Mavzu: Xristianlikdagi oqimlar

Mavzu: Xristianlikdagi oqimlar
REJA:
1.XRISTIAN dini tarixi
2Xristian dinining paydo bo’lishi va uning yoyilishi.
3.Xristian dining oqimlarga bo’linib bo’linishi.
4.Xristian dinining yangi davrdagi jarayonlari
5.Katolik cherkovidagi bo’linishi va uning oqimlari
6.Pravoslav cherkovi va unung boshqa oqimlardan farqi
Xristianlik milodning I asrida Falastinda paydo bo’lgan. Uning paydo bo’lishi bundan taxminan 2000 yil avval Falastindagi kichkinagina Iudey qishlog’ida yashovchi (Vifleem deb ataladi bu qishloq) yashovchi duradgor Iosif nomi bilan bog’liqdir. Milodiy yil hisobi shu sanadan boshlanadi.Xristianlik ham boshqa dinlar singari kishilik jamiyati taraqqiyotining ma’lum bosqichida, ijtimoiy hayot sohasida ro’y bergan o’zgarishlarning diniy qarashlar sohasida ifodalanishi sifatida paydo bo’lgan. Tarixiy dalillar shuni isbotlaydiki, Rim quldorlik imperiyasi yemirila boshlagan, feodal munosabatlar endigina shakllanayotgan bir vaqtda xristianlikning dastlabki kurtaklari paydo bo’lgan. Milodning dastlabki yillarida ulkan Rim saltanatida uzoq yillar hukm surib kelayotgan quldorlik munosabatlarining inqirozi kuchaydi. Humronlik quroli bo’lgan quldorlik nafaqat iqtisodiy, ayni paytda siyosiy hayotda ham o’zining yaqqol ifodasini topdi.Milodning I-III asrlarida Rim jamiyatida yoyilgan umumiy tushkunlik, inqiroz shunga mos turli kayfiyat va o’y-xayollarni keltirib chiqargan. Bu norozilik qullarda umumiy nafrat, quldorlarda esa ko’ngilg’ashlik shaklida namoyon bo’lgan.Biroq, Rim imperiyasi har qanday oshkora chiqishni bostirish uchun hali yetarlicha kuchga ega edi. Azob-uqubatlar chekayotgan va ezilayotganlarning ojizligi ularni diniy tasalli axtarishga olib keldi. Kishilar boshidan kechirayotgan mislsiz azob-uqubatlar, zulm olami “bag’ritosh dunyoning qalbi”ga aylana oladigan yangi din uchun qulay vaziyatni vujudga keltiradi.Shu tariqa, xristian dini va uning ilohiy kuchlari tomonidan insonlarni zulmdan ozod qilish haqidagi “xaloskorlik” g’oyalari paydo bo’ldi. Shu tariqa, umidsizlik kayfiyatidagi, tushkunlik holatidagi millionlab qullar xristian dinining haloskorlik g’oyalariga mahliyo bo’ldilar. Shu ma’noda xristian dini (xaloskorlik dini) dastavval qullarning dini sifatida paydo bo’lganligini ta’kidlamoq kerak.Fransuz tarixchisi Sharl Enshlen bunday degan edi: “Spartak mag’lubiyatga uchraganligi tufayli Iso g’alaba qildi”.Iso haqidagi rivoyatlarning Rim imperiyaidagi tushkunlikka uchragan qullar orasida keng tarqalganligining ma’lum sabablari bor, albatta. Eronda keng tarqalgan quyosh xudosi Mitra,Yahudiy (iudaizm) dinidagi Muso ham xaloskor edilar. Biroq, ulardagi urushqoqlik kayfiyati, janglarga da’vat etuvchi g’oyalari qurolli kurashdan qattiq aziyat chekkan qul va boshqa mazlumlar manfaatiga mos kelmagan.Vaqtlar o’tishi bilan bu din hukmron tabaqalar diniga ham aylana borgan. Buning albatta sabablari bor edi: birinchidan, imperiya zaiflasha borgansari hukmron doiralar (imperatorlar) ham imperiya xalqlarini bolib, ajratib yuboradigan emas, ularni birlashtiradigan, bir-biriga yaqinlashtiradigan dinga muhtojlik seza boshladilar. Imperator Konstantin-bu dinni qabul qilish bilan Rim dunyosining mutlaq xokimi darajasiga ko’tarilish uchun ham u 324 yilda xristianlikni davlat dini deb e’lon qildi. 325 yilda Konstantinning ko’rsatmasi bilan jahon xristianlarining birinchi yig’ini – Nikey sobori chaqirilgan. Bu soborda yepiskoplar va ilohiyotchilar xristianlikning asosiy aqidalarini tasdiqlaganlar, cherkov qonun-qoidalari yozilgan kitobni qabul qilganlar hamda cherkov tashkiloti tugal holga keltirilgan. Xristian cherkovi davlatning rasmiy cherkovi deb e’tirof etilgan. Cherkov Rim imperatorini xudo yarlaqagan deb e’lon qilgan. Shu tariqa, dunyoviy podsho cherkov yordamida xudoning noibiga aylangan. Xristianlik dini buddizm va islom dinlari qatorida jahonda eng keng tarqalgan dinlardan biri hisoblanadi.
Ularning miqdori boshqa dinlarga qaraganda eng ko’p bo’lib, bu ko’rsatkich dunyo aholisining deyarli uchdan birini (taqriban 28 %) tashkil etadi.Xristianlik, asosan, Yevropa, Amerika, Avstraliya qit’alarida hamda qisman Afrika va Osiyo qit’alarida tarqalgan.Xristianlik milodning boshida Rim imperiyasining sharqiy qismida joylashgan Falastin yerlarida vujudga keldi. Iso Masih (Iisus Xristos), Bibliyaning xabar berishiga ko’ra, xristianlik ta’limotining asoschisi bo’lib, u Rim imperiyasi tashkil topganining 747 yili Falastinning Nazaret qishlog’ida bokira qiz Maryamdan Xudoning amri bilan dunyoga keldi. Yangi eraning boshlanishi ham Iso Masihning dunyoga kelishi bilan bog’liq.Milodning boshlarida yahudiylar hokimiyatning uch tabaqasi bilan bog’liq og’ir tushkunlikni boshdan kechirar edilar. Bir tomondan Rim imperatori va uning joylardagi noiblari, ikkinchi tomondan Falastin podshohi Irod Antipa, uchinchi tomondan esa ruhoniylar xalqni turli soliqlar va majburiyatlar bilan ko’mib tashlagan edilar. Xuddi shu davrda yahudiylar o’rtasida kutilayotgan xaloskorning kelishi yaqinlashib qolganligi haqida xabar tarqatuvchilar paydo bo’ldi. Ular xalqni kutilayotgan xaloskor kelishiga tayyorlash uchun chiqqan edilar. Shunda Iso Masih yahudiylikni isloh qilish va uni turli xurofotlardan tozalash g’oyasi bilan chiqib, xristian diniga asos soldi. Yahudiylar uni va uning izdoshlarini Falastindan quvg’in qildilar. Isoning 33 yoshida fitnachilikda ayblab, qatl etishga hukm qildilar.Isoning tarixiy xususida diniy va diniy bo’lmagan manbalar orasida ixtilof mavjud: xristian manbalarida Isoning o’zi xudo bo’la turib, insoniyatning gunohlarini o’ziga olish uchun odam qiyofasida tug’ilgani, uning hayot tarzi, insonlar bilan muloqoti haqidagi ma’lumotlar qayd etilsa-da, diniy bo’lmagan manbalarda Iso nomi uchramaganligini nazarda tutib, u tarixiy emas, balki afsonaviy shaxs deb hisoblovchilar ham bor.Iso nomiga qo’shiluvchi “Masih” so’zi qadimiy yahudiy tili – ivritdagi meshiax so’zidan olingan bo’lib, «silangan» yoki «siylangan» ma’nolarini beradi. Yunon tilida bu so’z «xristos» shakliga ega. Bu dinning «xristianlik» yoki «masihiylik» deb atalishi ham shu so’zlar bilan bog’liq. Bundan tashqari xristianlikni Iso Masihning tug’ilgan qishlog’i – «Nazaret» bilan bog’lab, nazroniya deb ham ataganlar. Keyinchalik bu nom nasroniya shaklini olgan.Iso Masih o’z ta’limotini o’zining 12 o’quvchisi apostollar – havoriylarga o’rgatdi. Ular esa Isoning vafotidan keyin ustozlarining ta’limotlarini har birlari alohida-alohida tarzda kitob shakliga keltirdilar. Bu kitoblar Bibliyaning «Yangi Ahd» qismini tashkil etadi.
Xristianlik ta’limoti. Manbalarning xabar berishicha, xristianlik yahudiy muhitida yuzaga kelgan. Shu bois yahudiylikning xristianlikning shakllanishida yaxudiylikning ta’siri salmoqli bo’lgani, shubhasiz. Xristianlikning asosiy g’oyasi – Isoning odamzodning xaloskori «messiya» ekanligi yahudiylikda mavjud bo’lib, oxiratga yaqin kelishi kutilayotgan xaloskor haqidagi ta’limotdan kelib chiqqandir.1Keyinchalik bu ta’limot Xudoning mujassamlanishi yoki Isoning ikki xil – odam va xudo mohiyati haqida «gunohni yuvish», ya’ni Isoning o’zini ixtiyoriy tarzda qurbon qilishi haqidagi ta’limot bilan mustahkamlanadi. Xristianlik Ota-Xudo, o’g’il-Xudo va Muqaddas Ruh – Uch yuzlik Xudo (Trinity) to’g’risidagi ta’limotni, jannat va do’zax, oxirat, Isoning qaytishi haqidagi va boshqa aqidalarni o’z ichiga oladi.Xristian jamoasining shakllanishi, aqidalarining tartibga solinishi, cherkov munosabatlarining ishlab chiqilishi, diniy tabaqalar tuzumining vujudga kelishi milodning IV asr boshlarida, yaьni 324 yili xristianlik Rim imperiyasida davlat dini deb e’lon qilinganidan so’ng amalga oshirildi.325 yili tarixda birinchi marta Rim imperatori Litsiniya imperiya hududidagi xristian jamoalarini o’zaro kelishtirish va tartibga solish maqsadida Nikeya shahrida I Butun Olam Xristian Soborini (o’tkazilgan 21 sobordan birinchisi) chaqirdi.
Bu soborda «e’tiqod timsoli»ning (Credo) dastlabki tahriri qabul qilingan, pasxani bayram qilish vaqti belgilangan, ariychilik qoralangan (Ariy Aleksandriya shahridan chiqqan ruhoniy; 318 yilda o’g’il-Xudo va Ota-Xudoning yagona mohiyati haqidagi cherkov ta’limotiga qarshi chiqib, Isoning ilohiy xususiyatlari va shon shuhrati jihatidan Ota-Xudodan keyin turadi, chunki ota-xudo azaliy va abadiy, Isoni u yaratgan deb targ’ib qilgan). 20 ta kanon, jumladan, Aleksandriya, Rim, Antioxiya, Quddus, mitropolitlarining imtiyozlari to’g’risidagi qoidani ishlab chiqqan. 381 yili Konstantinopolda II Butun Olam Xristian Sobori bo’lib o’tdi. Bu soborda Nikeyada qabul qilingan «e’tiqod timsoli»ga aniqlik kiritish, ariychilar, yevnomiychilar, fotinianlar, savelianlar kabi adashgan firqalar bilan kurashish masalalari ko’rilgan. II Jahon sobori troitsa (Trinity) haqidagi qoidani ishlab chiqqan va «e’tiqod timsoli»ni qonunlashtirgan. Konstantinopolь patriarxi Rim patriarxi kabi barcha boshqa yepiskoplarga nisbatan imtiyozlarga ega degan qoidani kiritgan. Bu soborda qabul qilingan «e’tiqod timsoli» 12 qismda ifodalandi:
1. birinchi qismda olamni yaratgan Xudo haqida;
2. ikkinchi qismda nasroniylikda Xudoning o’g’li hisoblangan Iisus xristosga imon keltirish haqida;
3. uchinchi qismda ilohiy mujassamlashuv haqida so’z yuritilib, unga ko’ra, Iso Xudo bo’la turib, bokira Bibi Maryamdan tug’ilgan va inson qiyofasiga kirganligi haqida;
4. to’rtinchi qismda Isoning azob-uqubatlari va o’limi haqida so’z ketadi. Bu gunohlarning kechirilishi haqidagi aqidadir. Bunda Isoning tortgan azoblari va o’limi tufayli Xudo tomonidan insoniyatning barcha gunohlari kechiriladi deb e’tiqod qilinishi haqida;
5. beshinchi qismda Isoning xochga mixlanganidan so’ng uch kun o’tib qayta tirilganligi haqida;
6. oltinchi qismda Isoning me’roji haqida;
7. yettinchi qismda Isoning nuzuli (ikkinchi marotaba yerga qaytishi) haqida;
8. sakkizinchi qism: Muqaddas Ruhga imon keltirmoq borasida;
9. to’qqizinchi qism: cherkovga munosabat haqida;
10. o’ninchi qismda cho’qintirishning gunohlardan forig’ qilishi haqida;
11. o’n birinchi qism o’lganlarning ommaviy tirilishi haqida;
12. o’n ikkinchi qismda abadiy hayot haqida so’z yuritiladi.
13. xristianlikning bundan keyingi falsafiy va nazariy rivojida avliyo Avgustinning ta’limoti katta ahamiyat kasb etdi. Beshinchi asr bo’sag’asida u dinning bilimdan afzal ekanligini targ’ib qila boshladi. Uning ta’limotiga ko’ra, borliq inson aqli bilishga ojizlik qiladigan hodisadir, chunki uning ortida ulug’ va qudratli Yaratuvchining irodasi yashiringan.Avgustinning taqdir haqidagi ta’limotida aytilishicha, Xudoga imon keltirgan har bir kishi najot topganlar safidan o’rin egallashi mumkin, chunki imon taqdir taqozosidir.Xristianlikdagi oqimlar. Xristian cherkovining Katolik va Pravoslav (ortodoks) cherkovlariga ajralib ketishi Rim papasi va Istambul patriarxining xristian olamida yetakchilik uchun olib borgan raqobati oqibatida vujudga keldi. Ajralish jarayoni Rim imperiyasining g’arbiy va sharqiy tafovutlari o’sib chuqurlashib borayotgan asrlardayoq boshlangan edi. 867 yillar orasida Papa Nikolay va Istambul patriarxi Fetiy orasida uzil-kesil ajralish ro’y berdi va bu ajralish 1054 yili rasman tan olindi.
U gunohga, manmanlikka, mazhabviy jirkanchlikka, jaholatga, diniy qorong’ulikka qarshi qaratilgan. Ilk masihiylar Muqaddas Yozuvlarni o’rganishga va Muqaddas Yozuvlar asosida o’z e’tiqodlarini isbotlashga jur’at etganlari uchun “dunyo bo’ylab isyonchilar” deb atalgan. Qo’zg’olonchilar esa isyonchilar, protestantlar. Havoriy Pavlus Masihning xochi imonsiz dunyo uchun janjal ekanligiga ishongan. Imonsiz dunyo noqulay ahvolga tushib qolgan, borligi haqidagi o’yning o’zi millionlab gunohkorlarning hayotini bezovta qiladigan Xudo to’satdan bu dunyoga sevgisini ko’rsatdi. U Inson bo’ldi va ularning gunohlari uchun xochda o’ldi, keyin tirildi va gunoh va o’limni yengdi. Xudo to’satdan ularga bo’lgan sevgisini namoyon qildi.
Sevgi, birinchi bahor yomg’iri kabi, u bilan gunohlarni yuvish, axlatni va buzilgan va qadrsiz hayotning parchalarini sudrab, aholining boshiga tushishga tayyor. Katta janjal chiqdi. Va protestantlar bu janjal haqida gapirishni yaxshi ko’radilar.
Xristianlikning yo’nalishlaridan birinchisi katoliklar (yunoncha: ma’nosi – “umumjahon”, “umumiy”, “asosiy”) xristianlikdagi pravoslaviye va protestantlik yo’nalishlari qatorida keng tarqalgan asosiy yo’nalishlardan biri bo’ldi. U diniy ta’limot va cherkov tashkiloti sifatida asosan 1054 – yilda xristianlikning ikki asosiy cherkovga – katolik va pravoslaviye mazhablariga bo’linib ketganidan keyin vujudga keldi.Katolik cherkovi qat’iy markazlashtirilgan, yagona jahon markazi Vatikan davlatida joylashgan. Uning bosh ruhoniysi, yepiskopi, birdan-bir boshlig’i Rim papasidir.Katolik cherkovini amalda papa va uning joylardagi kardinallar boshqaradilar. Katolik cherkovida kardinal Rim papasidan keyingi oliy ruhoniy bo’lib, kardinallar majlisining roziligi bilan papa tomonidan tayinlanadi va u papaning eng yaqin maslahatchisi hisoblanadi. O’z navbatida kardinallar yig’ilishi Rim papasini saylaydi. Kardinallarning umumiy soni asrlar davomida 70 nafardan oshmagan, ularning ko’pchiligi italyanlar bo’lgan. Ikkinchi jahon urushidan keyin ularning soni ko’payib, hozirgi vaqtga kelib 140 nafardan oshib ketdi.Katoliylik Rim papasini Iysoni yerdagi noibi, u dinva ahloq ishlarida mutlaqo gunohsiz, uning hokimiyati jahon soborlari hokimiyatidan yuqori turadi deb e’lon qildi. Katoliylik xristian dinining asosiy aqida va marosimlarini e’tirof etadi. Bundan tashqari, katoliylik jannat va do’zah bilan birga oxirzamondagi hisob-kitob mashharni bor deb biladi. Muqaddas ruh faqatgina Ota-xudodan emas, balki O’g’il-xudodan ham kelib chiqqan deb e’tirof etadi. Ruhoniylarga uylanish-nikohni taqiqlaydi. Bibi Maryamni benihoya hurmatlash, uning ilohiy homiladorligini e’tirof etish, unga sig’inish, Isoning osmonga ko’tarilib ketishi aqidasini tan olish, e’tiqod timsoliga poklanish aqidasini qo’shish bu yo’nalishning xususiyatlaridan biridir.Katoliklikda marosimlarni tantanali tarzda o’tkazish, shuningdek, devonalarni keng izzat-hurmat qilish qabul qilingan.Katoliklar “siyosatdan yuqori” turuvchi uchinchi kuch deb ta’riflanadi.Katoliklikning protestantlikdan farqi shundaki, u faqat muqaddas kitob – Bibliyanigina emas, balki “Muqaddas rivoyat”ni ham diniy ta’limotning manbai deb hisoblaydi. Bundan tashqari, “Muqaddas rivoyat”ga katolik cherkovlari, jahon soborlarining qarorlari va Papaning fikrlari ham qo’shilgan.Pravoslaviye Xristianlikning uch asosiy
Bu xristianlikdagi uchta asosiy yo’nalishdan biri (qolgan ikkitasi pravoslavlik va katoliklik). Protestantlar asosiy hokimiyatga ega – Injil, hamma uni tushunishi, talqin qilishi va Xudo bilan bevosita muloqot qilishi mumkin. Ruhni saqlab qolish uchun protestantlar aminlar, unchalik ko’p yaxshi ishlar kerak emas.Ularda ruhoniylar (faqat voizlar) va monastirlik yo’q. Ibodat marosimi va’z va qo’shiq aytish uchun soddalashtirilgan. Cherkov bayramlari soni minimal darajaga tushiriladi. Protestantlar ikonalar, azizlar, yodgorliklar, o’liklar uchun ibodatlar va gunohlarning kechirilishini ulug’lashdan voz kechdilar. Ular inkor etadilar (yoki faqat suvga cho’mish va birlashishni tan oladilar), xizmatning tashqi atributlarisiz – shamlar, qo’ng’iroqlar, ma’badning maxsus bezaklarisiz qiladilar.Nega protestantlar mazhabchi deb atalishni xohlamaydilar?Buning asosiy sababi shundaki, Rossiyada rasmiy pravoslavlikdan ajralib chiqqan har qanday guruhlar qadimdan shunday nomlangan. Ularning huquqlari har tomonlama poymol qilindi, ta’qib qilindi, obro‘sizlantirishga urindi. Sovet davrida ham xuddi shunday edi. Natijada “tariqat” so‘zi aniq salbiy ma’noga ega bo‘ldi, “qora belgi”ga aylandi. Undan keyin kim mazhabchi deb atalishni xohlaydi?Ko’pgina diniy tashkilotlar yuz yoki ikki yuz yildan beri mavjud bo’lib, o’n minglab tarafdorlarini o’z ichiga oladi. Ular jamiyat uchun ochiq, uning hayotida faol ishtirok etadilar va umuman odamlarga ijobiy ta’sir ko’rsatadilar.
Ularni “sektachilar” deb nomlash qiyin. G‘arbda bunday guruhlarni “denominatsiyalar” deb atashadi, lekin bu atama mamlakatimizda hali ildiz otgani yo‘q.Xristianlik yahudiylar va rimliklar nazarida ham xavfli sekta edi. Muhammad payg‘ambar tarafdorlarining bir guruhi masxara va ta’qiblardan u bilan birga boshqa shaharga qochib ketishdi.
Nima uchun protestantizm paydo bo’ldi?
XV asr oxiriga kelib katolik cherkovi butunlay tanazzulga yuz tutdi. U buzuqlik botqog’iga botgan va yuqoridan pastgacha axloqiy jihatdan chirigan. Har qanday gunohlarni kechirish bepul sotilgan. Ilgari ikki papa eng yuqori taxtni egallagan va har biri o’zining “haqiqiy” ekanligini isbotlagan. Cherkov boshqa feodallardan farq qilmasdi: u faqat boylikka, shon-shuhratga, zavq-shavqga intilgan va buning uchun u qiziqtirgan, jang qilgan, o’ldirilgan va talon-taroj qilgan.Bu orada jamiyat, uning tuzilishi, iqtisodiyoti, insoniy qadriyatlari o‘zgarmoqda. Bosmaxona Muqaddas Kitobdan foydalanish imkoniyatini yaratdi. Yevropa urushlar va qoʻzgʻolonlardan larzaga keldi. Yangi vaqt ham yangi imonga muhtoj edi.Odamlar, samimiy imonlilar, chiqish yo’lini imonning kelib chiqishiga qaytishda, uni buzilishlardan tozalashda va cherkovni tubdan isloh qilishda ko’rdilar. Bu qo’llab-quvvatladi: huquqdan mahrum bo’lgan dehqonlar orasida, o’z hokimiyatini va papa taxtidan mustaqillikni mustahkamlashga intilgan hukmdorlar orasida; ma’rifatparvarlar va yangi paydo bo’lgan burjua qatlami orasida. Natijada xristianlikdan yangi yo’nalish – protestantizm ajralib chiqdi.
Gugenotlar kimlar?XVI-XVII asrlarda frantsuz protestantlari deb atalgan. Mavqei anʼanaviy ravishda kuchli boʻlgan Fransiyada nasroniylikning bu ikki tarmogʻi oʻrtasidagi kurash katta qurbonlar bilan sakkiz fuqarolik urushiga aylanib ketdi.Varfalamey kechasini – minglab gugenotlarning qirg’inini eslash kifoya. (Hatto Ivan dahshatli qirg’inni qoraladi). O’shanda din siyosat bilan chambarchas bog’liq edi – qirollik taxti uchun kurash bor edi.Keyinchalik, muxolifat unchalik keskinlasha olmadi, ammo protestantlarning zulmi qayta-qayta takrorlandi. Ular faqat Frantsiya inqilobidan keyin (1789) barcha xalq bilan teng huquqlarga ega bo’ldilar.Xudo bitta, lekin odamlar boshqacha. Ba’zilar uchun maqbul bo’lgan narsa boshqalarga begona va g’alati tuyuladi. Xalqlar ham juda xilma-xil – har birining o’z tarixi, madaniyati bor. Germaniyada paydo bo’lgan lyuteranizm Skandinaviyada o’z tuprog’ida ildiz otgan. Ammo inglizlar har doim o’zlarini hamma narsada Evropaning qolgan qismidan ajratilgan deb hisoblashgan. Ularning o’z cherkovi – Anglikan borligi ajablanarli emas.
Sobiq protestant shoxlarida hamma ham o’z e’tiqodlari uchun asos topa olmaydi. Ba’zilar faqat kattalar suvga cho’mish kerak, deb hisoblashadi. Boshqalar esa ruhning o’lmasligini tan olmaydilar. Boshqalar esa qurol olib bo’lmaydi. Qolaversa, iste’dodli rahbarlar, rozi bo‘lishga va itoat qilishga moyil odamlar bor ekan, protestantizmning ko‘proq tarmoqlari paydo bo‘layotgani ajablanarli emas. Hozir dunyoda ularning 30 mingdan ortig’i bor.Hamma joyda va har doim hayotdan, cherkovdan norozi, imonning yangilanishiga intilayotgan odamlar etarli. Rus zaminida birinchi bo’lib o’sgan protestantlar XIX asrning ikkinchi yarmida stundistlar edi. Ular pravoslav cherkovlariga borishni davom ettirdilar, an’anaviy marosimlarni kuzatdilar, lekin Bibliyani o’rganish va muhokama qilish uchun yig’ilishdi.Keyinchalik, boshqa cherkov “dissidentlari” paydo bo’ldi – molokanlar, duxoborlar, xlistiylar, ruhoniylar, amaldorlar, Malevantsy, subbotniklar va boshqalar. Ko’pchilik Bibliyaning yangi talqinlarini izladi, uning amrlariga qat’iy rioya qilishni ta’kidladi va murakkab pravoslav marosimlarini tan olmadi. Garchi ularning o’rniga, ba’zan boshqalar oddiyroq ixtiro qilingan.Masalan, jumpers sektasining asoschisi dehqon cherkov qo’shig’ining “meni issop bilan sep” so’zlarini o’ziga xos tarzda tushundi va “tozalash” uchun ... bir-birlarini hidlash marosimini kiritdi.
Issop esa yalpiz kabi xushbo’y o’simlikdir.16-asrda Gʻarbiy Yevropa mamlakatlarida islohot – katoliklarga qarshi harakat munosabati bilan vujudga kelgan bir qator mustaqil va xilma-xil xristian cherkovlari va sektalari majmui. Protestantizmning asosiy shakllari: lyuteranlik, anabaptizm, kalvinizm, anglikan cherkovi. PROTESTANTIZM latdan. Protestantis – omma oldida isbotlash) – nasroniylikdagi uchta asosiy yo’nalishdan biri.U 16-asr islohotiga kirishda katoliklikdan ajralib chiqdi. U koʻplab mustaqil harakatlar, cherkov va sektalarni (lyuteranizm, kalvinizm, anglikan cherkovi, metodistlar, baptistlar, adventistlar, jami 200 dan ortiq yoʻnalish va sektalarni birlashtiradi.Protestantizmning boshlanishi Germaniyaning Vittenberg universitetida ilohiyotdan dars bergan rohib Martin Lyuter tomonidan qo’yilgan. 1517 yilda u mahalliy qal’adagi kichik cherkov eshiklariga 95 ta tezisdan iborat varaqlarni mixlab qo’ydi, keyinchalik u butun dunyo bo’ylab shuhrat qozondi. Ularda Lyuter Rim-katolik cherkovining asosiy tamoyillariga keskin qarshi chiqdi. U indulgentsiyalarni sotish amaliyotini – gunohlar kechirilishi haqidagi yozma guvohliklarni qoraladi, avliyolarning shafoati, poklik orqali ruhni qutqarish haqidagi ta’limotni inkor etdi va ruhoniylarning maxsus huquqlariga shubha bildirdi. Tez orada Lyuter Rim bilan munosabatlarini butunlay uzdi, 1520 yilda u jamoatdan uni cherkovdan chiqarib yuborgan papa xatini yoqib yubordi.Lyuter boshlagan harakat Reformatsiya deb ataldi. Va katolik cherkovining javobi – aksil-islohot. Diniy urushlar paytida, bid’atchilarni ta’qib qilish (o’choqqa yoqish ham katoliklar, ham protestantlar tomonidan qo’llanilgan), Evropa aholisining to’rtdan bir qismi halok bo’ldi. Ba’zi mamlakatlar aholisining yarmidan ko’pini yo’qotdi.
Protestantizm, koʻpgina tadqiqotchilar (M.Veber, V.Zombar va boshqalar)ning fikricha, kapitalizmning rivojlanishida hal qiluvchi rol oʻynagan boʻlib, u Niderlandiya, Angliya, Germaniya davlatlarining bir qismi, Skandinaviya, keyinroq Shimoliy Amerikada tarqaldi. .Protestantizm kuchayib borayotgan burjua sinfining iqtisodiy va siyosiy manfaatlari ma’lum bir mafkuraviy sanktsiyani talab qiladigan davrda paydo bo’ldi, bu sharoitda uni diniy ta’limot shaklidan boshqacha tarzda ifodalash mumkin emas edi.Protestantlar barcha marosimlarni rad etadilar, ikkitadan tashqari – suvga cho’mish va birlashish. Ha, va ular faqat Iordaniyada Qutqaruvchining suvga cho’mishi va oxirgi kechki ovqatning ramziy “xotirasi” sifatida yuboriladi va pravoslav va katoliklar orasida suvga cho’mish va Eucharist paytida bo’lgani kabi muqaddas ma’noga ega emas. Agar ikkinchisi ilohiy vahiyning ikkita manbasini – Muqaddas Yozuvni, ya’ni Eski va Yangi Ahdni (Injil) va Muqaddas An’anani (xristian cherkovining tirik tarixi, patristikada ifodalangan – muqaddas ota-bobolarining yozuvlari, farmonlari) tan olsa. Ettita Ekumenik kengashlar va azizlarning hayoti), keyin protestantlar ikkinchisini inkor etadilar va faqat cherkov, Muqaddas Otalar va boshqalar tomonidan tuzilgan Bibliyaga murojaat qilishadi, ya’ni protestantlar rad etganlar.Lyuter va uning izdoshlari nafaqat ruhoniy, balki har qanday nasroniy ham uning gunohlarini kechirish huquqiga ega ekanligiga amin edilar. Har bir imonli, ularning fikriga ko’ra, Injilni o’zi uchun o’qish va sharhlash huquqiga ega. Shuning uchun, turli xil talqinlar tufayli, har biri Muqaddas Bitik haqida o’z nuqtai nazariga ega bo’lgan juda ko’p protestant sektalari paydo bo’ldi.Protestantlik ta’limoti “imon bilan oqlanish” tamoyiliga asoslanadi. Boshqa hech qanday ishlar – na o’liklar uchun ibodat, na azizlarga va Xudoning Onasiga sajda qilish, na muhtojlarga xayriya yordami, na boshqa xayrli ishlar odamni qutqarib, uni Osmon Shohligiga tayyorlashga qodir emas. Mutlaqo har qanday din, cherkov va yo’nalishdagi barcha protestantlar uchun najotning asosiy sharti (dunyoda ularning kamida 200 tasi bor) Rabbimiz Iso Masihni shaxsiy Najotkor sifatida tan olishdir.
Cherkovning, jamiyatning, soborning najotkorlik roli inkor etiladi.Protestantizm soddalashtirilgan kult, monastizmning yo’qligi va nikohsizlik bilan tavsiflanadi. Deyarli barcha protestant konfessiyalarida universal ruhoniylik printsipi keng tarqalgan, bunda nazariy jihatdan har qanday parishioner, jamiyat a’zosi presviter yoki voiz bo’lishi mumkin. Darhaqiqat, bu, qoida tariqasida, eng hurmatli fuqarolar o’z boyliklari tufayli ularga aylandi va bu jamoatdagi barcha ishlar faqat jamiyatning badavlat tepaligi foydasiga amalga oshirildi. Yangi, isloh qilingan e’tiqod burjua uchun jozibador bo’lganligi ajablanarli emas, chunki u ularning iqtisodiy va siyosiy hukmronlik da’volarini ideal tarzda oqladi.Protestantizm Shimoliy Yevropada – 16-asrda Gollandiyada, 17-asrda Angliyada yirik burjua inqiloblarining bayrogʻiga aylandi. U XVIII asrda Shimoliy Amerikadagi sobiq ingliz mustamlakalarining taqdirini ham belgilab berdi. Britaniya imperiyasidan mustaqilligini e’lon qildi va AQSHni tuzdi.Shimoliy Yevropa va Germaniyada lyuteranlik hukmron. Katoliklik bilan uzilishni e’lon qilgan bo’lsa-da, u bilan ba’zi umumiy xususiyatlarni saqlab qoldi. Bu ilohiyotda ham, liturgik amaliyotda ham o’zini namoyon qiladi. Evangelist lyuteranlarning episkopligi bor, farmon bor. Ularning ibodatxonalarida piktogramma bo’lmasa-da, xochga mixlangan, qurbongoh bor, ruhoniylar maxsus kiyim kiyishadi. Ibodatda xor va organ musiqasidan foydalaniladi.Buyuk Britaniyada anglikanizm hukmron doiralar tashabbusi bilan tarqaldi. Parlament 1534 yildagi akti bilan qirol Genrix VIIIni papa taxtidan mustaqil cherkov rahbari deb e’lon qildi. Mamlakatdagi barcha monastirlar yopildi, ularning mol-mulki xazina foydasiga musodara qilindi. Angliya cherkovi lyuteranlik, kalvinizm va katoliklikni birlashtirgan. U cherkov ierarxiyasini va ajoyib kultni saqlab qoldi – Kenterberi arxiyepiskopi anglikanlarning primati hisoblanadi. Anglikanlarning Shotlandiya, Irlandiya, AQSH, Kanada, Yangi Zelandiyada oʻz yeparxiyasi bor. XIX asr o’rtalaridan boshlab. Lambeth konferentsiyalari, barcha Anglikan cherkovlarining maslahat organi yig’iladi.Kalvinizmda, lyuteranizmdan farqli o’laroq, dinning formulasi yo’q, garchi teologik tizim tartibga solingan bo’lsa ham. Unda Eski Ahddan ilhomlangan taqdir haqidagi ta’limot ustunlik qiladi. Unga ko’ra, Rabbiy ba’zilarini jannatda abadiy saodat uchun, boshqalarni do’zaxda halok bo’lish uchun tanladi. Ammo taqdiri jannatda bo‘lgan kishi bu qismatini yerdagi hayoti bilan oqlab, tashabbus ko‘rsatishi kerak. Najot taqdiri sof moddiy narsalarda – biznesdagi muvaffaqiyat va boylikda namoyon bo’ladi. Hayotiy maqsadlarga erishish uchun mo’min isrofgarchilikdan, dunyoviy vasvasalardan voz kechishi kerak.Jenevada, ruhoniy Jon Kalvin (1509-1564) Frantsiyadan qochgan, islohotchilarni ta’qib qilish boshlangan joyda u protestant cherkovining ijtimoiy idealini maksimal darajada o’zida mujassamlashga muvaffaq bo’ldi. U shahar hokimiyati yurisdiksiyasidan butunlay chiqarib tashlandi va o’zini o’zi boshqarish huquqini oldi. Uni, qoida tariqasida, Jenevaning eng gullab-yashnagan fuqarolari orasidan saylangan presviterlar va voizlar boshqargan.O’z tarafdorlaridan Kalvin kundalik hayotda juda moderatsiyani talab qildi. U odam pulni o’ylamay sarflash uchun topmasligi kerakligiga amin edi. Shu sababli, Jenevada dam olish kunlari soni qisqartirildi, o’yin-kulgilar va bayramlar bekor qilindi. Kalvin eng qat’iy tsenzurani joriy qildi – aynan u 1553 yilda ispan erkin fikrlovchisi Migel Servet tomonidan qatl qilishni boshlagan.Aynan kalvinizm ingliz puritanlarining Shimoliy Amerikaga kengayishi uchun diniy asosni shakllantirdi va bu kelajakdagi davlat – Qo’shma Shtatlar uchun poydevor qo’ydi.Kalvinist puritanlar, ularning Yangi Dunyoga ko’chirilishi ilohiy missiyaning timsolidir, deb ishonishgan. Emigrantlar ongida Amerikaga ko’chirish yahudiylarning Misrdan chiqishi, yuqoridan ruxsat etilganligi sifatida qabul qilingan.
Mahalliy aholi, shuningdek, kambag’allar, ziyon ko’rganlar va “Xudoning inoyati” bilan belgilanmagan boshqalar Kalvinistlarning noroziligini uyg’otadi.Katolik ispanlar va protestant inglizlar koloniyalari aholisining taqdiri boshqacha. Ispanlar hindularni saqlab qolishdi, ularni suvga cho’mdirdilar, ular bilan aralashdilar. Protestantlar ularni hayvonlar deb hisoblashdi va ularni millionlab odamlar tomonidan yo’q qilishdi. Ustunlik g’oyasi, o’z missiyasining kalvinistik talqini va Xudoning asbobining roli 1845 yilda J. O’Sallivan tomonidan ishlab chiqilgan “oldindan belgilangan taqdir” ta’limotida ifodalangan, unga ko’ra amerikaliklar Xudo tomonidan tanlangan xalqdir. Erkinlik, demokratiya va inson huquqlari masalalarida jahon hakamiga aylanishi kerak. Aynan u Atlantika globalizmi va “yangi dunyo tartibi” ning mafkuraviy asosiga aylandi.“Biz Xudo tanlagan xalq ekanligimizga va olijanob demokratik institutlarimizni qorong‘u dunyoning qolgan qismiga yoyish uchun ilohiy vakolatga ega ekanligimizga ishonch, – deb yozadi zamonaviy amerikalik tarixchi T.Beylin, – bizni oq tanli odamning yukini ko‘tarishga undadi. Biz amerikaliklar bizni qudratli davlat ekanligimizga ishonishda davom etamiz, bu birinchi navbatda ajoyib tabiiy resurslarga ega bo’lganimiz uchun emas, balki genlarimizda bizga buyuk bo’lishga imkon bergan tug’ma nimadir borligi sababli.Zamonaviy kalvinizmni presviterian, islohotchi va jamoat va metodist cherkovlari ifodalaydi, ularning parishionlari AQSh, Shveytsariya, Gollandiya, Shotlandiya, Germaniya, Angliyada yashaydi. G’arbiy Ukraina hududida ham kam sonli islohotchilar mavjud.Boshqa protestant konfessiyalari orasida eng ko’plari 1791 yilda Anglikan cherkovidan ajralib chiqqan metodistlar (darvoqe, Bush oilasi ularga tegishli), mennonitlar (sekta asoschisi golland voizi Menno Simons) va. Baptistlar. Mennonitlardan kattalar suvga cho’mish qoidasini qarzga oldilar.Suvga cho’mishning paydo bo’lishi 17-asrning boshlariga to’g’ri keladi, lekin faqat 19-asrning oxiriga to’g’ri keladi. U butun dunyoga tarqaldi. Hozirgi vaqtda bu eng ommaviy protestant mazhabi bo’lib, Rossiyada uning izdoshlari ko’p.Boshqa protestant harakatlar – adventistlar, ellikchilar. O’zlarini nasroniylar deb ataydigan, lekin qarashlari nasroniylik e’tiqodi asoslariga umuman to’g’ri kelmaydigan Iegova guvohlari va mormonlar alohida mavqega ega.XIX-XX asrlarda. Protestantizmning bir qator sohalari vakillari Bibliyani ratsionalistik talqin qilishga intilishdi, “xudosiz din” (ya’ni faqat axloqiy ta’limot sifatida) ni targ’ib qilishdi.Protestant cherkovlari ekumenik harakatda katta rol o’ynaydi. Bugungi kunda protestantizm asosan AQSh, Buyuk Britaniya, Germaniya, Skandinaviya mamlakatlari, Niderlandiya, Shveytsariya, Avstraliya, Kanada, Latviya, Estoniyada tarqalgan.Protestantizm tarafdorlarining umumiy soni 325 million kishini tashkil qiladi.Bu savolga javob berish oson emas. Axir, protestantizm, har qanday diniy oqim kabi, juda xilma-xildir. Madaniyat va din tarixida shunday chuqur iz qoldirgan e’tiqodni qisqacha maqolada batafsil bayon etish mumkinmi? Protestantizm – kompozitorlarning e’tiqodi J.S. Bax va G.F. Handel, yozuvchilar D.Defo va K.S. Lyuis, olimlar I. Nyuton va R. Boyl, diniy yetakchilar M. Lyuter va J. Kalvin, inson huquqlari uchun kurashuvchi M. L. King va tanlovning birinchi laureati. Chaykovskiy Van Cliburn.Protestantizm shiddatli munozaralar, mish-mishlar va g’iybatlarning mavzusi bo’lib kelgan va shunday bo’lib qoladi. Kimdir protestantlarni qoralaydi, ularni bid’atchilar deb ataydi. Ba’zilar o’zlarining ish odob-axloqini maqtab, G’arb davlatlari aynan protestantizm tufayli iqtisodiy farovonlikka erishdilar, deb da’vo qilishadi. Kimdir protestantizmni nasroniylikning noto’g’ri va o’ta soddalashtirilgan versiyasi deb hisoblaydi va kimdir kamtarona ko’rinish ortida chinakam evangelist soddalik yotganiga amin.Bu bahslarga chek qo’yishimiz dargumon: Tarix nuqtai nazaridan protestantlar kimlar?To’g’rirog’i, “protestantlar” atamasi katolik cherkovi ilohiyot fanlari doktori, rohib Martin Lyuterga qarshi qabul qilingan sanktsiyalarga
Qarshi norozilik bildirgan besh nemis knyaziga nisbatan qo’llanilgan. Masih va Havoriylarning ta’limotlaridan murtad bo’lgan. Martin Lyuter nasroniylarni Injilga qaytishga (16-asrda uni kam odam o’qigan) va qadimgi xristian cherkovi ishonganidek ishonishga chaqirdi.Keyinchalik “protestantlar” nomi nemis islohotchisining barcha izdoshlariga berildi. Shuningdek, u yoki bu tarzda Muqaddas Bitiklarga sodiqligini va ilk havoriylar cherkovida tasvir sifatida ko’rgan Evangelist soddaligini e’lon qilgan barcha masihiylar uchun.16-asrda vujudga kelgan protestantizmning “birinchi toʻlqini” odatda lyuteranlar, kalvinistlar (islohot qilingan cherkovlar), arminiylar, mennonitlar, tsvinglianlar, presviterianlar, anglikanlar va anabaptistlar deb yuritiladi.17—18-asrlarda “ikkinchi toʻlqin” protestant harakatida baptistlar, metodistlar, pietistlar kabi oqimlar paydo boʻldi.19-20-asrlarda paydo bo’lgan protestantizmning “uchinchi to’lqini” odatda evangelist xristianlar (xushxabarchilar), Najot armiyasi, Pentikostallar va xarizmatiklar deb ataladi.Biroq, XVI asrdan ancha oldin, xristian cherkovida diniy rahbarlar va butun bir harakatlar paydo bo’lib, “ildizlarga” qaytishni maqsad qilgan. Bunday ko’rinishlarga Evropadagi Valdensiya harakati va Rossiyadagi Xudoni sevuvchilar harakati kiradi. Keyinchalik protestant deb ataladigan g’oyalarning olovli targ’ibotchilari ilk cherkov o’qituvchilari Tertullian va Avgustin, voizlar Jon Uiklif va Yan Gus (o’z e’tiqodlari uchun olovda yondirilgan) va boshqalar edi.Shuning uchun, hatto tarix nuqtai nazaridan ham, asl manba – Injilga, Rabbiy Iso Masihning O’zi ularga o’rgatgan havoriylarning e’tiqodiga qadar har qanday nasroniylik harakati protestantizm deb atalishi mumkin.Bu erda ko’p gapirish mumkin. Va biz protestantlar o’z e’tiqodlarining asosi deb hisoblagan narsadan boshlashimiz kerak. Bu, birinchi navbatda, Injil – Muqaddas Kitob kitoblari. Bu Xudoning xatosiz yozilgan Kalomidir. Bu noyob, og’zaki va to’liq Muqaddas Ruh tomonidan ilhomlantirilgan va asl qo’lyozmalarda shubhasiz qayd etilgan. Muqaddas Kitob barcha masalalarda eng oliy va yakuniy hokimiyatdir. Bibliyaga qo’shimcha ravishda, protestantlar barcha nasroniylar uchun umumiy qabul qilingan e’tiqodlarni tan oladilar: Apostol, Kalsedon, Nikeo-Tsaregradskiy, Afanasievskiy. Protestant ilohiyoti Ekumenik kengashlarning teologik qarorlariga zid emas.
Mashhurlarni butun dunyo biladi Protestantizmning besh tezislari:

1. 
   Sola Scriptura – “Faqat Muqaddas Yozuv bo’yicha”
   

“Biz ishonamiz, o’rgatamiz va tan olamiz, unga ko’ra barcha dogmalar va barcha o’qituvchilar hukm qilinishi kerak bo’lgan yagona va mutlaq qoida va me’yor Eski va Yangi Ahdning bashoratli va havoriy Yozuvlaridir”

2. 
   Sola fide – “Faqat imon bilan”
   

Bu yaxshi ishlar va har qanday tashqi marosimlardan qat’i nazar, faqat imon orqali oqlanish haqidagi ta’limotdir. Protestantlar yaxshi ishlarni kamaytirmaydilar; lekin ular ruhni qutqarish uchun manba yoki shart sifatidagi ahamiyatini inkor etib, ularni imonning muqarrar mevalari va kechirimning dalili deb hisoblaydilar.

3. 
   Sola gratia – “Faqat inoyat bilan”
   

Bu najot inoyat degan ta’limotdir, ya’ni. Xudoning insonga yaxshi sovg’asi. Inson najotga loyiq bo’la olmaydi yoki najotda ishtirok eta olmaydi. Garchi inson imon orqali Xudoning najotini qabul qilsa-da, insonning najoti uchun barcha ulug’vorlik faqat Xudoga berilishi kerak.Muqaddas Kitobda shunday deyilgan: “Chunki inoyat orqali siz imon orqali najot topdingiz va bu o’zingizdan emas, balki Xudoning in’omidir; hech kim maqtanmasligi uchun ishlar orqali emas”.

4. 
   Solus Christus – “Faqat Masih”
   

Protestantlar nuqtai nazaridan, Masih Xudo va inson o’rtasidagi yagona vositachidir va najot faqat Unga ishonish orqali mumkin.Muqaddas Bitikda shunday deyilgan: “Chunki Xudo bitta va Xudo bilan odamlar o’rtasida vositachi bitta, inson Iso Masihdir”. Protestantlar an’anaviy ravishda Bibi Maryam va boshqa azizlarning najot masalasida vositachiligini inkor etadilar, shuningdek, cherkov ierarxiyasi Xudo va odamlar o’rtasida vositachi bo’la olmaydi, deb o’rgatadi.
Barcha imonlilar “umumiy ruhoniylik” ni ifodalaydilar va Xudo oldida teng huquqli va teng holatdadirlar.

5. 
   Soli Deo gloria – “Faqat Xudoga shon-sharaf”
   

Bu inson faqat Xudoni ulug’lashi va unga sajda qilishi kerakligi haqidagi ta’limotdir, chunki najot faqat Uning irodasi va harakatlari orqali beriladi. Hech kim Xudo bilan teng shon-sharaf va hurmatga ega emas. “Muqaddas Bitik ta’limotning yagona manbai deb e’lon qilinadi. Injil milliy tillarga tarjima qilindi, uni o’rganish va o’z hayotida qo’llash har bir imonli uchun muhim vazifaga aylandi. Muqaddas an’anaga munosabat noaniq – rad etishdan tortib, bir tomondan, qabul qilish va hurmat qilishgacha, lekin har qanday holatda ham, shubha bilan – An’ana (haqiqatan ham, boshqa har qanday doktrinal fikrlar, shu jumladan bizning fikrlarimiz kabi) obro’li, chunki. U Muqaddas Bitikga asoslangan va u Muqaddas Bitikga asoslangan darajada. Aynan mana shu zahira (kultni soddalashtirish va arzonlashtirish istagi emas) bir qator protestant cherkovlari va konfessiyalarining u yoki bu ta’limot yoki amaliyotdan voz kechishining kalitidir.Protestantlarning ta’kidlashicha, asl gunoh inson tabiatini buzgan. Shuning uchun, inson, garchi u yaxshi ishlarga to’liq qodir bo’lsa-da, o’zining xizmatlari bilan qutqarilishi mumkin emas, balki faqat Iso Masihning to’lov qurbonligiga ishonish orqali qutqariladi.Garchi protestant ilohiyotshunosligi bu bilan tugamagan bo’lsa-da, shunga qaramay, bu belgilarga ko’ra, boshqa nasroniylar orasidan protestantlarni ajratib ko’rsatish odatiy holdir.Biroq, ilohiyot ilohiyotdir, lekin ko’pchilikni juda muhim savol qiziqtiradi: .Biroq, boshqa fikrlar ham mavjud. Dunyoviy din olimlari protestantizmga juda xotirjam va yorqin emas baho beradilar: “Protestantizm katoliklik va pravoslavlik bilan bir qatorda xristianlikning asosiy yo’nalishlari bo’lgan uchtalikdan biridir. Bu islohot bilan kelib chiqishi bilan bog’liq bo’lgan ko’plab mustaqil cherkovlar va konfessiyalar to’plamidir ... Xudoning mavjudligi, Uning uchligi, ruhning o’lmasligi haqidagi umumiy xristian g’oyalarini baham ko’rgan protestantizm uchta yangi tamoyilni ilgari surdi: shaxsiy najot. Imon, imonlilar uchun ruhoniylik, dogmaning yagona manbai sifatida Muqaddas Kitobning mutlaq vakolati »”Dunyo bo’ylab” entsiklopediyasi protestantlarni “protestantizm, xristian an’analaridan tashqariga chiqmaydigan barcha G’arb konfessiyalarini o’z ichiga olgan diniy oqim” deb ta’riflaydi.Ensiklopedik lug’at “Vatan tarixi qadimdan to hozirgi kungacha” protestantizmni xristianlikning asosiy yo‘nalishlaridan biri deb ataydi.Rus madaniyati va rus nasroniy ma’naviyatiga begona bo’lmagan odamlar hatto protestantizm haqida juda xushomadgo’y tarzda gapirishga moyil.Shunday qilib A.S. Pushkin P.Ya.ga yozgan xatida. Chaadaev Xristian cherkovining birligi Masihda va protestantlar shunday deb yozgan! Bilvosita bo’lsa ham, Pushkin protestantizmni haqiqiy nasroniy cherkovi deb tan oldi.U gunohga, manmanlikka, mazhabviy jirkanchlikka, jaholatga, diniy qorong’ulikka qarshi qaratilgan. Ilk masihiylar Muqaddas Yozuvlarni o’rganishga va Muqaddas Yozuvlar asosida o’z e’tiqodlarini isbotlashga jur’at etganlari uchun “dunyo bo’ylab isyonchilar” deb atalgan. Qo’zg’olonchilar esa isyonchilar, protestantlar. Havoriy Pavlus Masihning xochi imonsiz dunyo uchun janjal ekanligiga ishongan. Imonsiz dunyo noqulay ahvolga tushib qolgan, borligi haqidagi o’yning o’zi millionlab gunohkorlarning hayotini bezovta qiladigan Xudo to’satdan bu dunyoga sevgisini ko’rsatdi. U Inson bo’ldi va ularning gunohlari uchun xochda o’ldi, keyin tirildi va gunoh va o’limni yengdi. Xudo to’satdan ularga bo’lgan sevgisini namoyon qildi. Sevgi, birinchi bahor yomg’iri kabi, u bilan gunohlarni yuvish, axlatni va buzilgan va qadrsiz hayotning parchalarini sudrab, aholining boshiga tushishga tayyor. Katta janjal chiqdi. Va protestantlar bu janjal haqida gapirishni yaxshi ko’radilar.I.V.Podberezskiy “Rossiyada protestant bo’lish”, Blagovestnik, Moskva, 1996 yil o’lganlar va bu Masih men sizga va’z qilayotgan Iso.
Ulardan ba’zilari, ko’p olomon va olijanob ayollardan iborat bo’lgan yunonlar topinadigan Pavlus va Silaga ishonib, ularga qo’shildilar. Ammo kofir yahudiylar hasad qilib, maydondan bir qancha befoyda odamlarni tortib olib, olomonga to’planib, shaharda qo’zg’olon ko’tardilar va Yasonning uyiga yaqinlashib, ularni xalq oldiga olib chiqishga harakat qilishdi. Ularni topa olmay, Jeyson va ba’zi aka-ukalarni shahar rahbarlari oldiga sudrab olib borishdi va bu yerga butun dunyo tartibsizliklari kelganligini aytib baqirishdi Protestantizm pravoslavlik va katoliklik bilan bir qatorda xristianlikning asosiy yo’nalishlaridan biri bo’lib, ko’plab mustaqil konfessiyalar va cherkovlarni qamrab oladi. Zamonaviy protestantizmning mafkurasi va tashkilotining xususiyatlari ko’p jihatdan uning paydo bo’lish va keyingi rivojlanish tarixi bilan bog’liq.
Protestantizm 16-asrda reformatsiya davrida paydo boʻlgan.Engelsning fikricha, reformatsiya Yevropa burjuaziyasining feodalizmga qarshi kurashidagi birinchi hal qiluvchi kurash, Yevropadagi burjua inqilobining birinchi harakati edi.Burjua inqilobining birinchi harakati diniy urushlar ko’rinishida o’ynalganligi bejiz emas edi. Ommaning his-tuyg’ulari va ongi cherkov ularga taqdim etgan ruhiy oziq-ovqat bilan to’liq oziqlangan. Shu sababli, mazmuni feodalizmdan kapitalizmga o’tish bo’lgan tarixiy harakat diniy tus olishi kerak edi. Germaniyada islohotchilik harakatining dastlabki qadamlaridan biri Martin Lyuterning (1483-1546) indulgentsiyaga qarshi nutqi edi. Lyuter katolik ruhoniylarining imon va vijdonni odamlar va Xudo o’rtasida vositachi sifatida nazorat qilish haqidagi da’volariga qarshi chiqdi. “Xudo, - deb yozgan Lyuter, - agar siz o’zingizni mahrum qilmasangiz, hech kimning qalb ustidan hukmronlik qilishiga ruxsat bera olmaydi va xohlamaydi”. Inson o’z ruhini faqat cherkov yordamisiz Xudo tomonidan to’g’ridan-to’g’ri berilgan imon orqali qutqara oladi. Lyuterning najot to’g’risidagi bu ta’limoti yoki Masihning kechiruvchi qurbonligiga ishonish orqali oqlanish protestantizmning asosiy tamoyillaridan biriga aylandi.Lyuteran islohoti umuminsoniy ruhoniylik, barcha imonlilarning Xudo oldida tengligi haqidagi ta’limotni e’lon qildi. Ilk xristian cherkovining an’analarini tiklash shiori ostida ruhoniylarning alohida sinfini, rohiblarni, prelatlarni, Rim kuriyasini, ya’ni butun qimmat ierarxiyani yo’q qilish talabi ilgari surildi. Arzon cherkovga bo’lgan talab burgerlarning manfaatlariga mos edi. Katolik ierarxiyasi bilan bir qatorda papa farmonlari va maktublari, kengashlar qarorlari (“muqaddas an’ana”) ham rad etildi, “muqaddas bitik” e’tiqod masalalarida yagona hokimiyat sifatida e’tirof etildi.“Har bir imonli, Lyuteran ta’limotiga ko‘ra. , uni o’z tushunchasiga ko’ra talqin qilish huquqiga ega.Lyuter nemis tiliga tarjima qilingan Injil islohotchi nasroniylar uchun ma’lumotnoma bo’ldi.Lyuterning “imon bilan oqlanish” haqidagi markaziy ta’limoti dinning dunyoviylashuviga olib keldi. Cherkov ierarxiyasi va maxsus marosimlarni “ruhni qutqarish” yo’li sifatida rad etib, bu ta’limot insonning dunyoviy faoliyatini Xudoga xizmat qilish deb hisobladi. Inson dunyodan qochishda emas, balki yerdagi hayotda najot izlashi kerak edi. Shu sababli monastirizm, ruhoniylarning nikohsizligi va boshqalar qoralanadi. Lyuterning ta’limotidan kelib chiqadiki, insonning dunyoviy hayoti va insonga o’zini e’tiqodga bag’ishlash imkoniyatini ta’minlashi kerak bo’lgan ijtimoiy tuzum – bu hayotning muhim momentini tashkil qiladi.Reformatsiya davridagi ikkita lager.Islohotlar harakati ijtimoiy jihatdan turlicha bo’lib, juda tez ikki lagerga bo’linib ketdi: Lyuter boshchiligidagi burger-mo’’tadil va plebey-inqilobchi, Germaniyadagi eng yirik vakili Tomas Myuntser (taxminan 1490-1525). Engels Myuntserning diniy falsafasi koʻp jihatdan ateizmga yaqin boʻlib, “Xudo” va “dunyo” tushunchalarini panteistik tarzda aniqlab berganligini, Myuntser taʼlimoti esa “nafaqat katoliklik, balki umuman xristianlikning barcha asosiy dogmalariga qarshi qaratilganligini taʼkidladi. “(Marks K., Engels F. Soch., 7-jild, 370-bet).
Myuntser yerdagi hayotdan jannatni izlashga chaqirdi, er yuzida Xudo Shohligining o’rnatilishini talab qildi, ya’ni “bundan buyon hech qanday sinfiy tafovut, shaxsiy mulk, alohida, qarama-qarshi a’zolar bo’lmaydigan ijtimoiy tizimdan boshqa narsa emas”. Jamiyat va davlat hokimiyati ularga begonadir” (Marks K, Engels F Soch., 7-jild, 371-bet). Engels kommunizmni hayoliy intiqlik deb ta’riflagan ijtimoiy-siyosiy dasturni amalga oshirish yo‘lida xalq ommasi tomonidan faol harakat qilish zarurligini asoslash uchun Myuntser Lyuterning “iymon bilan oqlash” formulasidan foydalangan. Myuntser tarafdorlari, ayniqsa anabaptistlar sektasi (qayta suvga cho’mdiruvchilar) “Xudoning o’g’illari” ning tengligidan fuqarolik tengligi talabini va hech bo’lmaganda eng muhim mulkiy farqlarni bartaraf etishni talab qildilar.Germaniyadagi islohotchilik harakatining eng yuqori nuqtasi 1525 yildagi buyuk dehqon urushi bo’lib, u qo’zg’olonchilarning mag’lubiyati va uning rahbari Tomas Myuntserning o’limi bilan yakunlandi. Sinfiy qarama-qarshiliklarning keskin kuchayishi sharoitida Lyuter xalq harakatiga qarshi chiqdi. Lyuteran islohoti, uning asosi mavjud tartib va hokimiyatga so’zsiz bo’ysunish deb e’lon qilingan, reaktsion nemis knyazlarining quroliga aylandi va “tartib”ning yagona ustuni va “xristian kamtarligi” imkoniyati sifatida knyazlarning qudratini tasdiqladi.Burger islohotining mohiyatini ifodalagan hujjat “Augsburg e’tirofi” bo’lib, uni Engels “isloh qilingan burger cherkovining konstitutsiyasi nihoyat muzokaralar olib bordi” deb baholaydi3 Marks K., Engels F. Soch., 7-jild, 366-bet. Bu hujjat lyuteranlik asoslari bayoni hisoblanadi. 1530 yilda u imperator Karl V ga taqdim etilgan, ammo u rad etgan. Lyuteran islohotini qabul qilgan imperator va knyazlar oʻrtasida urush boshlandi va 1555-yildagi Augsburg diniy tinchligi bilan yakunlandi. Knyazlarga “Kimning mamlakati, yaʼni kimning davlati” tamoyili boʻyicha oʻz fuqarolarining dinini belgilash huquqi berildi. Iymon.”Lyuter islohotining bu natijasi uning ijtimoiy mohiyatini ifodaladi. Lyuter, K.Marks yozganidek, “qullikni e’tiqoddan chiqarib, o’z o’rniga qo’yish orqaligina qullikni yengdi. U hokimiyatga bo’lgan ishonchni sindirdi, e’tiqod hokimiyatini tikladi. Tashqi dindorlikni, dindorlikni insonning ichki dunyosiga aylantirdi. U ozod qildi. Kishandan et, insonning yuragiga kishan solib” .Protestantizmning tarqalishi
XVI asrning birinchi yarmida. Islohotlar harakati Germaniyadan tashqarida tez tarqala boshladi. Lyuteranlik Avstriyada, Skandinaviya mamlakatlarida, Boltiqboʻyida oʻzini namoyon qildi. Polsha, Vengriya va Frantsiyada alohida lyuteran jamoalari paydo bo’ldi. Shu bilan birga, Shveytsariyada reformatsiya harakatining yangi navlari – tsvinglianizm va kalvinizm paydo bo’ldi.Shveytsariyada Tsvingli (vafoti 1531) va Kalvin (1509-1564) boshchiligidagi reformatsiya lyuteranizmga qaraganda islohotchilik harakatining burjua mohiyatini ancha izchil ifoda etdi. Ayniqsa, tsvinglianizm katoliklikning marosim tomoni bilan yanada qat’iy ravishda buzilib, maxsus sehrli kuchni tan olishdan bosh tortdi – lyuteranlik tomonidan saqlanib qolgan oxirgi ikki marosim ortida inoyat – suvga cho’mish va birlashish; birlashish Iso Masihning o’limini xotirlash uchun oddiy marosim sifatida ko’rindi, unda non va sharob faqat uning tanasi va qonining ramzi hisoblanadi. Tsvinglian cherkovini tashkil etishda, lyuteran cherkovidan farqli o’laroq, respublika printsipi izchil amalga oshirildi: har bir jamoa mustaqil va o’z ruhoniysini saylaydi.Engels ta’biri bilan aytganda, “o’sha paytdagi burjuaziyaning eng jasur qismi” mafkurasiga aylangan kalvinizm ancha keng tarqalgan edi. Katoliklikdan voz kechgan Jon Kalvin 1536 yilda Jenevada joylashdi va u erda islohotlar harakatiga rahbarlik qildi. U o’zining ta’limotining asosiy g’oyalarini “Xristian e’tiqodi bo’yicha ko’rsatmalar” va “Cherkov qonunlari” asarlarida bayon qildi, bular Kalvinistlar cherkovida asos bo’lib qoldi.Kalvinizmning asosiy tamoyillaridan biri bu “mutlaq taqdir” haqidagi ta’limotdir: “dunyo yaratilishidan” oldin ham Xudo odamlarning taqdirini
Oldindan belgilab qo’ygan, biri jannatga, ikkinchisi – do’zaxga, va odamlarning harakatlari yo’q. , hech qanday “yaxshi ishlar” taqdirga yozilgan oliy narsani o’zgartira olmaydi. Bu ta’limot, Engelsning fikricha, “savdo va raqobat olamida muvaffaqiyat yoki bankrotlik shaxslarning faoliyati yoki mahoratiga bog’liq emas, balki ularning ixtiyoriga bog’liq bo’lmagan holatlarga bog’liq ekanligining diniy ifodasi edi.4 Bu iroda emas. Yoki insonni belgilaydigan har qanday shaxsning harakati, lekin kuchli, ammo noma’lum iqtisodiy kuchlarning rahm-shafqati. Teologik nuqtai nazardan, bu ta’limot islohotning asosiy tamoyillaridan biri – ezgu ishlar bilan emas, balki imon bilan oqlanish bilan bog’liq edi.Kalvinizm boshidanoq imonlilarning shaxsiy va ijtimoiy hayotini muqaddas odob ruhida mayda tartibga solish, eng shafqatsiz choralar bilan bostirilgan norozilikning har qanday ko’rinishiga toqat qilmaslik bilan ajralib turardi.Dogmatik asosga ko’ra, kalvinizm xristian dini va cherkov tashkilotini tubdan isloh qildi. Katolik dinining deyarli barcha tashqi atributlari: piktogrammalar, liboslar, shamlar va boshqalar – tashlab yuborildi. Xizmatda Muqaddas Kitobni o’qish va sharhlash va sanolarni kuylash asosiy o’rinni egalladi. Cherkov ierarxiyasi bekor qilindi. Kalvinistik jamoalarda oqsoqollar (presviterlar) va voizlar etakchi rol o’ynay boshladilar. Presviterlar va voizlar jamoaning diniy hayoti uchun mas’ul bo’lgan konstruktsiyani tashkil etdilar. Dogmatik masalalar voizlarning maxsus yig’ilishlari – jamoatlarning mas’uliyati bo’lib, keyinchalik ular jamoa vakillarining mahalliy va milliy qurultoylariga aylandi.Angliyadagi islohot Germaniya yoki Shveytsariya bilan solishtirganda bir oz boshqacha edi. U xalq harakati sifatida emas, balki hukmron elita tashabbusi bilan boshlangan. 1534 yilda Angliya parlamenti cherkovni papadan mustaqil deb e’lon qildi va uni qirol Genrix VIII boshlig’i deb e’lon qildi. Angliyada barcha monastirlar yopildi, ularning mol-mulki qirol xazinasi foydasiga musodara qilindi. Ammo shu bilan birga, katolik dogmalari va marosimlarini saqlab qolish e’lon qilindi. Vaqt o’tishi bilan protestantizmning Anglikan cherkoviga ta’siri kuchayib, uning katoliklik bilan chegaralanishi chuqurlashdi. 1571 yilda anglikanlarning “aqidasi” parlament tomonidan qabul qilindi, bu esa “shoh cherkovda oliy hokimiyatga ega ekanligini” tasdiqladi, garchi “u Xudoning kalomini va’z qilishga va marosimlarni bajarishga haqli emas”. Anglikan cherkovi protestantlarning e’tiqod orqali oqlanish va “Muqaddas Yozuv” haqidagi ta’limotlarini e’tiqodning yagona manbai sifatida qabul qilgan; katoliklikning indulgentsiyalar, piktogramma va qoldiqlarni hurmat qilish haqidagi ta’limotini rad etdi. Shu bilan birga, cherkovning tejamkorlik kuchi haqidagi katolik dogmasi, garchi rezervasyonlar bilan bo’lsa ham, tan olingan. Liturgiya va katoliklikka xos bo’lgan boshqa bir qator marosimlar saqlanib qoldi va episkop daxlsizligicha qoldi.Shotlandiyada cherkov islohoti harakati kalvinizm bayrogʻi ostida oʻtdi. Bu harakatni anglikan ilohiyotchisi Jon Noks (1505-1572) boshqargan. Shotlandiyadagi islohotchilik harakati Styuart sulolasiga qarshi kurash bilan bog’liq edi. XVI asrning 60-yillari oxirida. Meri Styuart katolik zodagonlariga va papalik qo’llab-quvvatlashiga tayanib, mag’lubiyatga uchradi. Shotlandiyada kalvinizmdan kelib chiqqan Presviterian cherkovi tashkil topdi. Bu imonlilar jamiyatida Masihning avtokratiyasini tan olish va uning barcha a’zolarining tengligidan kelib chiqdi. Shu munosabat bilan, Anglikan cherkovidan farqli o’laroq, yepiskoplik bekor qilindi va faqat kalvinizm ruhidagi Presviterianizm saqlanib qoldi.5 Shuning uchun bu cherkovning nomi.16-asr oxiri – 17-asr boshlarida Angliyada ijtimoiy qarama-qarshiliklarning kuchayishi munosabati bilan. Qirollik islohoti bilan qanoatlanmaydigan absolyutistik rejimga burjua muxolifati mavjud. Ingliz burjuaziyasi orasida tarafdorlari puritanlar deb atalgan kalvinizm kuchayib bordi.
Mo’tadil puritanlar faqat presviterian cherkovini tashkil etishni talab qilish bilan cheklandilar, radikal qanot – Independents esa davlat cherkovi tamoyilini butunlay rad etdi; har bir diniy jamoa o’z dinini tanlashda mutlaqo erkin bo’lishi kerak.Demokratik elementlarning faollashuvi kongregationalistlar, baptistlar, kvakerlar va boshqalar diniy sektalarining paydo bo’lishiga olib keldi.Ko’p hollarda bu sektalarning diniy shaklda shakllanishi quyi tabaqalarning burjua inqilobi natijalaridan hafsalasi pir bo’lganligini aks ettirdi.Shunday qilib, Germaniya va Shveytsariyadagi reformatsiya davrida, keyin esa burjua inqiloblari davrida, birinchi navbatda, Angliyada hozirgi davrda protestantizmni ifodalovchi asosiy oqimlar shakllandi. Burjua ruhida isloh qilingan xristianlikning asosiy navlari reformatsiya davrida darhol paydo bo’lgan lyuteranlik va kalvinizm edi va shunday bo’lib qoladi. Boshqa barcha protestant tuzilmalari faqat ushbu oqimlarning asosiy tamoyillarini o’zgartiradi.
Zamonaviy protestantizm tashkilotlari.Zamonaviy protestantizmning tashkiliy shakllari juda xilma-xildir – cherkovdan davlat muassasasi sifatida (masalan, Shvetsiyada) va birlashtiruvchi tashkilotning deyarli yo’qligigacha (masalan, kvakerlar orasida); yirik konfessional (masalan, Butunjahon baptistlar ittifoqi) va hatto dinlararo birlashmalardan (ekumenik harakat) kichik izolyatsiyalangan sektalargacha.Zamonaviy dunyoda lyuteranizm.Lyuteranlik – eng yirik protestant harakati. Evangelist lyuteran cherkovlari ko’plab mamlakatlarda mavjud. Evropada ular Skandinaviya mamlakatlarida – Islandiya, Daniya, Shvetsiya, Norvegiya, Finlyandiya va Germaniyada eng ta’sirli. Shimoliy Amerikada ko’plab lyuteran cherkovlari mavjud.Janubiy Amerikada lyuteran cherkovlarining pozitsiyalari zaif. Eng kattasi Braziliya Lyuteran cherkovidir. Osiyo mamlakatlarida lyuteranlar kam, ularning ta’siri Afrikada kuchliroq seziladi, Efiopiya, Sudan, Kamerun, Liberiya va boshqa mamlakatlarda lyuteran cherkovlari mavjud.Lyuteranizmning asosiy ta’limot hujjatlari bu Augsburg e’tirofi va Lyuter va yana bir taniqli protestant voiz Melanxton tomonidan yozilgan Apologia. Lyuteran ta’limotining markaziy nuqtasi e’tiqod orqali oqlanish ta’limotidir. Cherkovning dunyoga munosabati Lyuterning ikki shohlik haqidagi ta’limotini tavsiflaydi. Lyuter ikkita sohani aniq ajratib ko’rsatdi: diniy va ijtimoiy hayot. Birinchisining mazmuni imon, nasroniylik va’zi, cherkov faoliyati; ikkinchisi – dunyoviy faoliyat, fuqarolik axloqi, davlat va aql.Birinchi jahon urushidan keyin va hozirgi kungacha evangelistik ilohiyotning eng ta’sirli yo’nalishi “dialektik teologiya” (yoki “inqiroz teologiyasi”) bo’lib, uning eng yirik vakillari K. Bart, E. Brunner, R. Bultmandir. Bu harakatning boshlanishiga shveytsariyalik ilohiyotshunos K. Bartning «Rimliklarga maktub» (1921) asari asos solgan. “Dialektik ilohiyot” ning asosiy g’oyasi shundan iboratki, nasroniylik e’tiqodini tashqaridan, aql dalillari, falsafiy dalillar yoki ilmiy ma’lumotlar bilan oqlab bo’lmaydi.6 Bu Xudo bilan “ichki to’g’ridan-to’g’ri to’qnashuv” dan, Xudo “mening mavjudligim”da “men” bilan uchrashganda paydo bo’ladi. “Imon har doim Xudoning sovg’asidir”. Haqiqiy din vahiy dinidir. “Dialektik ilohiyot” tarafdorlari Xristian e’tiqodining yagona manbai sifatida xushxabarga murojaat qilishadi.Protestantlik mafkurasining noaniqligi va noaniqligi, o’zining sub’ektiv talqini va xushxabarni idrok etishi bilan protestantizmdagi, xususan, lyuteran-evangelizm oqimidagi siyosiy pozitsiyalarni faol ishtirok etuvchi ilg’or mafkuralardan keng ajratish imkonini beradi. Tinchlik uchun kurashing va hatto sotsializmni qo’llab-quvvatlang yoki imperializmning eng reaktsion xizmatkorlari, atom urushi uchun apologistlar va antikommunizm targ’ibotchilariga mo’minlar va ilohiyotchilarni qurishda amaliy ishtirok eting.
Garchi ko’plab lyuteran-evangelist cherkovlari rahbariyati reaksion imperialistik yo’nalishni davom ettirayotgan bo’lsa-da, oddiy dindorlarning ko’pchiligi va ruhoniylarning ko’p vakillari nafaqat buni baham ko’rmaydilar, balki fashizmga va yadroviy qurollanish poygasiga faol qarshilik ko’rsatadilar.Mamlakatimizda lyuteranlik asosan Boltiqbo’yi davlatlarida – Latviya va Estoniya SSRda tarqalgan. Mamlakatimizdagi eng nufuzli lyuteran tashkiloti arxiyepiskop boshchiligidagi Estoniya Evangelist-lyuteran cherkovidir.O’tmishda Boltiqbo’yida lyuteranlik Rossiya imperiyasi tarkibida bo’lganida rus avtokratiyasiga sadoqat bilan xizmat qilgan, keyinchalik Latviya va Estoniya burjua hukumatlarining millatchilik siyosatini qo’llab-quvvatlagan. Lyuteran ruhoniylarining muhim qismi Sovet Ittifoqiga qarshi pozitsiyalarni egalladi va Vatan urushi davrida natsistlar bilan hamkorlik qilib, o’zini murosaga keltirdi. 1944-yilda ko‘plab din arboblari xorijga ko‘chib ketishdi. Urushdan keyingi yillarda ko’plab dindorlar lyuteran cherkovini tark etishdi. Lyuteran cherkovi oʻz taʼsirini saqlab qolish uchun hozirda sovet hukumatiga sodiq munosabatini qatʼiyat bilan taʼkidlab, sovet voqeligiga moslashishga, zamon ruhiga moslashishga harakat qilmoqda. Ijtimoiy hayot muammolari va ayniqsa, axloqiy va axloqiy muammolar.Agar yaqin o’tmishda lyuteran ruhoniylari nasroniylikni kommunizmga yaqinlashtirishga harakat qilmagan bo’lsa, so’nggi yillarda vaziyat o’zgardi. Kommunizmni xristian ideallarini amalga oshiradigan jamiyat sifatida talqin qilish tendentsiyasi aniq.Cherkovchilarning sa’y-harakatlariga qaramay, Sovet Boltiqbo’yi davlatlarida lyuteranizmning ta’siri susaymoqda.Kalvinizmning hozirgi holati.Hozirgi vaqtda kalvinizm islohot qilingan (bir qator Evropa mamlakatlarida) va Presviterian (Angliya va AQShda) deb ataladigan cherkovlar tomonidan ifodalanadi, ularning umumiy soni 40 million kishidan bir oz oshadi, shuningdek, kongregasyonizm. Tarafdorlari soni taxminan 5 million kishi. Butunjahon Presviterian Ittifoqi turli mamlakatlardan 125 ta mustaqil Kalvinistik cherkovlarni o’z ichiga oladi. Sovet Ittifoqi hududida protestantizmning bu navlari hech qachon keng tarqalmagan. Reformatsiya tarafdorlarining oz sonli qismi faqat Gʻarbiy Ukraina hududlarida mavjud.Kongregationalizm (lotincha “birlashma” soʻzidan) Angliyada islohotchilik harakati davrida anglikan cherkoviga qarshi harakat sifatida shakllangan. Uning o’ziga xos xususiyati dindorlar jamoalarining dunyoviy hokimiyatdan mustaqilligi va ularning to’liq mustaqilligi, har bir jamoa – jamoatning avtonomiyasi tamoyilidir. Diniy hayotning ilk nasroniy tartibini qayta tiklashga chaqirgan holda, jamoatchilar dastlab ierarxiyani rad etishdi. Biroq, XIX asrda. Angliya va Uels jamoat ittifoqi tuzildi. Jamoatchilik Shimoliy Amerikada eng rivojlangan.Jamoatchilar voizlik va missionerlik faoliyatida faol ishtirok etadilar, asosiy shiori ilk nasroniylikni, ya’ni “sof”, “haqiqiy” nasroniylikni qayta tiklash bo’lgan dastur bilan ekumenik harakatda qatnashadilar. 1891 yildan beri Axborot jamoat sobori jamoatchilikning jahon markazi sifatida faoliyat yuritib kelmoqda.
Zamonaviy anglikanizm.Anglikan Yepiskop cherkovi hozirda Angliyaning davlat cherkovi hisoblanadi.Anglikan cherkovlari AQShda, Hindistonda va hokazo, jami 16 mamlakatda ham mavjud. 1867 yildan boshlab Angliya cherkovlari mustaqilligini saqlab qolgan holda, Angliya cherkovlari ittifoqi tomonidan birlashtirildi. Har 10 yilda bir marta chaqiriladigan Lambeth konferentsiyalari o’tgan asrning o’rtalaridan boshlab maslahat organi vazifasini o’tagan. Umuman olganda, dunyoda 30 millionga yaqin anglikanlar mavjud. Jamoatning boshlig’i – ingliz qiroli. Katoliklarni eslatuvchi ierarxiya saqlanib qolgan. Yepiskoplar qirol tomonidan Bosh vazir orqali tayinlanadi. Ikki graflik – Kenterberi va York ruhoniylarining boshida arxiyepiskoplar turadi. Primat – Kenterberi arxiyepiskopi. Anglikan cherkovidagi katoliklikning tashqi marosim tomoni deyarli isloh qilinmagan.
Ibodatdagi asosiy o’rin murakkab marosimlar va tantanavorlik bilan ajralib turadigan liturgiya uchun saqlanib qolgan. Qo’shma Shtatlarda anglikanizm Amerika Qo’shma Shtatlarining protestant episkop cherkovi tomonidan ifodalanadi. Unga yepiskoplar orasidan umrbod saylangan bosh rahbarlik qiladi; boshqaruvchi sinodal organga ruhoniylar va parishionlar vakillari kiradi. AQSh episkop cherkovi Osiyo va Afrika mamlakatlarida, Lotin Amerikasida katta missionerlik faoliyatini olib boradi.
Qadimgi katoliklar.Protestantlar orasida qadimgi katoliklar ham bor – Rim-katolik cherkovidan ajralib chiqqan yo’nalish tarafdorlari. Katolik cherkovi Vatikan Kengashining 1870 yilda papaning xatosizligi dogmasini e’lon qilgan qaroriga qarshi chiqish asosida tashkil topgan. U Gollandiyada ilgari yaratilgan deb ataladigan narsalarni o’z ichiga oladi. Utrext cherkovi. Hozirgi vaqtda eski katoliklik bir nechta mustaqil cherkovlar tomonidan ifodalanadi. Uning asosiy markazlari Germaniya Federativ Respublikasi, Avstriya, Shveytsariya, Niderlandiyadir. Qadimgi katolik cherkovlari Xalqaro eski katolik kongressida birlashgan va Butunjahon cherkovlar kengashi a’zolaridir. Qadimgi katoliklarning dogmasi katoliklik va protestantizm o’rtasida oraliq pozitsiyani egallaydi. Bir tomondan, eski katoliklar katolik dinining bir qator elementlarini saqlab qolishadi, boshqa tomondan, ular Papaning ustunligini tan olmaydilar, piktogrammalarni, cherkov qoldiqlarini hurmat qilishni, ruhoniylar uchun majburiy nikohsizlikni va hokazolarni rad etadilar. Hamma narsada qadimgi katoliklar ayniqsa anglikanlarga yaqin bo’lib, ular bilan doimiy aloqada bo’lishadi.
Mennonitlar.Mennonitlar sektasi islohot davrida rivojlangan protestantizm navlari qatoriga kiradi. U Shimoliy Germaniyada 1524-1525 yillardagi dehqonlar urushi magʻlubiyatidan soʻng koʻp oʻtmay vujudga keldi.Uning asoschisi gollandiyalik Menno Simone boʻlib, u qarshilik koʻrsatmaslikka chaqirgan va dunyoda mavjud yovuzlikka qarshi faol kurashni rad etgan. Mennonitlar ta’limotining manbai Menno Simonsning “Haqiqiy xristian e’tiqodi” asosidir. Mennonitlarning dogmatikasi va marosimlari asosan anabaptistlardan olingan.
Anabaptistlar singari, mennonitlar ham taqdirga ishonmaydilar. Ular shaxsiy e’tiqodga katta ahamiyat berishadi, bu ularning ta’limotiga ko’ra, hatto “muqaddas bitik” dan ham ustundir. Mennonitlar orasida messian va chiliistik g’oyalar keng tarqalgan.Hozirgi vaqtda mennonitlar sektasi ko’plab mamlakatlarda, asosan Shimoliy Amerika va Evropada mavjud. Bu tariqat nisbatan kichik boʻlsa-da, dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida yaxshi tashkil etilgan va juda faol. Qoidaga ko’ra, mennonit tashkilotlari milliy markaziy qo’mitalarni boshqaradi; ular Jahon konferentsiyasida (AQSh) birlashgan. Xorijiy mamlakatlardagi mennonitlar targ‘ibotchilar va missionerlarni tayyorlash uchun maktab va seminariyalar tarmog‘iga ega. Bu tariqat uzoq vaqtdan beri missionerlik faoliyati bilan shug’ullanadi va unga katta ahamiyat beradi; Mennonit missiyalarini dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida topish mumkin. Mennonitlar koʻp tillarda diniy adabiyotlarning ommaviy nashrlarini chiqaradilar, «Mennonit xabarnomasi» gazetasi va «Misnonite Life» jurnalini nashr etadilar.
Suvga cho’mish.Uning ta’limotiga ko’ra, menda suvga cho’mish boshqa protestant tashkilotlari bilan bog’liq. Baptistlar Uchbirlik, Masihning ilohiy kelib chiqishi va boshqalar haqida umumiy xristian dogmalarini baham ko’rish bilan birga, bir vaqtning o’zida cherkovning Xudo va odamlar o’rtasidagi vositachi rolini inkor etadilar va “imon bilan oqlanish” tamoyilini targ’ib qiladilar. Kalvinistlar singari, ular ham taqdirga ishonishadi, lekin ular bu tamoyilni haddan tashqari ko’tarmaydilar. Arminianizm elementlari o’z ta’limotida aniq ajralib turadi. Insonning iroda erkinligini tan olish.Baptistlarga sig’inish ancha soddalashtirilgan. Ular ikonalarga, xochga hurmat va azizlarga ishonishdan voz kechdilar.Ilohiy xizmatlar ular bilan peshob yig’ilishlari bilan almashtirildi.
Suvga cho’mish marosimi kattalar uchun o’tkaziladi va u muqaddas marosim deb hisoblanmaydi, balki odamning cherkov a’zosiga kirishini anglatuvchi marosimdir.Baptist “demokratizmi” faqat cherkov tashkilotiga tegishli. Ijtimoiy muammolarga kelsak, batistlar asosan xususiy mulkchilik mafkurasini himoya qilish pozitsiyalarida qolmoqda.17-asr boshlarida tashkil etilgan. Ijtimoiy mazmunidagi mayda burjua tendentsiyasi sifatida suvga cho’mish o’zining dogma va ijtimoiy tamoyillarida yirik burjuaziya manfaatlari va ehtiyojlariga moslashish yo’nalishida rivojlandi. Natijada, 19-asrdan Suvga cho’mishning ta’siri kapitalizmning o’sishi bilan birga o’sishni boshlaydi. Hozirgi vaqtda suvga cho’mishning pozitsiyasi AQShda ayniqsa kuchli. Amerika suvga cho’mishda 20 dan ortiq mustaqil guruhlar mavjud.AQShdan tashqari, suvga cho’mish Buyuk Britaniya, Braziliya, Kanada, Meksika, Birma, Hindiston, Janubiy Afrika, Avstraliya va dunyoning boshqa mamlakatlarida mavjud.1905 yilda suvga cho’mishning turli oqimlarini birlashtirishga qaratilgan sa’y-harakatlar natijasida Butunjahon baptistlar ittifoqi tuzildi. Batista o’nlab gazeta va jurnallarni nashr etadi, 25 ta universitet va oliy maktablarga ega. Baptistlar jamoatlarining faoliyatini boshqaradigan xalqaro markaz Vashingtonda (AQSh) joylashgan.Baptistlar orasida turli xil siyosiy yo’nalishdagi odamlarni uchratish mumkin, ammo kapitalistik mamlakatlardagi Baptizmning rasmiy boshqaruv organlari burjua tuzumini, yangi mustamlakachilikni qo’llab-quvvatlashga qaratilgan siyosatni olib bormoqda.“Masihdagi birodarlar”, “yosh xristianlar” kabi diniy oqimlar va tashkilotlar suvga cho’mish bilan chambarchas bog’liq.Mamlakatimizdagi baptistlar haqida ma’lumot olish uchun “Zamonaviy dinlar” bo’limiga qarang.Lyuterning o’zi lotin tilida 95 ta tezis yozgan bo’lsa-da, yangi diniy yo’nalishning tarqalishiga u tomonidan 1522 yilda qilingan Yangi Ahdning va 1534 yilda Eski Ahdning oddiy parishionerlar uchun tushunarli bo’lgan nemis tiliga tarjimasi katta yordam berdi.Ammo hatto yangi, tushunarli tarjimalar ham bir necha o’n yillar oldin Iogannes Gutenberg tomonidan ishlab chiqarilgan, lekin Lyuter davrida keng tarqalgan bosmaxonasiz juda ko’p odamlarning ongini zabt eta olmas edi. Ushbu inqilobiy ixtiro bo’lmaganida, islohot va protestantizm g’oyalari kichik bir guruh o’qimishli rohiblarning ulushi bo’lib qolar edi.Qo’shma Shtatlardagi protestantlar aholining ko’pchiligi bo’lishni to’xtatdiEvropada va Rossiyada davlat va cherkov: birgami yoki alohidami?Bundan tashqari, bu savodxonlikning tez o’sishiga to’g’ri keldi. Agar ilgari odamlar Muqaddas Yozuvlar bilan tanishish uchun cherkovga borishlari va uning ruhoniy versiyasida lotin tilidan tarjima qilinganini tinglashlari kerak bo’lgan bo’lsa, endi ular Lyuterning isloh qilingan tarjimasini uyda saqlashlari mumkin edi.
Reformatsiyaga qarshi.Vatikan protestantlarga sig’inishning cheklanishi va lakonizmiga qarshi turish uchun o’z marosimlarini yanada ko’proq ulug’lashga qaror qildi.Rasmiy katolik cherkovi esa jangsiz taslim bo’lishni niyat qilmagan. Trent Kengashi – 1545 yildan 1563 yilgacha Italiyaning Trent shahrida (Trident) 18 yil davomida bo’lib o’tgan katolik cherkovining XIX Ekumenik kengashi – islohotga qarshi chiqish uchun maxsus yig’ilgan. U islohotga qarshi siyosatni ishlab chiqdi.Besh yil oldin, 1540 yilda Ignasio Loyola “Iso jamiyati” ni – bo’lajak iezuit ordenini tuzdi, uning asosiy maqsadi ham islohotga qarshi kurashish edi.Vatikan bu kurashni “xanjar bilan urish” tamoyili asosida olib bormoqchi edi: protestantlik sig’inishning vazminligi, kamtarligi va lakonizmiga qarshi turish uchun u katolitsizmning yanada hashamatli va musiqiy, tasviriy va me’moriy nafosatini ko’rsatishni maqsad qilgan.Jenevadagi 100 metrli Reformatsiya devori, islohotchi otalar tasvirlari.
Chapdan o’ngga: Guillaume Farel, Kalvinning hamkori; Jon Kalvin, kalvinizm asoschisi; Teodor Beza, shveytsariyalik islohotchi, shuningdek, Kalvinning hamkori; Jon Noks, Presviterian cherkovining asoschisiXristianlikning boshqa hech bir asosiy tarmog’i bunday turli xil tabaqalanishlarni, alohida protestant mazhablarini, cherkovlar va jamoalarni keltirib chiqarmagan, ular orasidagi farqlar ko’pincha faqat mutaxassislarga tushunarli.Lyuteranlar bilan bir qatorda – protestantizmning asosiy va eng qadimgi navi bo’lib, u o’z nomini Martin Lyuterning o’zidan olgan – kalvinistlar, baptistlar, anabaptistlar, metodistlar, ellikchilar, adventistlar va boshqalar mavjud.Ular orasida anglikanlar alohida qiziqish uyg’otadi. Protestantizmning ushbu tarmog’ining paydo bo’lishi Buyuk Britaniya tarixida juda katta rol o’ynadi va alohida ta’kidlash kerak. Anglikanizm.Anglikanizmning paydo bo’lishining sababi – hech bo’lmaganda yuzaki – Germaniyadagi kabi iqtisodiy, falsafiy yoki diniy xarakterdagi chuqur kelishmovchiliklar emas, balki injiq qirolning ahmoqligi edi.1520-yillarning o’rtalariga kelib, Genrix VIII o’zining olti xotinidan birinchisi Aragonlik Ketrin unga merosxo’r o’g’li ko’tara olmaganidan tobora kuchayib borayotgan g’azabni his qildi. Katoliklik doirasida ajralish mumkin emas edi – papa buni hech qachon ma’qullamagan bo’lardi.Qit’adan kirib kelgan islohotchilik g’oyalari tobora ommalashib borayotganidan foydalanib, qirol Vatikan bilan munosabatlarni to’xtatdi va o’zini Angliyaning yangi tashkil etilgan protestant cherkovining rahbari deb e’lon qildi.
Protestantizm maydonga kiradi.Ittifoqni tuzishga navbatdagi urinish 1596 yilda Rim tomonidan Kiev, Galisiya va Butun Rossiya mitropoliti tomonidan oziqlangan Hamdo’stlik (Polsha Qirolligi va Litva Buyuk Gertsogligi federatsiyasi) hududida amalga oshirildi. Gap Brest ittifoqi deb ataladi.Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, bizning e’tiborimiz faqat Brest Ittifoqining zaruriy shartlariga qaratilgan – ham uni tarixiy ravishda kutgan, ham unga bevosita ta’sir ko’rsatgan, papalikning ushbu buyuk loyihasi uchun bevosita katalizator bo’lib xizmat qilgan.Ana shu omillardan biri tarixiy maydonda yangi xarakter – protestantizmning paydo bo‘lishi edi. Martin Lyuter 1517 yilda katolik cherkovi siyosatiga birinchi marta ochiqchasiga qarshi chiqqan protestantizm asoschisi hisoblanadi. Ko’rib chiqilayotgan davrda katolik cherkovi dunyoviy hokimiyat va moddiy boylikka ega bo’lish istagi bilan endi havoriylar davridagi astsetik cherkovga o’xshamaydi. Shunday qilib, imonlilarning g’azabi haqiqiy asoslarga ega edi va bundan tashqari, uni papa taxtining haddan tashqari kuchidan xalos bo’lishni istagan kuchlar – masalan, nemis knyazlari qo’zg’atdi. Protestantizm keng qo’llab-quvvatlandi. Turli islohotchi harakatlar tarafdorlari (va ular ko’p edi) tezda butun Evropaga tarqalib, adolatli kuch va ishonchni namoyish etdilar.Polsha va Litvada oddiy xalq ham, zodagonlar ham protestantizmga jalb qilingan. Tadqiqotchilar L. Va Yu.Ivoninlar taʼkidlaganidek.“Bir qator knyazlar uchun protestantizm Rimning siyosiy va mafkuraviy nazoratini o’z zimmasiga olgan katoliklikdan ancha qulayroq edi. Sobiq cherkov yerlari asosan zodagonlar qoʻliga oʻtgan. Ijtimoiy va siyosiy hayotda bir vaqtning o‘zida tub o‘zgarishlar bo‘lmadi”. Aytish joizki, protestantizm nafaqat katolik zodagonlari uchun, balki pravoslavlar uchun ham jozibali bo’lib chiqdi: “Pravoslav familiyalari: Xodkevich, Volovich, Sapieha, Gorskiy, Vishnevetskiy va boshqalar protestantlikni qabul qildilar”, - deydi cherkov tarixchisi A. Kartashev. U pravoslav zodagonlarining protestantizmga, xususan, kalvinizmga o‘tishini katoliklikka qarshilik instinkti bilan polyonlashtirish va lotinlashtirish quroli sifatida tushuntiradi: “Keling, lotinlashtirilgan va polyonizatsiya qilinmaslik uchun norozilik bildiraylik”. Kalvinizmga shoshilgan pravoslav oilalarining beqarorligi, bir qator tadqiqotchilar nafaqat “katoliklikka qarshilik instinkti” va (yoki) sof tijorat manfaati – erni, cherkov mulkini va hokazolarni tortib olish bilan bog’liq. Zodagonlik uchun muhim, sharoit.
Yagellonlarning hukmron katolik sulolasi vakillari (va biz ko’rib chiqayotgan davrda Litva Buyuk Gertsoglari va Polsha qirollari bo’lgan Jagiellonlar edi) bir necha bor 1413 yildagi Gorodel farmonini tasdiqladilar, unga ko’ra. Pravoslavlarga shtatdagi eng yuqori lavozimlarga kirishga ruxsat berilmagan.Biroq, bu hammasi emas. Yagellonlarning o’ziga xos siyosati tufayli G’arbiy Rus pravoslavligi inqirozni boshdan kechirdi, bu katolik cherkovi inqirozi bilan taqqoslangan va kalvinizmning keng tarqalishiga yo’l ochgan. P.Znamenskiy o’z tadqiqotida ta’kidlaganidek, “pravoslav cherkovi uchun eng zararli narsa qirollar tomonidan sotib olingan cherkov joylari – episkoplar kursilari va toj erlarida joylashgan monastirlar va cherkovlarga “homiylik qilish” va “bo’ysunish” huquqi edi. ... “. Boshqacha aytganda, jamiyatning ma’naviy hayotida muhim o‘rin tutgan ruhoniylar va monastir abbotlari lavozimlari odamlarga “pul yoki harbiy va fuqarolik xizmatlari uchun mukofot sifatida” berilgan. Bunday amaliyot hech qachon va hech qayerda ijobiy natijalarga olib kelmagan.Shunday qilib, ko’rib chiqilayotgan davrda protestantizm Litva Buyuk Gertsogligi va Polsha Qirolligi hududlarida – katolik cherkovining inqiroziga reaktsiya sifatida keng tarqaldi. Shu bilan birga, hukmron katolik Yagellonlar sulolasining pravoslavlikka o’ziga xos munosabati (pravoslavlar eng yuqori davlat lavozimlariga kirishga ruxsat berilmagan; pravoslav cherkovini obro’sizlantiradigan shaxslar ma’naviy sohaga jalb qilingan) ularning bir qismiga olib keldi. O’sha paytdagi G’arbiy Rus cherkovida “kamchiliklarni” ko’rgan va shu bilan birga katoliklanish va polonizatsiyaga qarshilik ko’rsatgan pravoslavlar ham protestantizmga shoshildilar.Shunday qilib, protestantizm, birinchi navbatda, pravoslavlarni o’z orbitasiga jalb qilishda katoliklikning kutilmagan raqobatchisi bo’lib chiqdi. Ikkinchidan, eng muhimi, u butun katolik cherkovining mavjudligiga bevosita tahdid solgan.Mattias Burglechner. Trent Kengashining yig’ilishi. XVI Islohot muammosiga katoliklarning javobi: Iesuit ordeniIslohot juda qiyin edi. G’arbiy Evropaning muhim qismi Rim-katolik cherkovidan ajralib chiqdi. Ushbu chaqiruvga javob bermaslik katolik cherkovining o’z o’limiga imzo chekishini anglatardi. Va shunday javob berildi. Ular 1545 yil dekabrdan 1563 yil dekabrgacha davom etgan Trent Kengashida poydevor qo’yilgan Aksil-islohotga aylandi.Kengash tomonidan qabul qilingan qarorlarga to’rtta iezuit ilohiyotchisi, Ignatius Loyola tarafdorlari, “Iso alayhissalom jamiyati” asoschisi – Iezuit ordenining rasmiy nomi sezilarli darajada ta’sir ko’rsatdi. Bu orden tarixini oʻrganuvchi tadqiqotchi Teodor Grizinjerning fikricha, iyezuitlar umuman aksil-islohotning asosiy harakatlantiruvchi kuchi boʻlgan: “Iezuit ordeni paydo boʻlishi bilan... dunyo kichik jamiyat qanchalik koʻp narsa qila olishini hayrat bilan koʻrdi. Agar u maqsadiga erishish uchun hech narsadan chekinmaydigan temir iroda bilan boshqarilsa, qiling » . Grizinjer shunday ta’kidlaydi: “Qaerda urush bo’lsa, katoliklik islohotga qarshi kurashgan joyda Loyola elchilari paydo bo’ldi va ular o’zlarining aql-zakovati, notiqlik va g’ayrati bilan har doim himoyalangan da’vatga g’alabani qanday etkazishni bildilar va mamlakatda papizmning o’rnatilishiga imkon berdilar.Ularning qo’l ostidagi ispan inkvizitsiyasining rolining keskin kuchayishi katta, ammo allaqachon butunlay boshqacha voqea edi. Ferdinand “Avliyo Hermandada” deb nomlangan kengaygan va yaxshi tashkil etilgan tuzilmani politsiya vakolatlari bilan ta’minlangan va separatistik va bid’atchi harakatlarga qarshi bo’lgan tuzilmaga aylantirishdan boshladi. (Dastlab “Avliyo Ermandada” 13-asrda Kastiliya shaharlarida qaroqchilikka, jumladan, ritsarlarning talon-taroj qilinishiga qarshi kurashish uchun paydo boʻlgan.) Oʻsha paytda Yevropada oʻxshashi boʻlmagan bu politsiya tuzilmasi bevosita qirol Ferdinandga boʻysungan.
Hindlarning nasroniylikni qabul qilishi ko’pincha shafqatsiz va zo’ravonlik usullari bilan amalga oshirilgan, boshqa tomondan, katolik ruhoniylarining o’zlari hindlarni ko’pincha Evropa mustamlakachilarining zo’ravonligidan himoya qilganlar ( B. De Las Kasas ), ammo bu alohida holatlar edi. Paragvaydagi iyezuitlarning yuqori darajada rivojlangan davlati Janubiy Amerika tarixida noyob hodisaga aylandi.. Katolik cherkovining missionerlik faoliyati Osiyoda ham kuchaydi ( Matteo Ricci , Frensis Xavier ).17-asrda Fransiyada avliyolar Vinsent de Pol , Frensis de Sales va boshqalarning faoliyati diniy va monastir hayotining tiklanishiga va yangi tartiblarning, xususan, lazaristlar va tashrif buyuruvchilarning paydo bo’lishiga olib keldi . Bu davrda ilohiyot tafakkuri yangi diniy ta’limot bo’lgan kalvinizm va jansenizm bilan ziddiyatga qaratilgan bo’lib, oxir-oqibat cherkov tomonidan qoralangan.Fransuz inqilobi davrida mamlakatdagi katolik cherkovi qatag’onga uchradi.1790 yilda cherkov ustidan davlatning mutlaq nazoratini ta’minlovchi “Ruhoniylarning fuqarolik konstitutsiyasi” qabul qilindi. Ba’zi ruhoniylar va episkoplar sodiqlik qasamyod qilishdi, boshqalari esa rad etishdi. 1792 yil sentyabr oyida Parijda 300 dan ortiq ruhoniylar qatl etildi va ko’plab ruhoniylar ko’chib ketishga majbur bo’ldilar. Bir yil o’tgach, qonli sekulyarizatsiya boshlandi, deyarli barcha monastirlar yopildi va vayron bo’ldi. Notr – Dam soborida aql ma’budasiga sig’inish o’rnatila boshlandi, oxirida Maksimilian Robespier ma’lum bir Oliy mavjudotga sig’inishni davlat dini deb e’lon qildi . 1795 yildaFrantsiyada e’tiqod erkinligi tiklandi, lekin uch yildan so’ng general Bertierning frantsuz inqilobiy qo’shinlari Rimni egallab oldi va 1801 yildan Napoleon hukumati yepiskoplarni tayinlay boshladi. 18-asrda Yevropaning koʻpgina boshqa mamlakatlarida ham cherkov yerlarining sekulyarizatsiyasi amalga oshirildi, monastirlar tarqatib yuborildi, ruhoniylarning imtiyozlari cheklandi.
XULOSA
Xristian dini jahon dinlaridan biri.aynan shu dinga dunyo aholisining kata qismi e’tiqod qiladi.Keyinchalik cho’qintirishdagi raqobat bu cherkovni ikki katta oqimga bo’lishiga sabab bo’ldi.Keyinchalik Xristian cherkovi obro’si shu darajada borib yetdiki,papalar qirol hokimiyatiga ta’sir o’tkaza boshladi.O’rta asrlarda katolik cherkovi dushmanlariga qarshi shavqatsiz usullar bilan ularni sonini kamaytirdi.Eng qizig’i ular ilm-fan arboblariga qarshi qiynoq choralarini ko’rdi.Fikridan qaytganlari omon qoldi faqat o’zining ta’limotidan voz kechdi,voz kechmaganlari esa o’tda yondirildi.Cherkov hatto hali amalga oshmagan gunohlarni kechirishni pul evaziga o’z bo’yniga oldi.Bu sotiluvchi yorliq INDULGENSIYA deb atalgan.Katolik cherkovi katolik davlatlaridan soliq ham undirgan.Ayrim vaqtlarda bu hol Rim Papasi va qirol o’rtasidagi kelishmovchiliklarga sabab bo’lgan(Filipp IV va Bonifatsiy VIII o’rtasida nizo.Bunda qirol cherkovdan soliq talab qilgan).Keyinchalik din niqobi ostida xristianlar Yaqin Sharqqa salib yurishlarini uyushtirganini ta’kidlash lozim.Bu yurishlardan Deyarli hech kim foyda ko’rmadi.XVI asrga kelib Germaniya reformatsiya(dinni isloh qilish) bo’lib o’tdi.Bu isloh qilish natijasida yangi oqim protestantlik paydo bo’ldi.Avvalboshida, Germaniyada yuzaga kelgan bu din keyinchalik butun G’arbiy Yevopa bo’ylab tarqaladi.Bu oqim kelishi bilan katolik dini unga qarshi kurash olib bordi ayniqsa FRANSIYADA bu urush diniy qirg’inlarga ham sabab bo’ldi.Angliyada reformatsiya nisbatan nisbatan yengil o’tdi.Bunga sabab reformatsiya qirol tomonidan qo’llab-quvvatlangani bo’ldi