Mavzu: Yashil suv o’tlar (Chlorohyta), Sariq yashil suvo’tlar (Xanthophyta), Diatom suvo’tlari, Qo’ng`ir

Mavzu: Yashil suv o’tlar (Chlorohyta), Sariq yashil
suvo’tlar (Xanthophyta), Diatom suvo’tlari, Qo’ng`ir
suv o’tlari (Phaeophyta), Qizil suv o’tlar bo’limi
(Rhodophyta) bo’limlarining umumiy tavsifi


. 31. Qizil suvo‘tlarining o‘ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat?
Qizil suvo‘tlar ham dengiz va okeanlarda, ba’zilari esa chuchuk suvlarda uchraydi. Tashqi ko‘rinishi va tuzilishi jihatdan suvo‘tlar juda xilma-xil bo‘lib, ko‘pincha ipsimon, plastinkasimon shakllarga ega. Ularning ko‘pchiligida tallom «poya» va «barg» kabi organlarga ajralgandek ko‘rinadi. Tipning 2’500 turi ma’lum. Hujayra xromatoforida fikoeritrin deb ataluvchi pigmentning mavjudligidan qizil suvo‘tlar sof qizil, pushti qizil, qoramtir qizil rangga ega. Jinssiz va jinsiy ko‘payadi. Jinssiz ko‘payish harakatsiz sporalar (mono va tetraspora) yordamida, jinsiy ko‘payish esa oogam usulda boradi, ya’ni karpogon deb ataluvchi urg‘ochi jinsiy organ ichida yetilgan harakatsiz tuxum hujayraga suv oqimi yordamida suzib keladigan harakatsiz erkaklik jinsiy suyuqlik — spermatsiylarning quyilishi natijasida yuz beradi.

Fotosintez protsessida qizil suvo‘tlar quyoshdan kelayotgan yashil va ko‘k nurlardan foydalanadi.

Qizil suvo‘tlarning batraxosperium, bangia, deleseriya, porfira, nemalion, kallitamiion, karallina, fillofora kabi turlari eng ko‘p va keng tarqalgan.
32. Yashil suvo'tlar bo‘limi sinflarini yozing.
Yashil suvo‘tlar tipiga bir hujayrali, ko‘p hujayrali va koloniya organizmlarning 5’700 ga yaqin turi kiradi. Ularning hujayra moddasi tarkibida faqat xlorofill pigmenti mavjud bo‘lganligidan vakillarining barchasi sof yashil rangda bo‘ladi. Yashil suvo‘tlarning bir hujayrali vakillari mikroskopik organizmlardir. Koloniya va ko‘p hujayrali vakillari esa ancha yirik bo‘ladi. Yashil suvo‘tlarning bir hujayrali vakillari dumaloq, noksimon, cho‘zinchoq, ko‘p hujayralari ipsimon, butasimon shoxlangan, plastinkasimon koloniyali vakillari esa sharsimon, to‘rsimon kabi shakllarga ega. Yashil suvo‘tlarning ba’zi vakillari ham borki, ularning kattaligi 0,5 metrdan ham ortadi, tashqi ko‘rinishi esa yuksak o‘simliklarni eslatadi. Ammo ularning shakli murakkab ko‘rinishda bo‘lsa ham bitta hujayradan tashkil topgan. Shuning uchun ularni shartli ravishda «hujayrasiz» deb ataladi. Yashil suvo‘tlar vakillarining hujayrasi protoplazma, bir yoki bir necha yadro, xromatofor, vakuol kabi qismlardan iborat. Yashil suvo‘tlarning bir hujayrali vakillari xivchin deb ataluvchi qilchalarga ega bo‘lib, shular yordamida suvda harakatlanadi. Ba’zi koloniya vakillari ham shu xilda harakat qiladi. Qo‘p hujayrali vakillari esa o‘z yashayotgan joyiga (substratga) yopishib, hayot kechiradi
33. Qizil suvo'tlar bo'limi vakillarida jinsiy ko‘payish organlarining o‘ziga xosligi va ularning nomlanishini ayting
Suv o`tlari 3 xil yo`lda ko`payadi:
1.Vegetativ ko`payish
2.Jinssiz ko`payish
3.Jinsli ko`payish
Vegetativ ko`payishda xujayra kariokinez yo`lda bo`linib ko`payadi. Shuningdek xujayrada zoosporalar xosil bo`ladi. Zoosporalarning xipchinlari bor. Xipchinlar yordamida suvda xarakatlanib yuradi. Xar bir xujayradan 4,8,16 dan 64 tagacha 300 spora yetilishi mumkin. Zoosporalar suvda bir necha sek yoki minut suzib yurgach to`xtaydi. Xipchinlarni tashlab, o`sib rivojlanadi.
Jinssiz ko`payish zoospora yoki spora yordamida bo`ladi. Mas:ko`k-yashil suv o`tlari, qizil suv o`tlarning jinssiz ko`payishi sporalar yordamida bo`ladi. Yashil suv o`tlarining jinssiz ko`payishi esa zoosporalar yordamida bo`ladi.
Xara.
A-Umumiy ko`rinishi, Б-Tana bo`lakchasi: 1-rizoid, 2-tugunak, 3-yonga tarmoqlanish, 4-markaziy hujayra, 5-tashqi hujayra, bir hujayrali tarmoqlanish, 7-oogoniya, 8-tuxum hujayra, 9-tojcha,10-anteridia, 11-qalqon, 12-dastacha, 13spermagon ipi, spermatazoid.

Jinssiz ko`payishdagi zoospora va sporalar xujayralarning reduksion bo`linishi natijasida vujudga keladi.

Jinsiy ko`payishda 3 xil tipi bor.
1.Izogamiya
2.Geterogamiya
3.Oogamiya
Izogamiya tipda ko`payishda 2 ta morfologik jixatdan o`xshash, fizologik jixatidan bir-biriga o`xshash bo`lmagan GAMETA lar qo`shilib ko`payadi. GAMETA-jinsli xujayradir.
Geterogamiya tipda ko`payishda morfologik va fiziologik jixatidan har xil bo`lgan gametalar qo`shilib ko`payadi. Bu gametalarning 1 tasi katta, sust xarakatchan bo`lib, buni Makrogameta deyiladi. 2-xili kichik, tez xarakatchan bo`lib, buni Mikrogameta deyiladi. Mikrogameta otalik gameta, makrogameta onalik gameta hisoblanadi.
Oogamiya tipda ko`payishda otalik va onalik jinsiy organlari paydo bo`ladi. Otalik jinsiy organini Anteridiya, onalik jinsiy organini oogamiya deyiladi. Anteridiyada spermatozoidlar yetishadi. Oogamiyada esa tuxum xujayra rivojlanadi. Anteridiya spermatozoidlarni suvga ishlab chiqaradi. Oogamiya ham tuxum xujayralarini suvga ishlab chiqaradi. Spermatozoidlar suvdagi tuxum xujayralar bilan qo`shiladi. Otalangan tuxum xujayrani Oospora deyiladi. Suv o`tlarining ko`payishini Senkovskiy, Meyyer, Kursanov va boshqalar tekshirganlar.
.

.
. 34. Bo‘lim qanday sinflarga bo‘linadi, qanday vakillarini bilasiz? . Ko`k - yashil suv o`tlarining xromotoforida xlorofilldan tashqari ko`k rang beruvchi fikotsian pigment uchraydi. Yashil suvo`tlarida faqat yashil rang beruvchi xlorofil pigmenti uchraydi. Diatom suv o`tlarida xlorofildan tashqari sariq rang beruvchi diatomin pigmenti bo`ladi. Qo`ng`ir rangli suv o`tlarining xromotaforida xlorofilldan tashqari qo`ng`ir rang beruvchi fukoksantin pigmenti uchraydi. Qizil suv o`tlarida xlorofildan tashqari qizil rang beruvchi fikoeritrin pigmenti bo`ladi. Suv o`tlarining xujayrasida oziqli modda sifatida kraxmal, yog`,oqsil xamda xayvonlarga xos bo`lgan kraxmal-glikogen uchraydi. Glikogen yod ta`sirida qo`ng`ir rangga bo`yaladi. Xozirgi kunda yer yuzida 75000 xil suv o`tlari bo`lib, bularning hammasi 5 ta tipga bo`linadi:

1.KoZelyonыye vodrosli)
3.Sariq suv o`tlari (Jyoltыye vodrosli)
4.Qo`ng`ir suv o`tlari (Burыye vodrosli)
5.Qizil suv o`tlari (Krasnыye vodorosli)
Suv o`tlari 3 xil yo`lda ko`payadi:
1.Vegetativ ko`payish
2.Jinssiz ko`payish
3.Jinsli ko`payish
35. Qizil suvo‘tlarining o‘ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat?
Suvo’tlarning kelib chiqishi.
Qizil suvo‘tlaridan tashqari hamma bo‘limga
kiradigan o‘simliklarni bir-biriga o‘xshashligi va kelib
chiqish tarixini ko‘rsatib beradigan xususiyati bu aktiv
harakat qiladigan xivchinli bir hujayrali ko‘rinishlaridir.
Bundan tashqari tuzilishi va kimyoviy tarkibi
hisoblanadi.
Ba’zi suvo‘tlarida xivchinlari bo‘lmasligi mumkin,
lekin ularning zoosporalaridagi xivchinli ya’ni
harakatchan davri borligi ularning kelib chiqishi bir
ekanligini isbotlaydi.
Keyingi taraqqiyotida ularning bir muncha parallel
holda taraqqiy etishi kuzatiladi. Bunda tallomning
shakllanishi ko‘zda tutilad
36. Bu bo‘lim vakillarida jinssiz ko‘payish qanday sporalar vositasida o‘tadi?
. Jinssiz ko`payishdagi zoospora va sporalar xujayralarning reduksion bo`linishi natijasida vujudga keladi.
Jinsiy ko`payishda 3 xil tipi bor.
1.Izogamiya
2.Geterogamiya
3.Oogamiya
37. Jinsiy ko‘payish organlarining o‘ziga xosligi va ularning nomlanishini ayting.
Jinsiy ko`payishda 3 xil tipi bor.
1.Izogamiya
2.Geterogamiya
3.Oogamiya
Izogamiya tipda ko`payishda 2 ta morfologik jixatdan o`xshash, fizologik jixatidan bir-biriga o`xshash bo`lmagan GAMETA lar qo`shilib ko`payadi. GAMETA-jinsli xujayradir.
Geterogamiya tipda ko`payishda morfologik va fiziologik jixatidan har xil bo`lgan gametalar qo`shilib ko`payadi. Bu gametalarning 1 tasi katta, sust xarakatchan bo`lib, buni Makrogameta deyiladi. 2-xili kichik, tez xarakatchan bo`lib, buni Mikrogameta deyiladi. Mikrogameta otalik gameta, makrogameta onalik gameta hisoblanadi.
Oogamiya tipda ko`payishda otalik va onalik jinsiy organlari paydo bo`ladi. Otalik jinsiy organini Anteridiya, onalik jinsiy organini oogamiya deyiladi. Anteridiyada spermatozoidlar yetishadi. Oogamiyada esa tuxum xujayra rivojlanadi. Anteridiya spermatozoidlarni suvga ishlab chiqaradi. Oogamiya ham tuxum xujayralarini suvga ishlab chiqaradi. Spermatozoidlar suvdagi tuxum xujayralar bilan qo`shiladi. Otalangan tuxum xujayrani Oospora deyiladi. Suv o`tlarining ko`payishini Senkovskiy, Meyyer, Kursanov va boshqalar tekshirganlar.
38. Bo‘lim qanday sinflarga bo‘linadi, qanday vakillarini bilasiz? . Ko`k - yashil suv o`tlarining xromotoforida xlorofilldan tashqari ko`k rang beruvchi fikotsian pigment uchraydi. Yashil suvo`tlarida faqat yashil rang beruvchi xlorofil pigmenti uchraydi. Diatom suv o`tlarida xlorofildan tashqari sariq rang beruvchi diatomin pigmenti bo`ladi. Qo`ng`ir rangli suv o`tlarining xromotaforida xlorofilldan tashqari qo`ng`ir rang beruvchi fukoksantin pigmenti uchraydi. Qizil suv o`tlarida xlorofildan tashqari qizil rang beruvchi fikoeritrin pigmenti bo`ladi. Suv o`tlarining xujayrasida oziqli modda sifatida kraxmal, yog`,oqsil xamda xayvonlarga xos bo`lgan kraxmal-glikogen uchraydi. Glikogen yod ta`sirida qo`ng`ir rangga bo`yaladi. Xozirgi kunda yer yuzida 75000 xil suv o`tlari bo`lib, bularning hammasi 5 ta tipga bo`linadi:
1.KoZelyonыye vodrosli)
3.Sariq suv o`tlari (Jyoltыye vodrosli)
4.Qo`ng`ir suv o`tlari (Burыye vodrosli)
5.Qizil suv o`tlari (Krasnыye vodorosli)
Suv o`tlari 3 xil yo`lda ko`payadi:
1.Vegetativ ko`payish
2.Jinssiz ko`payish
3.Jinsli ko`payish

39. Diatom suvo‘tlarida hujayra devorining kimyoviy tarkibi va tuzilishi qanday?
Diatom suvo’tlar mayda bir hujayrali o’simliklardir. Ularni yer sharining barcha suvliklarida ko’plab uchratish mumkin. Eng katta diatom suvo’tlarni ko’z zo’rg’a ilg’aydi, eng kichiklarining uzunligi esa 0,025 millimetrga etadi. Ular juda kichik bo’lsa-da, o’zlariga granitday mustahkam tosh boshpana qurib oladi. Diatom suvo’tlarning 10 mingdan oshih turi bor. Ularning shakli turlicha. Ularning turarjoyi qutining ustki va ostki qismlari kabi bir-birining ustida turuvchi ikkita chig’anoqdan tarkib topgan, chekkalari belbog’day bir-biriga tutashib ketgan. Ichida o’simlik bor. Aksariyat diatom suvo’tlar suvda suzib yuradi yoki yelimshakni eslatadigan modda yordamida toshlarga, kattaroq o’simliklarga yopishib oladi. Ayrimlari esa bir joydan boshqa joyga erkin suzib yuradi, ammo ularning qanday qilib mustaqil harakat qilishi noma’lum. Diatom suvo’tlar bo’linish yo’li bilan ko’payadi. Quticha ichidagi hujayra bo’linishi bilan quticha ham ikkiga ajralib ketadi. Har bir yarim chig’anoq mustaqil hayot va o’ziga yangi turarjoy qura boshlaydi. Diatom suvo’tlar bizning hayotimizda muhim ahamiyatga ega. Boshqa o’simlik turlari bilan bir qatorda ular okeanning asosiy o’simlik organizmlari hisoblanadi. Ular suvda erigan mineral moddalarni organik moddalarga aylantirib beradi, shuningdek, suvda hayot kechiradigan baliq, kit va boshqa jonivorlar uchun oziq-ovqat manbai bo’lib xizmat qiladi. Baliqning jigarida yig’iladigan suvo’tlar yog’i sanoat yo’li bilan olinadi. Yog’lar vitaminlarga juda boy.
40. Pinnulyariya hujayrasi qanday tuzilishga ega?
1) Polipodiyanamolar. 2) Salviniyanamolar. Hozirgi kundagi mayjud bo‘lgan ko‘pchilik qirqquloqlar sporangiyasi yupqa qobiqqa ega bo‘lib, halqa shaklida yoriladi. Sporangiylarda asosan 64 ta spora yetiladi. Ba’zi bir sinf vakillarida bir xildagi sporalar hosil bo‘isa (erkak qirqquloq), ba’zi vakillarida esa bar xil sporalar (katta-kichik) hosil bo‘ladi (suv qirqquloqlari). Ko‘pchilik vakillarining poyasi qisqa bo‘lib, bargi faqat yuqori tomonidan shakllanadi, qo‘shimcha ildizlar esa pastki tomonidan hosil bo‘ladi. Sporangiylar to‘plami (soruslar) esa assimilatsiya qiluvchi barglaming (pastki) orqa tomonida joylashgan (
41. Pinnulyariya suvo‘tida qachon jinsiy ko‘payish sodir bo‘ladi?
Gametofit o‘simtalari, odatda, bir qavat hujayralardan iborat bo‘lib, ular yer ustki, yashil. Har xil spora hosil qiluvchi vakillarida esa mikro- va megasporangiylar hosil bo‘ladi, har bir megasporangiy 32 tadan megaspora hosil qiladi, lekin faqat bittasigina hayotchanlik xususiyatiga ega. Har qaysi mikrosporangiyda esa 64 tadan mikrospora bo‘ladi. Mikro- va megasporangiylar bir-biri bilan tutashgan sporakarpiyalarda joylashgan bo‘lib, sporalar sporangiylar ichida o‘sadi. Har xil spora hosil qiluvchi vakillarida gametofitlaming reduksiyalanishi kuzatiladi. Masalan, erkak gametofitning vegetativ qismi faqat ikkitagina hujayraga ega. Urg‘ochi gametofit esa shunchalik kiclikinaki, uning bir qismi megaspora qobig'ida qoladi. Boshlang‘ich o‘sish davrida sporofit-yashil urg‘ochi gametofit hisobiga oziqlanadi (Salvinia, Marsilla va boshq
42. Auksospora nima?