Mavzu: Turli sxemalar

3. Elektr sxemalarini qanday o'qish kerak..


Elektronik sxemalar hozirgi zamon mashinalari, stanoklari, apparaturalari va
asboblarining ko'pchiligida mexanikaviy, pnevm atik ham da elektr konstruksiyalar
mavjud. Mashinalarning ish prinsipini ularning yi g'ish chizmalariga va u mumiy
ko'rinishlar с hiz-malariga qarab o'rganish juda qiyin, shuning uchun ko'pincha





soddalashtirilgan maxsus tasvirlar, ya'ni sxemalar bajariladi. Bunday sxemalar
nnashinalarning ish prinsipini tezda tushunib olishga imkon beradi.
Buyumning tarkit)iy qismlari va ular orasidagi bog'lanishlar shartli tasvirlar yoki
belgilar ko'rinishida beriladigan kons-truktorlik hujjatlari sxemalar deb ataladi (0
'zDSt 2.721- 98).


Sxema loyihaga oid grafik hujjat bo'lib, unda buyum qismlarining tarkibi va ular
orasidagi bog'lanishlar ko'rsatiladi. Buyumlarni loyihalash, sozlash, nazorat qilish,
tuzatish va ulardan foyda-lanish ham da mexanizm, asbob, moslama, inshoot va
hokazolarning harakat (ish) jarayoni ketnna -ketligi sxemalarda tushuntirib)
beriladi. Barcha sxemalar standart talabi bo'yicha chiziladi. Ular, asosan, to'g'ri
burchakli proyeksiyalarda bitta ko'rinishda yoyilgan holda chiziladi. Zarur bo'lganda
aksonometrik proyek-siyada chizilishi ham mumkin.
Sxemalar masshtabga rioya qilnnasdan chiziladi. Standart detallar uchun
chizmalarda yozma tushuntirishlar berilnnaydi, ammo standart bo'lnnagan detallarga
yozma tushuntirishlar berilishi shart. Sxemalarda mashina hamda mexanizmlarning
yig'ish birliklari yaxlit tasvirlanadi va ular sxema elementlari
deyiladi. Bularga nasos, podshipnik, mufta va boshqalar kiradi.
Sxemalarda buyum larga kirm aydigan elementlar buyum uchun xizmat
qiladigan bo'lsa, ular ingichka shtrix- punktir chiziq bilan tasvirlanadi. Lekin uning
joyi va bajaradigan ishi tushuntirish m atni orqali ifodalanadi. Standart tom onidan
quyidagi atam a va ta'riflar yetakchi tasnifli guruhlarda belgilangan.
1.Sxema element— sxemaning tarkibiy qismiga kiruvchi va ma'lum bir vazifani
bajaruvchi, ammo mustaqil ish bajaruvchi, masalan, nasos, transform ator, kom
pressor, mufta kabilar.
2 .Moslama— yagona konstruksiyaga ega bo'lgan elementlar
yig'indisi, apparat, mexanizm biror buyumda aniq birvazifaga ega
bo'lmasligi mumkin.
3 .Funksional guruh— yagona konstruksiyaga kirm asada, buyum
da m a'lum bir vazifani bajaradigan elem entlar yig'in­ disi.
4.Funksional qlsm— ma'lum vazifani bajaruvchi funksional guruh va moslama
elementi.
5.Funksional zanjir— ma'lum yo'nalishda ish bajaradigan chiziq, kanal, trakt.
6.O ‘zaro bog'lanish chizig'i— buyumdagi funksional qismlar orasidagi bog'lanishni
ko'rsatuvchi chiziq bo'lagi.


7.O'rnatish— energetik inshootlarda sxemasi chiziladigan obyektning shartli nomi.
Sxemalarning turi va ko 'rinishlari ( 0 ' z DSt 2.701).


Standart barcha sanoat tarm oqlari b o'yicha sxema turlari va ko'rinishlarini
chizish uchun tasdiqlagan. Sxemalar buyumning tarkibiy elem entlari ham da
ularning o'zaro bog'lanishlariga qarab harflar bilan belgilanadi:
1. Strukturali sxema— buyum qism ining asosiy funksiyasini, o'zaro bog'lanishi va
vazifasini aniqlaydi. Funksional qismlarini to 'g'ri to 'rtburchak shakllarda tasvirlash
qabul qilingan bo'lib, ularga sxema elem entlarining raqami, belgisi, turi yoziladi.
Ba'zi elementlarni shartli grafik belgilarda tasvirlashga yo'l qo 'yiladi.





2.Funksional sxemada— buyum funksional qismlarining ayrimlari yoki barchasida
ro'y beradigan jarayonlar tasvirlanadi. Buyumning ish jarayonini o'rganishda va
buyumni sozlashda, nazorat qilishda va ta 'mirlashda foydalaniladi.
3.Prinsipial sxemada— buyumning tarkibiy elementlari hamda ular orasidagi
bog'lanishlarning barchasi ko'rsatiladi. Shunga ko'ra, sxemaning bu turi buyumning
ishlash jarayoni to'g'risida to 'la m a'lumot beradi.
4.Birlashtirish (montaj) sxemasi— buyum qismlari orasidagi o'zaro birlashishlar
ko'rsatiladi. U nda shunday birlashishlarni amalga oshirish vositasi bo`lgan
o`tkazgich, kabel, truboprovod kabilar aks ettiriladi. Ulash sxemasida buyumning
tashqi tom oni bilan boshqa buyumga birlashish (ulanish) joyi ko'rsatiladi.


6.Umumiy sxemada kompleksning tarkibiy qismlari tasvirlanib), foydalanish joyida
qanday nnontaj qilish haqida m a'lumot beradi.
Buyum elementlarining o'zaro joylashishi sxemada taxminan to 'g'ri tasvirlanadi.


7.Joylashtirish sxemasida buyum tarkibiy qismlarining bir-biriga nisbatan qanday
joylashtirilganligi ko'rsatiladi.


8.Birlashtirilgan sxemada biror maqsadni ko'zlab, ikki- uch xil sxemalar turi
birlashtirilib tasvirlanishi mumkin. Masalan, prinsip>ial va montaj (birlashtirish),
biriktirish va ulash sxemalari. Bunday biriktirishlar sxema turi va ko'rinish hujjati
bilan aniqlanishi lozinn. Masalan, elektr prinsip>ial sxemasi va ulash sxemasi.
9.Kombinatsiyalashtirilgan sxemada buyum tarkibiga turli elementlarning
ko'rinishlari kiritilishi munosabati bilan, buyum uchun bir turdagi sxemalarning bir
qanchasini tuzish talab qilinadi. Bunday sxemalarni bitta kombinatsiyalashtirilgan
sxema bilan aim ashtirish lozinn bo'ladi, m asalan, elektr-gidravlik prinsipial sxema.


10.Turli ko 'rinish va turlar sxemalari. Bunday sxemalar tarmoq standartlari
tomonidan joriy etilgan kod, tur va ko'rinishlarda bajariladi. Sxemalarning shifri,
ularni o'qish, bajarishga qo'yiladigan talablar ularda qo'llaniladigan shartli grafik
belgilar standartlarda ko'rsatilgan. Ish jarayonida standartlarning talabiga qat'iy rioya
qilish talab etiladi. Sxemaning shifri standartga muvofiq uning turini ko'rsatuvchi
harf va turini belgilovchi raqamdan tashkil topadi. Masala n, pnevmatik strukturali


sxema —P1, kinematik funksional sxema —K 2 va h.k.


Sxemalarda


tasvirlanayotgan buyum elementlari ustnna- ust tushmasligi va o'qish oson bo'lishi
uchun mazkur elementlar qulay vaziyatda joylashtiriladi. Bundan tashqari, grafik
belgilarni bog'lovchi chiziqlar imkoni boricha kam sinadigan va kesi-shadigan
bo'lishi hamda parallel bog'lovchi chiziqlar orasidag masofa 3 mm.dan kam
bo`lmasligi lozim. Elektr sxemalarda qo'llaniladigan shartli grafik belgilarning
o'lchamlari standartda berilgani holda boshqa turdagi sxemalar elementlarining
o'lchamlari nisbati ularning haqiqiy o'lchamlari nisbatiga taxminan mos kelishi
lozinn. Sxemalarda buyumning tarkibiy elementlari raqamlar bilan belgilanadi, ya'ni
ularning vaziyat raqam belgilari qo'yiladi. Har bir elementning tartib raqami harakat
boshlanadigan joydan boshlab chiqarish chizig'i tokchasiga qo'yiladi. Tokcha ostiga,
kerak bo'lganda, element to'g'risida tushuntirish yoziladi. Sxemalar harakatga
keltiriladigan joydan boshlab o'qiladi. O'qish paytida har bir elementning shartli





tasvirlanishini o'qish qiyinlik qilsa, ularni shartli belgilar bilan taqqoslab o'qish
tavsiya etiladi.


Sxema elementlarining shartli grafik Ibelgilari bog'lanish chi-ziqlarining
yo'g'onligida chiziladi. Bog'lanish chizig'i yo'g'onligi 0,2— 1,0 mm atrofida olinadi.
Bitta sxemada barcha chiziqlar bir xil tanlangan yo'g'onlikda chizilishi shart.
Sxemada barcha shartli 1 grafik belgilar standart tom onidan qabul qilingan
vaziyatda chizilishi lozinn. Lekm b a'zi maqsadlarni ko'zlab, ularni 90° ga burib yoki
180° ga ag'darilb tasvirlash mumkin. Raqamli yoki harfli- raqam li belgilari bor
sxema elementining shartli grafik belgisini 90° yoki 45° ga burib tasvirlashga yo'l
qo'yiladi. Sanoat va qurilishning barcha tarm oqlaridagi buyum lar uchun qo'lda yoki
avtom atlashtirilgan usulda bajariladigan sxemalarning shartli grafik belgilari
standart tomonidan umumiy tatt)iq qilini shga m o'ljallangan.
Prinsipial elektr sxemalarida elementlar shartli grafikaviy belgilar ko'rinishida
chiziladi. ESKDda elektr sxemalarning shartli grafikaviy belgilanishiga bir necha
standartlar bag'ishlangan, shuning uchun belgilar bilan «Elektrotexnika» kursini
o'zlashtirgandan keyingina to'la tanishib chiqish mumkin. Buyumlar uchun elektr
sxemalar elektr tarmoqlaridan uzilgan holatda chiziladi. [Elektr bog'lanish chiziqlari
sxema formatiga qarab 0,S2 mm. dan 0,6 mm. gacha yo'g'onlikda chizil adi.
Sxemada tasvirlangan har bir elementning harfva raqamli pozitsion nomeri bo'lishi
kerak, bu raqam harfli belgidan va elementning tartilb raqamidan tuzilgandir,
masalan, kondensatorlar Elektrod- asbob V gayka- polzun G ga mahkamlanadi,
gayka olzun D v intdan harakat olilb suriladi.
Vint D ni elektr dvigatel (1) aylantiradi. [Elektr dvigatel vali-ning aylanma harakat
tezligini kamaytirish uchun chervyakli reduktor E qo'llanilgan. Elektr dvigatelining
vali chervyakvali bilan elastik mufta orqali, chervyakli g'ildirak vali esa vint D bilan
biriktirilgan. Sxemada chervyakli uzatnna ko'rsatilnnagan. Elektrod- asbob
surilishining yo'nalishini o'zgartirishga elektr dvigatelni reversiyalash (harakat
yo'nalishini o 'zgartirish), ya'ni uning valini orqaga aylanti rish yo'li bilan erishiladi.
Elektr dvigatelining yuqori regulirovka qilinmaydigan akku-mulator batareyasi (3)
bilan ketma- ket ulangan rezistor (qarshilik) (2) gaulanadi. Bunday ulashda batareya
qo'shinncha tok manbayi bo'ladi. Elektr dvigateli yuqoridag i kuchlanish batareya


(3) kuchlanishi bilan rezistor (2) dagi kuchlanish orasidagi ayirmasiga (farqqa) teng
bo'ladi.


Asboblar va ishlov beriladigan buyum o 'rtasida кatta oraliq bo'lganda rezistor
(2) da kuchlanish pasaym aydi, elektr dvigatel vali aylana boshlaydi, bu elektrodlar
orasida elektr zarrachalari razryadlari hosil b o 'Imaguncha elektrodlar bir-birlariga
yaqinlashaveradi. Shu paytda rezistor (2) dava elektr dvigatel yakorida k u ch Ian ish
pasayadi (kam ayadi). Agar elektrodlarda qisqa tutashuv bo'lib qolsa, rezistor (2)
dagi kuchlanishning pasayishi batareya (3) dagi kuchlanishning pasayishiga
qaraganda katta bo'ladi. Bu holda yuqoridagi kuchlanish qutt>lari o 'zgaradi («+»
qutlb «— » qutb b o 'ladi) va elektr dvigatel yuqori orqaga (teskari) aylana boshlaydi,
elektrodlar esa bir- biridan uzoqlashadi.


1.Yagona t)ir belgi (56- shakl) shartli belgilanishda joylashishiga ko'ra bir nechta
ifodalarni tasvirlashi mumkin. Masalan, nuqta belgisini ko'ramiz. Bu belgi





yordamida o'tkazgichlarning tutashgan joyini (1), impulsli quvurlarning
tarmoqlanish joyini (2), kontaktlarning harakatlanuvchi qismini (3), ionli
qurilmalarning gaz to'l di rish
nuqtasini (4), ko'p fazali chulg'amlarning neytral nuqtasi ni (5), chulg'amning
boshlanish nuqtasini (6), ko'p karrali kontaktlarning yopiq holatdagi nuqtasini (7) sa
boshqalarni ifodalash mumkin.
2.Turli tipdagi sxemalarda ayni bir belgi berilishiga ko'ra, turli belgilarni ifodalashi
mumkin. Masalan, to'g'ri to'rtburchak prinsipial sxemalarda qo'llanganda, rele
chulg'ami magnitli ajrat kichni va kontaktorni ifodalaydi; strukturali va funksional
sxemalarda ishlatilganda qurilnnalarning funksional qis mlarini,
o'tkazgichlarni loyihalashda ishlatilganda shchit, pult, shtativ va boshqalarni
ifodalaydi.
3.Ishlab chiqarish belgilarini tuzishda, u yoki bu aniq hollarda, umumiy belgilar
yetishmay qolgan bo'lsa, asosiy olinadigan umumiy belgilari standard bo'yicha
o'rnatiladi.


4.Shartli grafik belgilarning ayrinn qismlari va elementlari bitta tipdagi sxemalar
uchun bir emas, bir sechta belgilarga ega bo'lib, ularning har birini muayyan
holatlarda qo'llash kerak.