Mavzu: Xromosomalar mofologiyasi va vazifalari

1. Ko’p ipchali (polinema)

2. Bitta ipchali (uninema)

Xromosomalarning morfologik tuzilishida quyidagi qismlarni ko’rish mumkin.

Xromosomalarning morfologik tuzilishida quyidagi qismlarni ko’rish mumkin.

1. Sentromera- xromosomani ikki yelkaga bo’ladi va ularni birikkan joyi hisoblanadi. Funksiyasi mitozdagi xromosomalarning harakati bilan bog’liq. (1973 yilda Darlington bayon qildi)

2. Telomera- xromosomaning chekka qismi.

3. Yelkalar- uzunligi, sentrometalarning joylashishi va ikkilamchi tortmaning va yo’ldoshning bor yoki yo’qligiga qarab xromosomalarning bir nechta turlari mavjud.

1. Metosentrik (teng elkali )-sentromera elkalarini teng qismga bo’ladi

2. Submetasentrik (bir oz teng bo’lmagan elkali)

3. Akrosentrik (o’ta noteng)-xaddan tashqari noteng. Elkalaring sentromeraga yaqin joylashgan qismi proksimal, uzoq joylashgan distal deb nomlanadi.

4. Telosentrik (yo’ldoshli) xromosoma

4. Yo’ldoshlar (satellit)-yumoloq yoki oval tanacha bo’lib, nozik xromatin ipchasi bilan xromosomadan ajralgan bo’ladi. Yo’ldoshga ega bo’lgan xromosomalar yo’ldoshli deb nomlanadi.

4. Yo’ldoshlar (satellit)-yumoloq yoki oval tanacha bo’lib, nozik xromatin ipchasi bilan xromosomadan ajralgan bo’ladi. Yo’ldoshga ega bo’lgan xromosomalar yo’ldoshli deb nomlanadi.

5. Yadrocha zonasi-ayrim ikkilamchi tortmalar yadrocha qismi bilan bog’liq bo’ladi. Bu takomilashgan qism yadrocha hosil qiladigan yoki yadrocha zonasi deb ataladi.

Xromosomalarning o’lchami metofazada nisbatan doimiylika ega. Har xil turlarda xromosoma o’lchami 0,2 mkm dan 50 mkm gacha, yo’g’nligi 0,2-3 mkm gacha bolishi mumkin va organizmning sistematikada tutgan o’rni bilan bog’liq emas.

• Xromosomalarning o’lchami metofazada nisbatan doimiylika ega. Har xil turlarda xromosoma o’lchami 0,2 mkm dan 50 mkm gacha, yo’g’nligi 0,2-3 mkm gacha bolishi mumkin va organizmning sistematikada tutgan o’rni bilan bog’liq emas.
• Eng kichik xromosomalar zamburug’, suvo’tlarda. Yirik xromosomalar esa amfibiya va to’g’ri qanotli xashoratlarda topilgan. Masalan, drozofila so’lak bezlar hujayrasida gigant politen xromosomalar kuzatilgan. Politen xromosomalar somatik (tana) xromosomalardan 1000 marotaba katta bo’ladi, uzunlugi 200 mkm.
• Har bir turda xromosomalarning o’lchami, shakli va soni doimiy bo’lib, turni xarakterli belgisi deb hisoblanadi. Xromosomaning o’zgarishi organizm belgi va xususiyatlarini o’zgarishiga olib keladi.
• Xromosomalarning soni har xil 2 tadan (askaridada) 1260 tagach (paporotniklarda) bo’ladi.
• Somatik hujayralarda dirloid (2n), jinsiy hujayralarda esa gaploid (n) to’plam bo’ladi. Juftli xromosomalar gomologik xromosomalar deb nomlanadi.