Mavzu: Vasl va imola hodisalari

Mavzu:Vasl va imola hodisalari.


Aruz I. Turkiy adabiyotda, jumladan, uzbek lge’rgagshda taxminan IX
asrdardan beri kulpanib kelinayotgan sheriy ulchov tizimi nomi bulib,
xazrat Navoiynshgg ta’kidicha, ushbu ilm asoschisi X,alil ibn Axmad
yashagan joy yakshshdash vox,a nomidan olingan.


Aruz (II). Aruz ulchov tizimi asosida yaratilgan sheriy asar
baytlaridagi birinchi misraniig oxirgi rukni urni nomi. Miyeradagi shu
rukn Ukilgandan sunggina sherning kaysi baxr xamda vazn asosida
yarataotganlmgi, misraning tanlangan ulchovga suvofikdigi, shoirning
vazn tanlash, oxang yaratish maxoratini aniklash mumetga buladi.


Asl ruknler. Aru'z sheriy ulchov tizimi asosini tashkil kiluvchi
sakkiz asosiy ruka majmu’i. Lo tar fauvlup, foilun, mafoiylun,
foshklun, mustaf’ilun, maf’uvlotu, mutafoilun va mafoilatun
arkonlaridan iborat. Aruzshunos olyamlar ushbu askdarki “afoiylu
tafoiyl” deb xam ataydilar.


Baxr (arabcha “dekgiz” demakdir.) Aruz atamalaridan biri bulib,
ushbu tizimni tashkil kiluvchi asosiy, mirik ulchov turshsh ifodalaydi.
Baxrlar asllar yoki afoynlu tafoyil deb ataluvchi sakkiz ruknning
turlicha tarkibda takrorlanipshdan xosil kdshnadi.


Vazn sheriy asarning ritm-oxdng xususiyatlarmii ularnish'
tarkibidagi rukshxar sonya va turiga kura ifodalovchi ulchov.


Vasl (arabcha “ulaiish”) aruz tizimi asosida yaratilgan sheriy
asarlarni ifodali ukyash jarayonvda vazn talabi bvshan ayrim yonik
xijolar oxiridati undongai updan keyin turgan xamda unli bilan
boshlangan xdjoga kushib talaffuz etish xodisasi. Ala shu koidaga amal
kshshnmasa» xijolar tartibi buzilib, oxashta va asar vazniga jvddiy
putur yetadi.


Vasli xo Aruz tizimida yaratilgan sheriy misralardagi ayrim
blik xijolarning oxirsh undoshini vazn tshazosi bilan uzidan keyin
gurgan va “x” uvdoyavj bilan boshlavuvchi xijoga kushib uknsh xodisasi.
Bu jarayonda, odatda ‘V uadopsh tushib koladi. Ushbu xodisa kam bulsada, uzbek adabiyotida, xususan, xalk ogzaki ijodi ta’sirida ijod sh sh sh
va “turkona” deb ataluvchi soda uslubga rioya kiluvchya shoirlarnig
asarlarida uchraydi.


Imola aruz atamalaridan bulib, vazn takozosi bilan tarkibida
chuzik uyuta bulgan ayrim yoish< xdjolarni, ushshni ch^zib talaffuz kdashsh
xdsobiga, chuzik xu,jo kilib ukrshni ifodalaydi. Masalan, Boburning
Yor fasli, yor vasli, dustlarntg suxbati,
She’r bsssi, shits dardi, bodanikg kayfiyat
baytidash yoz, yor, she’r, dust, shik, suzlari takibidagi o, u , e,i unlilari
ancha chuzik talaffuz kilnnadi. Bular takti’ chogida, shunnngdek, she’r
chizmasida ikki >;ijo belgisi, ya’ni bir chuzik va bir kiska xijo zdgsobiga
utadi.


Istixdof aruz atamalaridan bulib, jonli tidsa kiska talaffuz
kilinuvchi ba’zi unlilarni she’rni ukish chogida chuzik unli sifatvda
talaffuz kilnjni ifodalaydi


Komil baxri (“komil suzi arabcha bulib, “mukammal” ma’nosiyai
ifodalaydi) she’riyatimizda juda kam kullangan, ayrim yirshs
ijodkorlarshshg asarlaridagana kullangan baxr bulib, mutafoilun
aslining takroriga asoslanadi.


Madid (“madid” suzi arabcha bulib, ‘Chuzik” ma’nosini ifodalaydi)
Madid baxri foilotui xdmda foilun asllarshgang kesha-ket
takrorlanishsha asoslanadi.


Mujtass (“mujtass” suzi arabcha “nmshnish” ma’nosini
ifodalaydi) baxri aruzning she’riyatimizda keng kullankagan
turlaridai bulib, uning asosini mustaf’ilun va foilotun
Yesllarining ketma-ket takrori tashkil kiladi,


Muzori’ (arabcha “uxshash” ma’nosini ifodalaydi) baxri
she’riyatimizda keng kullangan ulchov turlaridan bulib, uning asosini
mafoiylue va foilotun asllarining almashinib takrorlanipsh tashkil
kiladi.


Rajaz (“rajaz” arabcha “tezlik”, “iztirob” ma’nosini ifodalaydi)
baxri arz'zning asosiy ulchov turlaridan biri bulib, uning asosini
mustaf’ilun aslining aynan xakrori tashkil etadi.


Ramal (“ramal” arabcha “tuyannng lukshiashya” ma’nosini
ifodalaydi) baxri she’riyatimyuda juda keng kullangan ulchov turi
bulib, uning asosini foilotun aslshishg aynan takrori tashkil kiladi.


Rukn arabcha “ustun” ma’nosini bildirib, aruz ulchov tizimi
asosidagi she’riy bayglarni tashkil kdluvchi kichik ritmik bulak
xdsoblanadi.


Sari’ (arabcha “tez”) baxri aruzning asosiy ulchov turlaridan
bulib, uning asosshsh mustaf’ilun asliiing ikki marta maf’uvlotu
aslining bir marta takrori tashkil kiladi.


Solim (arabcha “soglom, uzgarmagan” degan ma’nolaridagi suz) aruz
tizimi asosi boltan ruknlar sifati, xolatiyai ifodalash uchun
kullanadya, vaznlarni tashkil kiluvchya asllar uzgarishga duch kelmagan
bulsa, solyam sayaaladi.


Tavil baxri (“tavil” suzi arabcha bulib, “uzun” degan ma’noni
ifodalaydi) aruzning asosiy ulchovlaridai biri bulib, fauvlui xamda
mafoiylui asllarshshng kesha- ket takroriga asoslanadi.
Takti’ (“kesish” ma’nosini ifodalovchi suz) aruz ilmida she’r
vaznshsh anikdash uchun baytni ritmik bulakyaarga - ruknlarga ajratish
demakdir. Mumtoz aruzshunoslikda buni vaznni belgshnshshikg yagona
usuli deb xisoblashgan,