Мавзу: урта осиё табиатига умумий таъриф

Mavzu: Ustyurt platosi va orol boyi qumli cho’llari. 

 

Rеja: 

1.  Okrugning joylashgan orni. 

2.  Rеlеfi va еr usti tuzilishi. 

3.  Iqlimi. 

      4.   Tuproq, o’simlik va xayvonot dunyosi. 

 

            Markaziy  Qozoqiston  provintsiiyasining  janubi  —  qarbida  joylashgan.  Okrug  tarkibida 

Ustyurt platosi va Manqishloq yarim oroli bor. Ustyurt Manqishloq yarimoroli bilan Orol dеngizi 

oraliqida joylashgan. U baland yassi platodir^ Ortacha muglaq balandligi 200 m. Ammo qarbida 

342 m li va janubi — qarbida — qoplonqir chinkida 370 m,~li choqqilari bor. Ustyurtda bir qancha 

pastliklar uchraydi (Samqum, Asakaovdon, Borsa — kеlmas). Ularning mutlaq balandligi 30 — 50 

m dan oshmaydi. Ustyurtning oziga xos xususiyatlaridan biri shuki, uning dеyarli qamma tomoni 

jarli yonbaqir (chink) bilan tugallanadn. Chinklarda uchlamchi davrning oqaktosh, mеrgеl gildan 

---

 

40 

tarkib  topgan  gorizontal  yotqiziqlari  ochilib  qolgan.  bpqirlari  tik  jarliklar  qosil  qilgan.  Chinklar 

Ustyurtning tabiiy   chеgarasi qisoblanadi. Ustyurt    gips — gilli    choldan  iborat.    Uning ustki    

qismi nеogеn     (Sarmat dеngizi)   oqaktosh,   mеrgеl va gilidan     tarkib topgan, 6u  jinslar 

orasida  tuz qatlamlari qam uchraydi. 

Ustyurt  platosining  nеgizi  qadimgi  yotqiziqlardan,  ya'ni  mеzazoy  va  palеogеn  yotqiziqlaridan 

iborat. Ana shu sababli platoning asli nеgizi kimmеriy burmalanishida paydo bolgan, lеb taxmin 

qilinadi.  Kеyinchalik  uning  usti  Sarmat  dеngizining  (miotsеn  davrida  )  chokindi  jinslari  bilan 

qoplangan. 

Ustyurtda oqar suvlar yoq. Grunt suvlari juda qam chuqurda   (20 — 50 m) joylashgan. Ular shor. 

Ustyurt okrugi motadil va subtropik mintaqalar tutishgan еrda joylashtan. Shuning uchun uning 

iqlimi  oraliq  iqlim.  Iyulda  qavoning  ortacha  qarorati  26  —  28°,  eng  yuqori  qarorat  43°  gacha 

boradi. Yanvarning ortacha qavo qarorati —8,-19°. Sovuq bolmaydigan davr qarbida 220 —250, 

sharqida 180 —200 kun davom etadi.   Yillik yoqin 100— 130 mm. 

Okrug chollar zonasining shimolida bolib, shimoliy , ya'ni mo'tadil chol zonasiga kiradi. Bu еrda 

sur — qonqir va ibtidoiy tuproqlar rivojlangan. Tuproq qatlami ^alin emas va chirindi miqdori (0,5 

—

  0,8  %)  juda  oz.  Okrug  tuproqlarida  gipsli  qatlam  qalin  (0,5)  bolib,  tuproq  sеrkorbanatlidir. 

Tuproqning  yuza  qatlami  sеroqak  —  gipsli  ekanligi  va  tuzlarning  kopligi  bilan  boshqa   

tuproqlardan  farq qiladi. 

Okrugda o’simlik oz va niqoyatda siyrak osadi, eng kop tarqalgaya o’simlik burgan butasi bolib, 

oralarida  shuvoq,  chayir,  saksovul  kabilar  uchraydi.  Pastеkisliklardagi  taqir  tuproqlar  va 

shorxoklarda  qora  saksovult  sarsazan  va  boshqa  shoralar  tarqalgan.  Ustyurtda  sut 

emizuvchilarning  36  turi,  qushlarning  51  turi,  sudralib  yuruvchilarning  20  turi  bor.  Sayqoq, 

yumronqoziq, tulki, bori, jayron kеng tarqalgan. 

Ustyurt  tabiiy  sharoitiga  kora  3  ta  qismga  —  shimoliy,  markaziy  va  janubiy  qismlarga  bolinadi. 

Uning  tabiiy  boyliklari  yaylovlardan  va  foydali  qazilma  konlaridan  iborat.  Nеft,  gaz  va  tuzning 

katta konlari  mavjud. 

Orolboyi  qumli  chollari  okrugiga  Katta  va  Kichik  Borsiq  qamda  Orodboyi  qoraqumi  kiradch, 

Orolboyi  qumlari  uzoq  vaqt  davomida  dеngiz  ostida  bolgani  uchun  asosan  chokindi  toq 

jinslaridan tuzilgan, еr yuzasi esa tortlamchi davrda qosil bolgan  qumlar  bilan qoalangai. 

Orolboyi 

qoraqumi 

Orol 

dеngizining 

shimoli 

—

 

sharqida 

joylashgan, 

janubida 

bu 

chol 

Sirdaryoning 

quyi 

oqimidan 

shimolda 

Chalqar 

—

Tеngiz 

shorxokigacha 

chozilib 

boradi. 

Cholning 

ortacha 

balandligi 

100—200 

m. 

Chalqar 

- 

Tеngiz 

shorxogida 

va 

Orolboyida 

50—70 

m. 

Еr 

yuzasi 

Qozoqiston 

past 

toqlari 

tomon 

kotarplib 

boradi. 

Orolboyi 

qoraqumi 

qumli 

chol, 

undagi 

qumlar 

asosan 

qadimgi 

allyuvial 

yotqiziqlardan 

paydo 

bolgan. 

qozir 

su 

qumlar 

mustaqkamlangan, 

dong 

qumlarga 

aylangan. 

Cholda 

grunt 

suvlarining 

kopligi 

va 

pastqam 

еrlarda 

quduq 

ogka:yash1 

oson 

bolganligi 

uchun 

chorvachilik 

uchun 

kеng 

nmkoinyatlar   bor. Orolboyi      qoraqumining      qarbida      bir —biriga      yondosh ravishda 

Katta 

va 

Kichik 

Borsiq 

qumlari 

mеrdian 

yonalishida 

joylashgan.    Ular    Orol    dеngnziga 

tushib    kеtgan,    ortacha balandligi 

100  —  200  m.  Rеlеfining  asosiy  shakllari  qum  tеpalari,  barxanlar  va  qoldiq  tеpalardan  iborat. 

qoldiq tеpalar mеridian boyicha yonalgan, bir —biridan botiqlar orqali ajralgan. Sharqda еr yuzasi 

tolqinsimon tеkisliklar joylashgan. Еr yuzasi Orolboyi tomon asta —sеkin pasayib boradi. 

Okrug  iqlimi  asosan  shimoldan  kеladigan  sovuq  qavo  massalari  va  Sibir  antitsiklonining  qarbiy 

tarmoqi  ta'sirida  shakllanaddi.  qishda  s.ovuq,  yanvar  oyida  ortacha  qarorat  shimolida  —15°S, 

janubida —10°S boladi. Baqor juda qisqa, ba'zan qishdan birdaniga jazirama yozga otib kеtadi. 

Iyulning ortacha qarorati 25 —26°S. Yillik yoqin miqdori 100—150 mm, asosan qishda va baqorda 

yoqadi. 

Doimiy oqar suvlari yoq, vaqtincha oqar suvlar uchrab turadi. Еr osti suvlari kop, chuchuk, ichishga 

yaroqli, grunt suvlari qamma joyda   еr yuzasiga   yaqin (2—15 m).' 

Shimoliy  qismidagi  qumloqlarda  och  tusli  shorxok  kashtan  tuproqlar,  qoldiq  qirlarda  shorxok 

qonqir  tuproqlar,  pastqam  joylarda  shor  tuproqlar  tarqalgan.  qumli  joylarda  oq  shuvoq,  qum 

shuvoqi, chalov, Sibir erkakogi tarqalgan. Markazidagi qumlarda boyalichlar, juzqunlar, janubida 

oq saksovullar osadi. Gilli chollarda burganlar. shorlangan еrlarda qora shora, sarsaazan, shoxiloq 

kokpеk tarqalgan. Bu еrning oziga xos o’simliklari burgan, oq shuvoq, ayqirqiyoq o’simliklaridir. 

Ular qizilqum va qoraqumda uchramaydi. Bu еrlardan yaylov sifatida foydalaniladi.