссасига, қолгани турли компаниялар, воситачилар ва брокерлар хиссасига тўғри келади. Истамбул фонд биржасининг ойлик операция хажми 1996 йил январ ҳолати билан қиёслаганда 2002 йили деярли 40 баробарга кўпайди.

Шуни таъкидлаш лозимки, давлат облигациялари ва хазиначилик мажбуриятларини асосий сотиб олувчилар банклар ҳисобланади. Агар 1994 йили улар хиссасига барча савдонинг 43,4 %и, 1999 йили 90,3 %и, қолган 6,4 % ижтимоий муассасалар ва 3,3 %и хусусий сектор корхоналари хиссасига тўғри келган. Ушбу қимматбаҳо қоғознинг хусусий эгалари улуши 1994 йилги 3,5%дан деярли нолга тушиб қолган. Бундан кўриниб турибдики, одамлар ўз жамғармаларини инфляциядан ҳимоя қилиш бўйича давлат кафолати асосидаги ишончлироқ банк хизматларини афзал деб билмоқдалар. Ёки банклар ўз фаолиятларини жадаллаштириш, заҳира ва активларини мустаҳкамлаш мақсадида уларни ўзларида ушлаб туришни афзал деб биладилар.
Маълумки, қачонки Марказий банк тижорат банкларидан давлат қимматбаҳо қоғозларини сотиб олишни бошласа, уларнинг заҳиралари, яъни кредит бериш имкониятлари кўпаяди ёки аксинча. Шунга мувофиқ ўз қарзи бўйича давлат фоиз тўлаётган ўша қимматли қоғозлар маълум даромад келтиради. Бу давлат қимматбаҳо қоғозларига нима сабабдан қизиқиш уйғотганлигини англатади.
Бошқа томондан банкларнинг фоиз ставкаларини оширишга йўналтирилган қимматбаҳо қоғозлар сиёсати сармоявий фаолликни пасайтириши лозим эди. Аммо юқорида кўрсатиб ўтилган хусусий сармоялар тахлили аксинча ҳолатни ифода этади – улар тўхтовсиз ўсмоқда. Ушбу ҳолатни мамлакатда тадбиркорликнинг ривожланиши, технологик прогресс ёки келажакда капиталга кўпроқ нарх белгиланишини кутиш, инфляция сабабли реал банк фоиз ставкаларининг пастлиги билан изоҳлаш мумкин.
Туркия банк тизимининг жадал ривожланиши ҳақида қатор йиллар мобайнида Туркия пул муомалаларининг асосий кўрсаткичлари динамикаси ҳам гувоҳлик беради. Буни биз қуйидаги жадвал орқали ифода этамиз.
4-жадвал.