Mavzu. Yodgorlik va ta’mirlash to’g’risidagi tushunchalar

-2-SOAT.
Ta’mirchi-me’mor o’z faoliyatida shunday hollar bilan uchrashadiki, ular maxsus bilim talab kiladi. Bu hollar tarix yodgorliklarini, xiyobonlarni, sa’nat asarlarini ta’mirlashdan, yuq bo’lib ketgan yodgorlikni qayta qurishdan va usti ochik mo’zeylarni tashqil qilishdan iborat.
Tarixiy yodgorliklarni ta’mirlash ham umumiy, ya’ni me’moriy yodgorliklarni ta’mirlash koidalariga buysunadi. O’ziga xos xususiyati shundan iboratki, muayyan tarixiy davrga aloxida e’tibor beriladi.
Yodgorlikning tarixiy kiymatini ochishda ikki karama-karshi yul bor. Birinchisi: yodgorlikka tarixiy xujjat deb karaladi va asosan konservasiya hamda jo’z’iy ta’mirlash bilan kifoyalanadi. Ikkinchisi: birinchisiga karshi yul bo’lib yodgorlikni muayyan, tarixan kiymatli shaxs va vokea bilan boglik davrdagi holat qaytariladi. Tomoshabin O’sha davrga kirib ketganday buladi (“effekt prisutstviya”). Ikkinchi yul kup hollarda tula ta’mirni talab kiladi. Ba’zan soxtalikka yaqinlashtirib kuyadi. Birinchi yul zamonaviy ta’mir nazariyasiga mos kelsada, amalda ikkinchi yul kup kullaniladi. Ikki yulidan birini tanlashda muayyan sharoitga karaladi. Yechim tanlashda ichki jixozning (mebel, buyumlar) ning ham ta’siri nazarda tutiladi.
Tarixiy yodgorlik ayni vaqtda me’moriy yodgorlik ham bo’lganda, tarixiy asliyatni saqlab kolish istagi badiiy jixatlarni tula ochish istagiga karshi turishi ham mumkin. Muammoni hal qilishda ko’pchilikning fikriga tayanish kerak buladi.
Bog va xiyobonlar ta’mirlash chukur maxsus bilimlarni talab etadi. Kadimgi bog, xiyobonlarda tabiatga munosabatning, dunyo karashning aks ettirilishi, "yashil arxitekturaning" mavsumiy va yillar davomida usib utgan sari va xar faslda tabiiy ravishda o’zgarishi bu xildagi ta’mirni shartli ekanligini kursatadi. Uning xususiyatlaridan biri shundan iboratki, eski holga kaytish daraxtlarni yuq kili orkaligina erishiladi. Vujudga keladigan ziddiyatni kompromis (kelishuv) orkali yumshatish mumkin. O’zi usib chikkan va kompozisiyani bo’zayotgan usimliklardan tozalash choralari bog, xiyobonlarni ta’mirlashda begumon To’g’ri choralardan biri deb xisoblanadi. Manzaraviy xiyobonlarda o’zi usib chikkan daraxtlar umumiy kompozisiyani bo’zmasa hamda xiyobonning dastlabki holatiga urgu berish uchun xizmat kilsa ularni mustasno sifatida qoldirish maksadga muvofik buladi. Manzaraviy xiyobonlarda eski daraxtlar urniga yosh daraxtlar nihollar utkazish xiyobonlarni asta-sekin boskichma-boskich yangilash imkoniyatini beradi. Bunda xiyobon kurinishida keskin o’zgarish yo’z bermaydi. Daraxtlarni yoppasiga yoshartirish muntazam (regulyar), xiyobonlarda kullaniladi.
Bog va xiyobonlarni ta’mirlash jarayonida bir necha kiyinchiliklarga duch kelinadi. Chunonchi, yosh va kari daraxtlarni yonma-yon usishi kiyin kechadi. Usimliklarning ba’zilari xozir yuq bo’lib ketgan yoki xiyobonlar avvalgidek ozchilikka emas, balki ko’pchilikka muljallanishi mumkin. Shark boglarining o’ziga xos xususiyatlari bor. Ular ichidagi asosiysi mevali va manzarli daraxtlarning birlikda keng kullanilishi. Ularni ta’mirlash usullari maxsus tadkikotlar utkazishni talab kiladi.
Ba’zan me’moriy yodgorliklardagi san’at asarlarini ta’mirlash katta ahamiyatga ega. Naksh, surat, mebel, xaykal, ichki jixoz-shular jumlasidandir. Boshka maxsus soxadagi ta’mirchilar ham jalb kilinadi, ta’mirchi me’mor u bilan birga ishda albatta ishtirok etishi.
Mo’zey ishida san’at asarlarini ta’mirlashning bir necha usullari shakllangan. Asosan mustaxkamlash kullaniladi. Kir, iflosliklar tozalanadi. Kushimchalar kam ishlatiladi. Aslidan anik farkdaydigan usullar kullaniladi. Rang kuchgan joylar levkos moddasi bilan tuldiriladi va ustidan shartli holda buyaladi. Tushib ketgan qism urni ba’zan gips bilan tulgaziladi. Me’moriy yodgorlikdagi devoriy surat, xaykallarni ta’mirlashda mo’zey ishidagi usullardan foydalaniladi.
Amaliy-dekorativ san’at asarlarini ta’mirlash vaqtida katta xajmdagi ishlar kilinishi mumkin. Qaytariluvchi (tirajlangan) unsurlar ba’zi yodgorliklarda joyini egallaydi. me’morchiligida girixlar kup ishlatilgan. Ularni ta’mirlash nisbatan yengil. Islimiy nakshlarni ta’mirlash kiyinrok, chunki unda o’zgarish unsurlarning joyi girixnikidek boglangan emas. Yozuvlarning tushib ketgan qismi anik bo’lsa, masalan Kur’on oyatini tula ta’mirlash To’g’ri deb xisoblanadi.
Amaliy san’at asari namunasi bulmish buyumlarni avvalgi vaqtida kupinchalik yangitdan ishlanar yoki kurinishini dastlabki holiga yaqinlashtirilar va yaltiratilar edi. Xozirgi vaqtda bunday kilinmaydi. Asliyat mustaxkamlanadi, iflosliklardan tozalanadi, tuldirilgan qismlar butikrok rangga buyaladi. Ba’zan yangi joylarga asliyat ta’ssurotni berish uchun su’niy ravishda asrlar gardi beriladi
Butunlay yuq bo’lib yangitdan kurilgan “obidam moxiyatan yodgorlik emas. Bu yangilik yoki asl kattaligidagi maketdir. Biroq, bu kabi ishni kilmaslikni ilojisi bulmaganda ishni kadimgi me’morlikni yaxshi biladigan mutaxasisga topshirish kerak. Yangilikni qo’llash katta, masalan, shaxarsozlik muammolarini hal qilishda o’zini okdaydi. Venesiyadagi avliyo Mark maydonida kungirokxona, Moskva Kremlining 1812 yilda portlatilgan burjlari, Mixaylovskoye usadbasi kabi obidalarda kullanishi To’g’ri deb topilgan. Kdyta kurilayotgan bino albatta o’z urnida bulishi, atrofi esa o’zining asosiy sifatlarini saqlab kolgan holda bulishi kerak. Bo’zilib ketgan binoning bo’zilishdan avvalgi shaxarsozlik holati keyingi o’zgarishlari bilan tiklanadi.
Yodgorlik o’z muxiti bilan chambarchas boglangan ekan, u o’z joyida saklanishi kerak. Venesiya xartiyasida yodgorlikni joyidan kuchirish man kilingan. Faqat saqlab kolish maksadidagina kuchirishga ruxsat etiladi. Suv ostida kolib ketadigan, yodgorlikka yetib borishi juda kiyin bo’lgan hollardagina uni urnidan kuchirish mumkin. Kadimgi kishlok imoratlarini ham tevaragi tez o’zgarishi natijasida kuchirishga To’g’ri keladi. Rusiyada ikkinchi jaxon urushidan keyin suv ostida kolib ketadigan yogochdan kurilgan me’moriy yodgorlikni boshka joylarga kuchirish ommaviy tus oldi. Ular kuprok roxibxonalarga (monastirlarga) kuchirildi. Bu ularni saqlash imkoniyatini bersada, biroq ular yangi joylardagi inshotlarga mos kelmas edi, yot edi.
Bu soxadagi keyingi boskich-usti ochik mo’zeylar tashqil qilish bo’ldi. Dastlabki bunday mo’zeylarda ham tajribasizlik bilindi. Chunonchi, Kiji pogosti majmuasining yonida rus yogoch me’morligining namunalari xech kanday tizimsiz (sistemasiz) kuyildi. ^ozirgi vaqtda kuchirilib kelingan yodgorliklarni joylashtirishda ancha tajribalar tuplanib kolgan. Me’moriy mo’zeylar inshootlar yigimi emas, balki yaxlit organizm sifatida to’zilishi kerak. Ularda nafaqat qurilish madaniyati aks etadi, balki biror xududning (tuman, noxiyaning) moddiy madaniyati aks ettiriladi. Bu soxadagi yana boshka yul-me’moriy-etnografik mo’zey tashqil qilishdir. Xududiy mo’zeylar-tarmok tarikasida tashqil etilishi maksadga muvofikdir. Xar bir mo’zey tuplanilgan va urganilgan material buyicha mayda xudud va etnik alomatlarga ko’ra aloxida-aloxida zonalarga bulinishi kerak. Zonalardagi inshootlarning tarkibi va o’zaro joylashuvini mumkin kadar o’z joyida xukm surgan xos usullarda takrorlash zarur. Xar bir zona o’ziga xos parda, tusik vazifasini utaydigan daraxtlar bilan tusilishi kerak. Mo’zeylarga kuprok katta yullardan o’zokda joylashgan, o’z urnida saklana olinmaydigan inshootlar olib kelinadi. Tajriba shuni kursatadiki, mo’zeylarga juda yaxshi, kimmatli inshootlarni olib kelishga xarakat qilish noTo’g’ri. Chunki, xududlar o’zlarining yuqsak darajali yodgorliklaridan maxrum buladilar. Mavjud me’moriy majmualardan muxim inshootlarni olish kolganlarini saqlab kolishga zarar yetkazadi.
Mo’zeylarning maxsus turlari mo’zey - kurikxona (yoki mo’zey - rezervatlardir). Ular me’moriy va etnografik jixatlardan tarixiy inshoatlar kuprok sakdangan shaxar qismlarida va kdshlokdarda tashqil etiladi. Ularning saqlash zonalarini ajratilib kuyilishi zarur. Mo’zey- rezervatlar obidalarni kuchirib olib kelishidagi kusurlarni kamaytirishga imkoniyat beradi.
Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar:

1. 
   Tarixiy yodgorliklarni ta’mirlashning kanday o’ziga xos xususiyatlari bor?
   
2. 
   Tarixiy bog va xiyobonlarga nisbatan kanday tadbirlar kullannilishi mumkin?
   
3. 
   San’at asarlarini ta’mirlashning asosiy jixatlari nimalarda?
   
4. 
   Me’moriy yodgorliklarga taa’luqli kanday mo’zeylar mavjud? Ularni ta’riflab bering?
   

4 - mavzu. YoDGORLIKLARNI YoZMA VA OGZAKI MA’LUMOTLAR
YoRDAMIDA O’rganish
( 2-soat)
Ta’mirlash albatta kompleks tadkikotga tayanishi kerak. Tadkikot obida bilan dastlabki tanishish davridan boshlanadi. Me’mor bilan muxandis yodgorlikni va adabiyetdagi ma’lumotlar bilan tanishadi. Bu ishlarning maksadi yodgorlikning badiiy kiymatini, yodgorlik o’zgarishlarini, mustaxkamligini aniklashdir. Odatda, dastlabki ko’zatuv bulguvchi ta’mirchiga topshiriladi. Dastlabki izlanishlar natijasida tadkdkdy ishlarning xajmi, tarkibi va yunalishi aniklanadi. Tadkikot yodgorlikni atroficha o’rganish ishlar dasturini o’z ichiga oladi. Tadkikot o’zaro boglik bo’lgan ikki: me’moriy va muxandislik-texnik qismlardan iboratdir.
Me’moriy tadkik maksadi obida qurilishi tarixini mumkin kadar tula yoritish, yuq bo’lib ketgan me’moriy shakllarni ochish, tiklash imkoniyatini aniklash kabi amallardan tashqil topadi. Me’moriy tadkik obidaning o’zida va tashda olib boriladi. Obida tashkarisida matn yoki surat tarzidagi tarixiy ma’lumotlar yigiladi. Obida o’zida ulchov, arxeologik tadkikot va ochmalar (zondajlar) bajariladi. Bulardan tashkari ba’zan obidaga zamoni va zamini (xududi) bir bo’lgan boshka obidalar-uxshamalar ham urganiladi. Me’moriy tadkik me’mor tomonidan utkaziladi. Ayrim hollarda turdosh mutaxasislar ham jalb etiladi.
Muxandislik-texnik tadkik vositasida obidaning texnik holati kayd etiladi. Bo’zilishlarning sabab va omillari aniklanadi, konstruksiyalarning va bezaklarning o’zok vaktgacha saklanishi uchun tadbirlar belgilandi. Buning uchun konstruksiya urganiladi, zondajlar (ochmalar) va shurflar bajariladi. Poydevor, devor, tok kabilardagi berk darzlar aniklanadi.
Muxandislik tadkikning muxim qismi-tajribaxona ishlaridir. Obidaning mustaxkamligi, namligi, shurxokligi, govakliligi kabi fizik- mexanik xususiyatlari urganiladi. Konstruksiyalarga biologik organizmlar yetkazgan shikastlar aniklanadi. Muxandislik tadkikotlarga ham geologiya, kimyo, metallshunoslik kabi sohalarning mutaxassislari jalb etilishi mumkin.
Bibliografik ishlar va arxiv tadkikotlari yodgorlikdan tashkarida utkaziladigan tadkikotlar sirasiga kiradi. Obida To’g’risida matn yoki surat tarzidagi hamma man’balar tuplanishi lozim. Bunday man’balar nashr etilgan yoki nashr etilmagan, ya’ni tarixiy-bibliografik yoki tarixiy-arxiv tiynatida bulishi mumkin.
Ta’mirchi me’morni avvalo obidaning qurilish tarixi, ayniksa yuq bo’lib ketgan jixatlari kiziktiradi. Shuning uchun birinchi navbatda obidaning qurilish shart-sharoitlari: tarixiy vaziyat, qurilish vakti, farmondori (buyurtmachisi), ustasi To’g’risidagi ma’lumotlar tuplanadi.
Yuqorida obida uchun uning atrofi-me’moriy muxiti katta ahamiyatga ega ekanligi e’tirof etiladi. Shu jixatni nazarda tutib obida joylashgan xududning (joyning) tarixiga, u yerdagi davrma-davr o’zgarishlariga aloxida e’tibor berilishi kerak. Obida bilan boglik bo’lgan muxim tarixiy vokea va shaxslar aniklanishi lozim.
Obidani o’rganish tarixi ham muximdir. Oldin yigilgan ilmiy izlanish natijalaridan foydalanish zarur. Avvalgi ta’mir ishlari (agarda utkazilgan bo’lsa) aloxida sinchikovlik bilan urganilishi kerak. Tarixiy- bibliografik va tarixiy-arxiv ilmiy ishlar natijasida yodgorlik To’g’risida tarixiy ma’lumotlar to’ziladi.
Tarixiy ma’lumot o’zaro boglangan, ketma-ket bayon etilgan noma tarikasida yoziladi. Ma’lumotlar mutlok ishonchli bulishiga aloxida e’tibor beriladi. Shunga ko’ra ma’lumotlarning ishonchlilik darajasi matnda o’z ifodasini topishi lozim. Bu O’sha ma’lumotlarning kiymatini oshiradi. Xrzirgi zamonda obidalarni o’rganishda kompyuter texnikasidan foydalanish kerak. Obida To’g’risidagi mavjud dasturlarni (programmalarni) toshish lozim. Xrzirda turli mavzularga, chunonchi Amir Temurga, bagishlangan dasturlar ishlab chikilgan. Ulardan tashkari kompyuterlar yordamida chizmalardan nushalar olish, ularni kattalashtirish, kichiklashtirish kabi ishlarni bajarish mumkin.
Tarixiy ma’lumotlarni yigishni mavjud adabiyotdan boshlash joizdir. Chunki, birinchidan-arxiv materiallar kup hollarda nashr etilgan, ulardan foydalanish osonrok; ikkinchidan-bunday nashrlada boshka bilvosita kerakli ilmiy materiallar ham mavjud buladi. Bibliografik ishlar ilmiy kutubxonalarda olib boriladi. Kerakli adabiyot tizim buyicha yoki predmetli soxa buyicha to’zilgan kataloglardan foydalanilib topiladi. Kitob To’g’risidagi ma’lumot aksari muallif (yoki mualliflar), sarlavxa, nashr etilgan shaxar, nashriyot, yilni o’z ichiga oladi. Bulardan tashkari kup jildlik nashrlar uchun jild, davriy nashrlar uchun tartib rakami kursatiladi. Makola ma’lumotida u joylashgan tuplam yoki jarida (jurnal) kursatiladi.
Arxivlardagi ishlar tadkikotning muxim qismi xisoblanadi. Materiallar bevosita yodgorlikka tegishli xujjatlar bulishi mumkin. Masalan, vakfnomalar. Boshka xillardagi materiallarda ma’lumot aksari juda kiska kurinishda beriladi. Arxivlardagi materiallar u yoki bu jixatlar bilan turli fondlar sifatida yigiladi. X,ar fondda uni tashqil kilgan materiallar turkumlardan iborat buladi. Fondlardagi turkumlar ruyxat (opis) tarikasida ajratiladi. Katta fondlar bir necha ruyxatlardan (opislardan) tashqil topadi. Ruyxatlarga kirgan, tegishli biror masalaga doir materialning saklov birligi daftar (delo) dir. Bunday daftar bir varakdan tortib minglab varaklardan iborat bulishi mumkin. X,ar daftar tartib rakami, asosiy mazmunini ifodalovchi sarlavxasi, sanasi bilan belgilanadi. Kuchirmalar keltirilganda varak, (saxifa emas) kursatiladi.
Kerakli materiallar yodgorliklarni sakdash jamiyatlari arxivlarida ham izlanishi mumkin. Sobik sovet davrida viloyatlar ijroya kumitalarining madaniyat bulimlari yodgorliklarni saqlash masalalari bilan shugullangan. Ularning ishlarini O’zbekistan moddiy madaniyat yodgorliklarini saqlash jamiyati boshkargan. Xrzirgi vaqtda yodgorliklarga oid ma’lumotlar O’zbekiston Respublikasi yodgorliklarni saqlash bosh boshkarmasi, "Ta’mirshunoslik" loyihalash instituti, "San’atshunoslik" ilmiy-tekshirish institutlari va boshka muassasa arxivlarida mavjud. Undan tashkari chet ellarda ham, xususan Moskva, Sankt-Peterburg arxivlarida ham ma’lumotlar bor. Arxivlardagi ma’lumotlarni izlash borasida nashr etilgan kataloglar yordam kursatadi. Masalan: "Arxiv Kokandskix xanov" katalogi. Arxivda olib boriladigan ishlarning o’ziga xos yana bir tomoni topilgan xujjatlarning uqilishidagi kiyinchiliklardir. Kddimgi manbaalardan foydalanishda aksari eski yozuvlarni, fors, arab tillarini, abjad (sanani ibora orkali ifodalash) koidalarini yaxshi biladigan mutaxassislar yordamiga muxtojlik tugiladi. Arxivdagi ishlar kurib chikilgan materiallarni kayd qilish, kuchirmalar keltirish tarikasida bajaraladi.
Arxivlarda yodgorlik To’g’risida nafaqat matn shaklidagi, balki tasvir (chizma, surat) shaklidagi man’balar uchraydi. Lekin ulardan tashkari yodgorliklarga tegishli tasvirlar maxsus muassasalarda yigiladi. Masalan, O’zbekistan kinofoto-xujjatlar arxivi, texnik inventarizasiya bulimlari, tasviriy san’at asarlari tarikasida kupgina ajoyibxonalarda (mo’zeylarda) saklanadi. xududlarning tarixiy-ulkashunoslik ajoyibxonalarida ham kimmatli tasviriy manba’lar uchraydi. Ushbu tasvirlar aksari atribusiyalanadi, ya’ni ularning bunyod bo’lgan vakti, muallifi, paydo bulish sharoitlari aniklanadi. Kuyilgan atribusiya tekshirilishi lozim.
Fotosuratlar eng ishonchli tasviriy man’ba xisoblanadi. Eng kadimgi fotosuratlar utgan asrning o’rtalariga oiddir. Biroq kadimgilar aksari utgan asrning so’nggi choragida tushirilgan. Iloji bo’lgancha negativlardan foydalanishga xarakat qilish kerak.
Kadimgi tasvirlardan, xususan mu’jaz (miniatyura) asarlaridan foydalanilganda binolarni tasvirlashda musavvir o’z oldiga binoni anik, ifodalash maksadini kuymaganligini nazarda tutish kerak. Ular xozirgi zamon tasvirlaridan farkdi koidalar buyicha bajarilgan. Ularda muayyan bino emas, balki umuman "masjid", "saroy"^l va shunga uxshash boshka binolar tasvir etilgan. "Teskari perspektiva" kullanilgan. Shu bilan birgalikda ulardan kupgina foydali ma’lumot ham olinishi mumkin.
Kadimgi me’moriy chizmalar O’rta Osiyoda XVI asrdan ma’lum, masalan “Buxoro ustasi chizmalari" deb nomlanadigan chizmalar. Ulardagi tarxlar ifolalash uslubiyati jixatidan xozirgi zamon tarxlariga uxshashdir. Bu chizmalar tuplamida tarz, kirkim kabi boshka ortogonal tasvirlar yuq. Halk ustasi Shirin Murodovning eng murakkab shakllardan xisoblanmish mukarnas chizmalarida tarz (perspektiva kurinishi) va tarx o’ziga xos ravishda biriktirilgan.
Foydalaniladigan chizmalarning anikligi masshtab (mikyos, nisbat) mavjudligi bilan belgilanadi. Tasviriy san’at asarlaridan foydalanilganda hamisha rassom o’z oldiga kuygan maksadni nazarda tutib ish kurishi kerak. Kamera-obsko’ra ishlatib chizilgan rasm fotosurat kabi xujjatiy aniqlikka ega buladi.
Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar;

1. 
   Yodgorlik tadkikoti nimalardan tashqil topadi?
   
2. 
   Bibliografik tadkikot nimalardan iborat?
   
3. 
   Arxiv tadkikot kanday tartibda olib boriladi?
   
4. 
   Kanday grafik manbalarni bilasiz?
   

5.

5. 
   MAVZU. YoDGORLIKLARNI ULChASh TURLARI-
   

2 soat
Obida o’rganishning muxim qismi kayd (fiksasiya) xisoblanadi. Kayd etish maksad-mumkin kadar tula informasiya berishdir. U ta’mir ishlari uchun asos ish xajm xisobini hamda tadkik va ta’mir xarajatlarini belgilash uchun zarur.
Kayd etishning birinchi turlari bor. Asosiy turi-ulchov kaydlari. Uning eng soddasi-sxematik ulchov. Asosiy ulchamlarini va to’zilishini kursatadi. Ish xajmini belgilash uchun ham ishlatiladi. Tularok ulchlv turi-me’moriy ulchov. Me’moriy shakllarni kursatadi. Juda anik bulmasada hammma ulchamlar beriladi. Ta’mir uchun ishlatilmaydi. Me’moriy-arxeologik ulchov mukkamal ulchovdir. Tasodifiy kurilmalar kiritilmasligi mumkin. Bu tadkikiy ulchov sirasiga kiradi. Maxsus uslub (metodika) buyicha olib boriladi.
So’nggi davrda fotogrammetrik ulchov tarkalmokda. Dala va xona ishlarida maxsus apparatura ishlatiladi. Fototeodolit kamera yordamida fotosuratlar olinib bajariladi. Anikligi yetarli darajadir. Kamchiliklari: obidaning apparatura ishlanila olinmaydigan joylari “kulda” ulchanadi, tadkikotchini bevosita obida muomilasidan ajratadi.
Fotofiksasiya yodgorlikni kayd etishda keng kullaniladi. Ingichka tasmali (plenkali) fotokamera ishlatilmaydim. 9x12 sm, yoki 6x9 sm kadrli tasma kullaniladi. Ok-kora yoki rangli plenka bulishi mumkin. Murakkab ishlar kinoapparatda bajariladi.
Adabiy tasvir (so’z vositasida) mumkin kadar tula bulishi kerak.
Grafik tasvir (rasm) me’morning xoxishicha kilinadi.
Memoriy-arxeologik ulchash usullarni To’g’risida. Kuprok 1:50 mikyosda bajariladi. Pulat ulchagich ishlatiladi. Nollik satxga, shovunga asoslanib “zanjir” usulida ulchanadi. Mumkin bo’lsa yaqindagi reperga boglanadi. Treangulyasiya usuli vositasidan foydalanish kerak. Bu usulida dastlab bazis chiziklari, tayanch nuktalarning olinadi. Koordinat usuli buyicha kutb koordinatlari teodolit yuli bilan boglanadi va tayanch chiziklarga (bazislarga) asoslanadi. Bino qavatlarning tarxlari ustma-ust To’g’ri tutishi uchun shovunlar sistemasi kullaniladi. Vertikal proyeksiyalar tarxdagi nuktalarga va nollik chiziklarga boglanadi. Satxlarning kiyaligi ham aniklanadi. Ikki taraflama egri chizaklarning nuktalari (ham balandligi, ham tarxdagi holati) treangulyasiya usuli bilan boglaniladi. Faqat shunday holatgina tok va ravoklarning deformasiyalar anik ifodalinishi mumkin. Yassi lavhalardan (unsurlardan) ustiga kalka (xitoy kogoz) kuyish orkali nusxa olinadi. Profillardan koliblar olinadi. Kurokdar ham xisobotga kushib topshiriladi. Ulchov chizmalari taxtaga tortilgan kogozga bajarilmaydi (ulchovlar o’zgarmasligi uchun).
Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar;

1. 
   Ulchov kaydlarining necha turlari mavjud?
   
2. 
   Fotogrammetrik ulchovning kanday ijobiy va salbiy tomonlari bor?
   
3. 
   “Zanjir” usulida ulchov kanday olib boriladi?
   
4. 
   Egri chiziklar (masalan ravoklarning linga chiziklari) kanday usulda ulchanadi?
   

5. 
   MAVZU. YoDGORLIKLARDA ARXEOLOGIK TADKIK UTKAZISh
   

KUSUSIYaTLARI - 4 soat

2. 
   soat
   

Ilmiy tekshirish ishlari sirasiga kadimshunoslik (arxeologik) tadkik kiradi. Unda madaniy katlam urganiladi. Arxeologik madaniy katlam deb insonning faoliyati natijasida o’zok yillar davomida vujudga kelgan, zichlanib ketgan qoldiklardir. Madaniy katlam “murt”lik xususiyatiga ega. Kazuv davomida katlamdagi tarix sartxlari ukiladi. Katlamlarning o’zi esa bo’zilib ketadi.
Arxeologik tadkikotning asosiy xususiyatlardan biri: katlamlardagi xar kanday informasiya, kerakligidan kat’iy nazar, tuplanib boriladi. Arxeologik kazuv murakkab ijodiy ish bolib katta ma’suliyat talab kilinadi. Kazuv ishi olib borish uchun davlat idorasidan maxsus xujjat- ochik varak olinadi. Arxitektor bilan birgalikda arxeolog ham katnashgani ma’kul. Kazuv obida “yoshi” To’g’risida tula ma’lumot bermaydi. Tayyorgarlik ishlari qatorida yozma manbalarni o’rganish, joyini kurish (ko’zatib chikish), geologik va geodezik ma’lumotlarni tulash kiradi. Parmalash (bureniye) orkali madaniy katlam kalinligi aniklanadi. Bu usul orkali ham bino tarxi aniklanishi mumkin. Topografik xaritani 1:500 yoki 1:1000 mikyosdagisini ishlatish zarur.
Yodgorlik tevaragini yaxlit kazuv maydoni-ochma (raskop) sifatida kabul qilish odat bo’lgan. Tevarak tomonlari 4-5 metr bo’lgan murabbalarga (kvadratlarga) bulinadi. Bu yillik kazuv ishlarini rejalash, tekshirish joylarini ajratib qoldirish imkoniyatini beradi. Arxeologik kazuvlarning asosiy qismini loyixa buyicha ta’mir ishi tugatilguncha bitkazilishi ma’kuldir. Aks holda tasdiklanmagan usul kabul kilinish extimoli saklanib koladi.
Uch xil kazma (vskrыtiye) bulishi mumkin: zovur (transheya), ura (shurf), ochma (raskop).
Zovur berkilib, ketgan bino qismlarini topish, ular orasida boglikdikni aniklash kabilar uchun kullaniladi. Bino atrofida zovur ochish nojoiz deb xisoblanadi. Zovur eni odatda 1,5-2,0 metr ulchamlarida olinadi. Zovur butun madaniy katlamni kesib oxirigacha, ya’ni materikkacha olinadi. Ura 1,0 x 1,0 metrdan 4,0x4,0 metrgacha bulishi mumkin. Agar ura ulardan katta bo’lsa ochma xisoblanadi. Ochma maydoni aksari 100 kv. metrdan 400 kv. metrgacha buladi. Ochma katta maydonni tekshirishda, bino ichini ochishda kullaniladi. Bunday, kazma turlarining o’zaro tutashgan holda tekshirilgandagina xulosa chikarilishi mumkin.
Kazmalar tor tomoni bilan binoga tutashishi kerak. Kazmalardagi tuprok arxeologiyada kabul kilingan katlamma-katlam va kvadratma-kvadrat (yoki xonama-xona) usulda tekshiriladi. Kar bir topilma o’z urnida ya’ni gorizontal tekislikda va balandlikda kayd etiladi. Vertikal ulcham yagona reperdan olib boriladi. Topilmalar davlat mulkidir. Ularni davlat idoralariga topshirish zarur. Kazish paytida obidaga tegishli katlamlarigina urganmasdan hamma katlam urganiladi. Kazuv odatda materikka yetkaziladi. Kup metrli katlamlar bo’lgan shakarda kazuv yodgorlikka zarar keltirmaslik uchun materikka yetkazilmasligi mumkin.
So’nggi davrlarga Karaganda avvalgi davrlarini, masalan tosh davrini arxeologlar yaxshi biladilar. So’nggi yillarda yaxlit arxeologik-etnografik mezon (shakla) to’zishga xarakat kilinmokda.
Katlamlarning tarixiy to’zilmasiga stratigrafiya deyiladi. Odatda besh katlamlar guruki ajratiladi:

1. 
   bino qurilishi davriga oid;
   
2. 
   binoning utgan kayoti qoldikdariga oid;
   
3. 
   bino bo’zilishi davriga oid;
   
4. 
   bino qoldiklari, vayronalar tekislanishi, silliqlanishiga oid;
   
5. 
   yangi inshoot uchun ochilishi davriga oid, ya’ni keyingi davrdan yetib kelgan qoldiklar.
   

Qurilish davriga tegishli katlam qurilish katlami (qavati-yarusi yoki ufki) deb ataladi. Ular o’z navbatida yana bir necha qurilish davrlariga bulinishi va kar biri o’z sirtiga-“kundo’zgi sirti” ga ega bulishi mumkin. X,ar bir bunday sirtlarning davrlarini aniklash arxeologik tadkiklarning asosiy mazmunidir.
Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar;

1. 
   Madaniy katlam nima?
   
2. 
   Kazmalarning necha turi bor? Ular bir-birlaridan kanday farklanadi?
   
3. 
   Kazmalar kanday olib boriladi?
   
4. 
   Stratigrafiya nima?
   

2-soat
Arxeologik kaydning 3 turi mavjud:

1. 
   dala kundaligi;
   
2. 
   dala chizmalari; masshtabda bajariladi; dala chizmalariga kuyidagilar kiradi;
   

a) umumiy joylashtiruv tarki (oddiy situasion plan);
undagi barcha qazilmalar tartib rakamilari va nomlari bilan kursatiladi.
b) kazma (ura, zovur, ochma) tarklari; katlamma-katlam bajarilib aksari materikkacha olib boriladi;
s) ochilgan binolarning tarklari;
d) topilmalarning chizmalari;
ye) profillar (stratigrafiyada kursatiladi);

3. 
   fotografiya; kaydning tezkor turi.
   

Kazma ochilgandan so’ng tuldirib kuyish ularni saqlashning eng ishonchli usulidir.
Birinchi xulosa dastlab dala sharoitida chikaziladi. Keyingisi xona sharoitida aniklanishi mumkin. X,isobotda (yillik xisobotda) dala va xona ishlari jamlanadi. Ochilgan bino, katlam, topilmalar bayon kilinadi.
X,isobotda dala kundaligini qaytarmasdan kilingan ish tartibi kengrok yoritiladi. Chizmalar, fotosuratlar, ulchovlar kiritiladi. X,isobot topshirish materiallarni ilmiy muomilaga kiritish demakdir. X,isobotga topilmalarni mo’zeyga topshirganlik To’g’risidagi ma’lumotnoma ilova kilinadi. X,isobot arxivga topshiriladi.
Kazmalardan tashkari arxeologik tadkikotlarga yana kovlama (zondaj) kiradi. Kovlama-binoning qismini, ya’ni katlamlarini o’rganish uchun dastlab kovlamalar xaritasi to’ziladi. Ish oxirida xisob beriladi.
Kovlamalarni bajarishda odatda 4 talabga rioya kilinadi. Bular: mumkin kadar kovlamalarni kam va kichik qilishga intilish, anik maksad bulishi chikkan barcha informasiyani o’rganish, barcha informasiyani kayd etish.
Kovlama turlari: buyok katlamida kilingan kovlama, shuvok katlamida kilingan kovlama, devor bo’zib kilingan kovlama, lamba ochish (vskrыtiye obshivok), gisht choklarini anikdash (razvyorstka kirpichnoy kladki), cherdakdagi kovlama.
Kovlama kayd etish turlari: 1. bayon, 2. rasm, 3. ulchov, 4. fotografiya. Bayonda kovlama vakti, joyi, maksadi, usuli ta’riflanadi; kim tomonidan bajarilganligi kursatiladi. Naksh va devoriy suratlardan rangli “arxeologik nusxa” (kopiya) kilinadi. Kovlamalarning natijalari xisobotda umumlashtiriladi.
Laboratoriya (tajribaxona) ishlari xona sharoitida bajariladi. Laboratoriya ishlarining vazifasi ma’lum me’moriy yechimini kabul qilish uchun yodgorlikni xar tomonlama taxlil qilishdan iborat. Uning natijasida mikrofloraning karab koplama yoki buyov qurilish vaqtida ishlatilganmi yoki bir kancha vakt utgandan so’ng ishlatilganmi yoki bir kancha vakt utgandan so’ng ishlatiganmi degan savollarga javob olinishi mumkin.
Kupinchalik qurilish ashyolarini, chunonchi gishtning vujudga kelgan vaktini aniklash (identifikasiya materiala) zarur buladi, bunda gisht korishmalari tekshiriladi.
Laboratoriyada tadkik qilish bir necha xil bulshi mumkin:

• 
  kimyoviy taxlil (ash’yo komponentlarning mikdor foizi aniklanadi);
  
• 
  granulometrik taxlil (korishmaning tuldiruvchisini
  

fraksiyalariga ajratiladi, ya’ni turli ko’zli elaklardan utkaziladi);

• 
  petrografik taxlil (mikroskop yordamida korishma shlifi yoki ashyoning boshka sifatlari urganiladi).
  

Xulosa kompleks ravishda chikariladi. Ashyolarning mutlok, ya’ni
dastlab tayyorlangan vaktini aniklash nixoyatda muximdir. Aniklash
faqat sun’iy qurilish ashyolarigagina (korishma hamda keramik,
metall, yogoch buyumlarga) ta’luklidir.
Aniklashning paleomagnit uslubi yordamida ashyoning yaratilgan vakti yerning magnit mayodonining o’zgarish konuniyatlarini o’rganish orkali topiladi. Bu kuprok keramik ashyolar uchun kullaniladi. Tadkik etishda nafaqat magnit kuchi, balki uning yunalishi ham ulchanadi.
Aniklashning dendroxronologik uslubi yordamida daraxt kesimidagi katta-kichik halkalarining ketma-ketligi urganildi. Bunday uslubda anikdik juda yuqori buladi. Xato bir yilgacha bulishi mumkin. Tadkik jarayonida dendroxronogik shkalasidan foydalaniladi.
Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar;

1. 
   Arxeologik kaydning necha va kanday kaydlari bor?
   
2. 
   Laboratoriya sharoitida olib boriladigan kanday taxlil turlarini bilasiz?
   
3. 
   Qurilish ashyolarining mutlak vaktini aniklashda kanday usullar kullanilishi mumkin?
   

5. 
   MAVZU.YoDGORLIKLARNI TADKIK Qilish JARAYoNIDA UXShAMALARDAN (ANALOGLARDAN) FOYIDALANISh.
   

2-SOAT
Uxshama yordamida yodgorlikning dastlabki yoki undan keyingi kiyofalari aniklanadi. Ya’ni uxshama nafaqat dastlabki katlamni o’rganish uchungina, balki keyingi katlamlarni ham o’rganish uchun kullaniladi. Uxshama vositasida muayyan yodgorlikning tarixdagi urni va roli aniklanadi. Aniqlik o’rganish jarayonida tobora chukurlashadi.
Uxshama dastlabki taxmin qilish (rabochaya gepoteza) qilish imkoniyatini beradi. Uxshama yordamida naturadagi tadkik ma’lumotlarini, masalan kichik bir qoldigini, interpretasiya qilish imkoniyatini beradi. Bunda qoldik baholanadi, butun unsur kiyofasi aniklanadi.
Uxshama ta’mirlash tarixining dastlabki davrlarida namuna vazifasini utagan. Uxshama karab ta’mir ishlari bajarilgan. Xrzirgi vaqtda uxshama grafik rekonstruksiyada keng kullaniladi. Ta’mir loyixasini yaratishda uxshama va grafik rekonstruksiya asosiy uslub emas, balki yordamchi uslubdir. Xrzirgi asosiy uslub arxeologik ta’mirlashdir.
Uxshamani o’rganish yullari kengdir. Avvalo uxshamalarning doirasi (soni) aniklanadi. Bularni aniklashda kuyidagi besh asosiy omillar ta’sir kursatadi:

1. 
   Vakt omili. Uxshamaning qurilish vakti ta’mirlanuvchi binonikiday bulishi kerak. Keyingilari ham bulishi mumkin. Masalan, Samarkanddagi Ulugbek madrasasi uchun keyingi vaqtda kurilgan Sherdor madrasasi uxshama sifatida kabul kilinishi mumkin.
   
2. 
   ^ududiy omil.
   

3. 
   Maktab omili. Bunga statistik yunalish, me’moriylik maktabi, qurilish ustaxonasi muayan me’morlarga tegishli omillar nazarda tutiladi.
   
4. 
   Tipologik omil. Yodgorlik kaysi bino tipiga kirsa shu bino uxshamalaridan foydalaniladi.
   
5. 
   Kuyilgan vazifa omili. Bir yodgorlik uchun turli uxshamalar olinishi zarur bulishi mumkin. Masalan, turli katlamlar uchun turli davrga mansub uxshamalar olinadi. G rafik ta’mir uchun bir uxshama, amaliy ta’mir uchun boshka uxshama kerak buladi.
   

Uxshamalar-mumkin bo’lgan kadar kuprok olinadi. Bu kuprok ma’lumot beradi. Tamirlovchi uxshamani o’z didiga karab tanlamasligi kerak.
Uxshamaning yaxshi ma’lumoti yodgorlikning o’zidir. Yodgorlikning yonlaridagi, ya’ni bir me’moriy majmuaga kiruvchi binolar ham To’g’ri ma’lumot berishi mumkin. Uxshama yaxshi urganilgan bulishi kerak. Bo’zilib ketgan bino ham uxshama sifatida kabul kilinishi mumkin. Uxshamani adabiyot, ulchov, fotosurat orkali bilish kifoya kilmaydi. Joyida borib o’rganish kerak buladi.
Uxshamalar tadkik uchun ishlatiladi. Ayrim hollarda ta’mir uchun ham ishlatilashi mumkin. Masalan: “umuman”, “massalarda” ta’mirlash biron bir sabablarga ko’ra qo’llash mumkin bulmasa.
Bir uxshamani kup yodgorliklarda qo’llash ta’mirda kolip ga, “shtamp”ga olib kelishi xavfini tugdiradi.
Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar:

1. 
   Qoldikdarni interpretasiya qilish deyilganda nimalarni tushunasi?
   
2. 
   Uxshama nima?
   
3. 
   G rafik rekonstruksiya amalda bajariladimi?
   
4. 
   Uxshamalarni tanlashga kanday omillar ta’sir etadi?
   
5. 
   Uxshamalardan xaddan tashkari kup foydalanishning kanday xavfi bor?
   

8-MAVZU. Ta’mirlash loyihalarini to’zish va ularni amalga
oshirish- 4soat
(2 soat)
Ta’mirlash loyixasining oddiy loyixadan asosiy farki shundaki, uning negizini erkin ijod emas, balki anik tadkik tashqil kiladi. Shuning uchun ham bu loyixa ilmiy xarakterga ega.
Loyixaning tarkibiy qismi-kabul kilingan yechimni asoslashdir. Ta’mirlash loyixasi xajmiy jixatdan oddiy loyixadan katta buladi. Ta’mirlash boshlangunga kadar aksari tula ishlangan loyixa kilib bulmaydi.
Dastlab ta’mirlashning musavvada (eskiz) loyixasi ishlanadi. Keyingi boskichda loyixa mukammalrok bajariladi. Yakka boskichli loyixa avval ta’mirlangan, kichikrok obidalarda ishlatiladi. Musavvada loyixasida ta’mirlash uslubiyati, keyingi katlamlarga munosabat, kushimchalar kiritish, binodan yangicha foyidalanish bilan boglik kabi masalalar hal etiladi. Loyixa ta’mirlashning oldin yurmaydi, balki ta’mirlashning hamroxi buladi. Ta’mir ishlangan loyixadan ba’zan ancha farklanadi. Shuning uchun ham uchinchi boskich - xisobot zarurati tugiladi. Unda hamma tadkik va ta’mir aks etadi. Loyixa farmondori bilan muxokama kilanadi. Bunday idoralar bilan loyihalash topshirigi va yangi maksadga muvofiklashtirish ham kelishadi. Bu ishga ilmiy jamoatchilik ham tortiladi.
Ta’mirlashning musavvada loyixasi ishlab chikish jaryonida tadkikot bulimlari yetarli darajada yaxlit holatni bormaganligi sababli musavvada matnida ikki narsa yoritilishi kerak: 1-obidaning xozirgi holati, dastlabki va keyingi katlamlari; 2-obidaning kaysi qismlarini ilmiy jixatdan tasdiklanib ta’mirlash mumkinligi. Obidaning turli davrlarga mansubligini kursatish uchun tarxda, kdrkdmda tarzda kartogrammalar beriladi.
Imkoniyat doirasida dastlabki va keyingi holatlarning ta’mir chizmalari beriladi.
Kup hollarda ilmiy jixatdan tasdik topilmagan qismlar yaxlitlik uchun soddalashtirilgan holda bo’lsada tiklanadi. Loyixada ilman tasdikdangan va tasdikdanmagan qismlari, ajratilishi kerak. Musavvada loyixasida kabul kilingan yechimlarning sabablarini isbotlab berish kerak. Buning uchun obidaning tarixiy va badiiy ahamiyati, keyingi katlamlarning kiymati, ularning kaysilari obidaga badiyan salbiy ta’sir kursatishi bayon etiladi.
Loyixada ta’mirlash ansambldagi badiiy boFlikdikdarga ta’sirining o’zgarishi kursatiladi va nixoyat obidadan keyinchalik foydalanish mumkinligi ham nazarda tutiladi.
Loyixada ta’mirdan so’ng holatni kursatish bilan kifoyalanilmaydi, balki bajariladigan ishlar ham kursatiladi. Bu ishlar kuprok chizgichlar qatorlari (shtrixlar) yordamida kursatiladi. Loyixada asosiy ulchamlar va balandlik kursatiladi, undan tashkari chizikli masshtab kursatilish shart. Tiklanadigan qismlarda esa ular batafsil kursatiladi. Musavvada loyixasida obidani mustaxkmlash choralari ham kursatiladi. Keyinchalik ularga tayanib maxsus muxandisona mustaxkamlash loyixasi ishlanadi.
Loyixaga kuydagilar ilova kilinadi:

• 
  tarixiy ma’lumot,
  
• 
  me’moriy -arxeologik ulchovlar tuplami,
  
• 
  arxeologik kazilma va kovlamalar xisoboti,
  
• 
  muxandisona xulosa (konstruksiyasi, bo’zilish jarayonining utishi va uning sabablari),
  
• 
  nakshlar va devoriy suratlar To’g’risidagi xulosa,
  

namunalarning laboratoriya analizi va kerak bo’lganda boshka materiallar.
Ta’mir xajmi musavvada loyixasida tula aniklana olinmasligi sababli unda smeta xujjatlari dastlabki smeta-moliyaviy xisobot (smetno- finansovuy raschyot) tarikasida ishlab chikiladi. mukammal smeta keyin kilinadi.
Ta’mirlashning ishchi loyixasi. Obidaning ta’mirlash davomida o’zgarishga uchramaydigan qismlari uchungina kilinadi. Ta’mir jarayonida ishchi loyixa ham o’zgarishi mumkin. Bu To’g’risida chizmalarda maxsus ilova berilishi kerak.
Kerakli joylarda ish bajarilishi uchun koordinatga sistemasida olingan maxsus tayanch nuktalar tanlanadi.
Yangidan kuriladigan qismlar uchun esa oddiy loyixadagi chizmalar bajariladi va muxandislik ishlanmalari kilinadi. Tadkikotdan foydalanib, texnologik tavsiyalar beriladi.
Loyixaning qismlari shunday o’zaro boglangan bulishi kerakki, ta’mir ishlari obidaga putur yetkazmasin. Bu ta’mir ishini tashqil qilish ahamiyatini oshiradi. Unda kuyidagilar aloxida e’tiborga loyikdir, jumladan:
-ishning ketma-ketligi,
-tadkikni davom etish zarurligi,
-konstruksiyalarni vaktinchalik tutib turishi,
-ta’mirlanmaydigan joylarni saqlash.
Loyixaning ayrim qismlarini boshka mutaxassislar (konstruktorlar, texnologlar, rassomlar) bajarishi mumkin. Loyixachi esa ularning ishlarini o’zaro muvofiklashtiradi.
Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar;

1. 
   Ta’mirlashning musavvada loyixasida kanday masalalar hal etiladi?
   
2. 
   Ta’mirlash loyixasiga nimalar (kanday xujjatlar) ilova kilinadi?
   
3. 
   Kdnday hollarda ishchi loyixa to’ziladi?
   
4. 
   Nima uchun xisobot ta’mirlash loyixasining yakunlovchi boskichi deb xisoblanadi?
   

( 2 soat )
Moslashtirish loyixasi: odatda ta’mirlash va moslashtirish loyihalari birga ishlanadi. Xonalarning yangi funksiyalari belgilanadi. Umumiy rejalash ishi bajariladi. Imkoniyat doirasida tusik devor, zina, xojatxona, yordamchi xonalarning urinlari belgilanadi. Yangi deraza yoki eshik ochish ta’kiklanadi. Bunda birinchi navbatda obidani saqlash maksadi ustun turadi. Deraza, eshik ochish obidaga katta putur yetkazmasada, buning uchun davlat idoralaridan maxsus ruxsatnoma olinadi.
Obidani foydalanishga moslashtirish loyixasini boshlashdan oldin odatda kuyidagi holatlar aniklanib olinadi. Biz yuqorida me’moriy yodgorliklarni amalda foydalanishga moslashtirish tasnifini keltirgan edik. Mazkur yodgorlik O’sha tasnifning kaysi guruxga kirishi belgilab olinadi. Bu esa ushbu yodgorlikni kaysi xizmat soxasiga moslashtirish To’g’ri aniklashga yordam beradi. So’ngra yodgorlik xakidagi tarixiy-me’moriy ma’lumotlar arxeologik ulchash ishlari bajarilib yodgorlik xakidagi tarixiy-me’moriy “tarjimai hol” to’zib chikiladiki, bu o’z navbatida obidaning shakllanish tarixi, dastlabki funksiyasi, uning rejaviy - kompozision va konstruktiv xususiyatlari, shakllanishdagi boshlangich va so’ngi o’zgarishlar va, nixoyat, uning badiiy moxiyati va boshka barcha tegishli ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Ushbu ma’lumotlarni hamda yangi xizmat turiga bo’lgan ijtimoiy zaruriyatni e’tiborga olgan holda obida uchun yangi funksiya tanlanib bulingach, uni foydalanishga moslashtirish loyixasi odatdagi tarkibda, ya’ni:
-bosh reja, xududni obodonlashtirish loyixasi;
-yodgorliklarning me’moriy -rejaviy yechimi; binoning ichki kurinishlariga oid chizmalar to’ziladi.
Bosh reja va yodgorlik xududini obodonlashtirsh loyixasini ishlab chikishda, ushbu binoning xajm to’zilishi (silueti), yodgorlikning atrof muxit bilan alokadorligi, atrof muxitdagi binolar orasidagi masofa, yodgorlikni kuriklash va tomosha qilish zonalarining ulchamlari e’tiborga olinadi, xududni obodonlashtirish va kukalamzorlashtirish, muxandislik jixozlarini urnatish va joylashtirish, yodgorlikni kechki yoruglashtirish masalalari hal kilinadi.
Yodgorlikni yangi funksiyaga moslashtirshning me’moriy -rejaviy yechimi odatda zamonaviy xizmat turlarini tashqil qilishdagi xozirgi qurilish me’myorlari va koidalarini e’tiborga olgan holda, olib borilsada, asosiy me’zon yodgorlikdagi mavjud rejaviy va konstruktiv to’zilishni saqlab kolishga karilishi kerak.
Yodgorlikdagi yangi funksiyaga moslashtirilayotgan xonalarning ichki kurinishlari-interyerlarini ishlab chikish aloxida muxim vazifa xisoblanib, bunda tanlangan uslub yodgorlikning tarixiy va badiiy jixatlarini o’zida mujassamlashtirishi lozim. Shu boisdan yodgorlik xonalarining ichki kurinishlarini loyihalash kuyidagi uslublarda olib borilishi maksadga muvofikdir:
a) aynan tarixiylikni tiklash, bu uslub yodgorlik bunyod etilgan davrga xos barcha buyum va uskunalar yoki ularning nushalarini interyerda qo’llash, joylashtirish va an’anaviy jixozlash tartibiga amal qilishdan iboratdir.
Bunda tegishli adabiyot bilan tanishishga, mo’zeyda ishlash, arxiv manbalariga murojat qilishga To’g’ri keladi;
b) keskin fark berish (kontrast) uslubi, bunda yodgorlikdagi mavjud interyer shakllari urganib chikilib, xona mebellari va jixozlarini butunlay boshka tartiblarda, kadimiyat va yangilik orasidagi uygunlik munosabatlarini, yangilik shakllarini burtirish tartibidan kelib chikiladi;
s) nozik farklash (nyuans) yoki yaqinlashtirsh uslubi, bu uslub ham yodgorlik xonalari va ularning kompozision to’zilishini o’rganish, yodgorlikdagi mavjud ilgor an’analarni rivojlantirishga asoslanadi, ushbu an’anaviy talkin qilish mebel va xona jixozlarini an’anaviy shakllarda, yangi funksiyalarga mos tartibda qo’llashdan iborat.
X,ar bir me’moriy obida o’ziga xos qaytarilmas shakllarda ishlangan. Shuning uchun ham yodgorliklarning interyerlarini ishlashda ma’lum bir kolip-shablonga buysinish mumkin emas. Chunki xonalarni xar safar muayyan funksiyalarga moslashtirish talab kilinadiki, barcha ishlar shu funksiya mazmunidan kelib chikiladi. shu boisdan muayyan bir yodgorlikni ma’lum bir xizmat soxasiga moslashtirilar ekan, demak bu muxim ishga muayyan, xususiy yondoshuv talab kilinadi.
Moslashtirish loyixasiga umumiy rejadan tashkari xonalarni jixozlash, shaffof tusiklar urnatish kabi masalalar ham kuriladi. Konstruktiv muammolar hal etiladi. Masalan, avval yuq-ogirlik tushmagan joylarga yangi vaziyatda yuq tushishi muammosi. Yonginga karshi tadbirlar belgilanadi. Obidaning muxandislik -texnikaviy jixozlari obidani yangi maksadlarda foydalanishni ko’zda tutibgana kolmay, shu bilan birga uni saklaydi ham.
Muxandislik tarmogini loyihalashda kup o’ziga xosliklar mavjud. Shunga ko’ra bu ishda ta’mirchi-me’mor ishtiroki shartdir.
Ta’mirlash loyixasini amalga oshirish.
Ta’mir jarayonining xususiyatlari, uning tiynatidan kelib chikadi. Ta’mir obidani ochib tiklashdir. Ba’zan ta’mirlash tuxtatilib yangidan tadkik kilinadi. Yangi ochilgan ma’lumotlar ta’mir loyixasini qaytadan ishlashga majbur qilishi mumkin. Ish kimmatlashadi va sekinlashadi. Naksh yoki surat ochilsa, ularni saqlash uchun maxsus tadbirlar kurish zarurati tugiladi.
Ta’mirlash asosan kulda bajarilishi lozim. Unga kamyob xunarmand- mutaxassislar jalb kilinadi: masalan, yogoch uymakorlarni, nakkoshlarni va x.k.
Ta’mirlashda kullanadigan ashyolar asosan pastdan turt guruxga kiradi: 1-gurux -kullanilgan yoki unga yaqin ashyolar-tosh, gisht, sopollar va x.k. Tosh avval olingan joyidan olinishi ma’kul. Maxsus buyurtma bilan gisht tayyorlanishi mumkin. Ashyolarni keyin ham saklanishini uylash kerak.

2. 
   gurux-maxsus ta’mirlash uchun tayyorlangan zamonaviy materiallar loyixachining maksadiga ko’ra kurinishidan avvalgi ashyodan keskin yoki sal farklanishi yoki mutlako farklanmasligi mumkin. /isht tushib ketgan joyida urnini maxsus korishma bilan tuldirish imkoniyati bor.
   
3. 
   gurux-yangi, kuprok konservasiya uchun sakdashda foydalaniladigan ashyolar. Ular strukturaviy mustaxkamlash, biologik jixatdan zararsizlantirish uchun ishlatiladi. Shaffof ashyolar bugni chikazadi, suv kirgizmaydi lekin chidamsiz. Ularni tez-tez yangilab turish zarur.
   
4. 
   gurux-kurinmaydigan joylarda ishlatishi mumkin bo’lgan zamonaviy ashyolar.
   

Bu guruxlardagi ashyolar avvalgi ashyolardan fizikaviy xossalari bilan keskin farkdanmasligi kerak. Xossalari keskin farklansa, ta’mir uchun noxush okibatlar paydo buladi.
Obida tevaragi beton yoki asfalt bilan farkdanmasligi ma’kul. chunki ularning tagida nam yigilib u obida devorlariga chika boshlaydi. Shur-xok ham paydo buladi. Tosh yoki gishtni kum ustiga yotkizib farklanganligi ma’kul.
/ishtlarni tozalashda kum bilan tozalash usulini kullamaslik kerak. /isht pishirilganda va o’zok muddat xavoda bo’lganda sirtida zich kobik xosil kiladi. Ta’mir ishlarning xususiyatlariga ko’ra ish xaki va muddati kabi mezonlar (normativlar) boshkacharok olinadi.
Ta’mirlashda loyixachining vazifalari yangi inshoat loyixachisinikidan ancha fark kiladi. Uning asosiy vazifasi -nazorat emas, balki ta’mirga ilmiy-texnik raxbarlik qilishdir.
Ta’mirchi loyixachi o’z kursatmalarini maxsus daftarga yozib boradi. Ustalar bajarilganligini ham kayd etadilar. Daftarda rasm yoki sxema kabilar ham chizilishi mumkin. Ta’mirlash jarayonini o’zida aks ettirgan daftar keyin davlat arxiviga topshiriladi.
Loyixachi zarur bo’lgan takdirda o’ziga mutaxassislarni arxeolog, konstruktor, rassom va boshkalarni ishga chakiradi.
Zarur hollarda ishni tuxtatib kuyishi mumkin. Loyixachi obidani ta’mirlagandan keyin komissiyaga topshirilishda katnashishi lozim. Ta’mirlashning xisoboti ishning so’nggi boskichi xisoblanadi. Xisobotda obidaning kiska ta’rifi, tadkikiy ishlar bayoni beriladi. Ayniksa ta’mir vaqtida topilib, loyixada kerakligicha aks etmagan dalillar tula kursatiladi. Keyingi katlamlardan holos bulinishi, tiklangan joylar, ular uchun dalillar keltiriladi, kiritilgan o’zgarishlarga katta e’tibor beriladi. Ta’mir xajmi juda katta bo’lganda ijroya chizmalar beriladi. Ularning maksadi ikkita: 1) ular ta’mirdan keyingi holatni kursatadi, ya’ni ulchov yoki loyixa chizmalaridan farklanadi, ular ham ulchov chizmalari bajargan vazifani bajaradi, ya’ni keyingi ishlarga asos sifatida foydalaniladi; 2) ta’mir jarayonini ko’zatish imkonini beradi. Ijro chizmalar kilingan ishlarning kartogrammasi vazifasini bajaradi.
Ta’mir loyixasi muxokama kilingan majlis bayonnomalari ham xisobotga kushiladi. Ta’mirlash tashqilotiga va muxofaza idorasiga xisobotlar topshiriladi.
^isobotning asosiy mazmuni matbuotda yoritiladi.
Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar:

1. 
   Yodgorlikni yangi funksiiyaga moslashtirish loyiuasi kanday hollarda ishlanadi? Uning o’ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat?
   
2. 
   Ta’mirlashda necha va kanday qurilish ashyolari kullaniladi?
   
3. 
   Nima uchun yodgorlikda gishtlarni kum bilan tozalash tavsiya etilmaydi?
   
4. 
   Loyiuachi ustalarning ishlari ustidan nazorat qilish kerakmi yoki ilmiy -texnik raubarlik qilish kerakmi?
   
5. 
   Ijroya chizmalari nima? Kanday hollarda ijroya chizmalar kilinadi?
   

9-MAVZU. XDLK USTALARINING TAJRIBALARI
-2 SOAT
Me’moriy yodgorliklarni ta’mirlashdagi san’ati va o’zining ish uslubi bilan el ichida tanilgan fidoiy insonlar borki, ularning meunatlari bugungi kunda ualk orasida e’zozlanib kelmokda. Ana shunday tanikdi ta’mirchi me’morlardan biri samarkandlik usta Abdugaffor Xdkkulov edi. U o’zining kariyib yarim asrlik umrini tarixiy yodgorliklarni ta’mirlash, koshinpazning va muuandislik ishlariga baushida etdi.
Samarkand ta’mirshunoslik maktabining 70-80 yillardagi asoschisi va atokli vakili uisoblangan Abdugaffor Xdkkulov ta’mirlash ishlarida kullanilayotgan gishtlarning sifati past ekanligini vaqtida paykab ularning sifatini oshirish uchun avvalo yaxshi tuprok tanlanishini, tuprok tarkibini tekshirib chiqilishini, uning tarkibidagi uar xil to’z, ouak, temir va boshka moddalardan maxsus joylarda yuvib tozalangan shartligini kursatgan edi. Ta’mirchi usta tozalangan tuprokdan toza suvda sifatli loy tayyorlab gishtni xumdonda pishirish jarayoniga katta e’tibor berish zarurligini uktiradi. Bunda gishtni pishirish muddatining o’zaytirilishini, ut kuyish uarorati maromida bulishligini, pishgan gishtni pechkadan tashkariga sovutib chikarish shartligini kursatadi. “Chunki sovutilmasdan pech ochilsa -gishtlar shamollaydi va sezilmas darajada darz uosil bo’lib gisht bO’shab koladi deb kursatadi. Ta’mirlash ishlarida kullanilayotgan gishtlarning chorsu (kvadrat) shaklida (kattaligi 20x20, 25x25 sm, kalinligi 3-5 sm) bulishligini uktiradi va o’zi shunday gishtlarni tayyorlashda tashabbus kursatib, ularni ta’mirlash ishlarida kullaydi”
Ta’mirchi usta A.Xdkkulov o’zining “Ta’mir san’ati” (Toshkent, 1991) kitobida respublikamizdagi amalga oshirilayotgan ayrim ta’mirlash ishlarining sifatisiz, loyiuaga amal kilinmasdan, pala-partish tarzda bajarilayotganligini kaygurib yozadi. Natijada bunday sifatsiz bajarilgan koshinlar koshinburish taxtasining yodgorlikdagi asl holatidan keskin ajralib kolayotganligini va kup utmay bo’zilib tO’shayotganligini
tankid kiladi. ta’mirchi usta yodgorlikning devorlari tiklangach uning sirtiga tegishli koshin nakshlarni oradan kamida 1-2 yil utgach ishlanishining maksadga muvofik, ekanligini tushuntiradi. Chunki devoriy va gumbaziy gishtlar ana shu vakt ichida sezilmas darajada o’z ogirligi tufayli bosilishini, me’morchilikda bu vokeani “tttittttitttom”
deyilishini, agar gishtlar bosilmasdan devorga koshin taxtasi urnatilsa devor bilan koshinburish taxtasi orasida ajralish xosil bo’lib, koshin taxtaning kuporilishini va ozgina turtki bo’lsa kuchib tushishi mumkinligini yozadi. Misol tarkasida 1985 yilda Samarkandsa, 1987 yilda esa Buxoradagi ayrim yodgorliklarni ta’mirlashda kullanilgan katta xajmdagi koshinlarning kulab tushganligini kursatadi.
Ta’mirchi usta me’moriy obidalar umrining xozirgi vaqtda kiskarish sabablarining asosiylaridan birini ularning yuqori qismi -tomidan tarkaladigan namlik deb biladi. Bu namlikka karshi ularning tomlarini yengil va tejamli tarzda zamonaviy uslubda qayta ishlashn taklif etadi va bu uslubni o’zi Samarkanddagi Nodir devonbegi (‘Sherdori berun”) madrasasini ta’mirlash jarayonida kullaydi. Ustaning bu usuli obidalar tomini yopishda, utmishda O’rta Osiyo me’morlari kullagan xataba usulidan fark kilib kam xarajat, tez bajarilishi va yaxshi samarasi bilan ajralib turadi. Unga ko’ra xujralarning ravoklari o’rtasidan yuqoriga devor kutarib, xar bir devorga 70x80 sm kattalikdagi teshiklar kuyiladi. Bu teshiklar ravok va gumbazlar saxniga chikib xabar olish va xavoning aylanib turishi uchun muljallanadi.
Devorni xujralar gumbazininig yuqori qismidan 40-50 sm balandlikda ishlab, uning ustiga kalinligi 8-10 sm da temirbeton yotkiziladi, beton orasiga xar-xil joydan diametri 10 sm trubadan 50 sm o’zunlikda kesib tik kuyiladi. Ular xujralarga yuqoridan xavo kirishi uchun muljallangan bo’lib, yana umumiy tomning ikki chetidan shamol kirishi uchun teshik qoldiriladi. Keyin sement korishmasi yordamida kvadrat gisht bilan temirbeton yopma ustidan farch ishlanadi. Bu usulda kadimiysidan bir necha bor mablag kam sarflanadi, binoning yuqori qismi xar doim kuruk va yengil bo’lganligidan uning umri bokiy buladi. Samarkanddagi Nodir devonbegi madrasasida amalga oshirilgan ushbu tajriba yaxshi natija bergach, u keng kuloch yozib, xozirgi paytda obidalar tomlaridagi namlikni kuritish va umrini o’zaytirishda kullanilmokda. Abdugaffar ^akkulov kadimiy obidalar tomining yuqori qismidagi namlik sabablarini aniklanadi va unga karshi ko’rashish usullarini taklf kiladi. shuningdek, u Samarkanddagi Tillakori masjidining shiftiga ta’mirlab ishlangan “tilla nakshlar” ning tuqilish sabablari ham aniklanadi va ularni tukilmaslik uchun kanday ishlash zarurligini ham yuqorida eslatilgan “Ta’mirlash san’ati” kitobida kursatib beradi. Ta’mirchi usta poydevori sayoz ishlangan binolarga kanday kilib kushimcha poydevor ishlash va ularni mustaxkamlash usullarini, devorlari va peshtoklari bir tomonga okkan va kiyshaygan obidalarda ularni bo’zmasdan kanday kilib asl holiga qaytarish usullarini ham kursatib bergan va o’zi shu uslublarni ilk bor Nodir
Devonbegi madrasasining devorlari, peshtokdari va poydevorlarini ta’mirlashda kullagan. Kurib turubmizki Abdugaffor Xdkkulov tadantdi muxandis ham bo’lgan.
Koshinpaz usta o’zining “Ta’mir san’ati” kitobida koshin loyi uchun kaysi tuprokni va kanday kilib tanlashni, tanlangan tuprokni kanday suvda va kay uslubda yuvish zarurligini, yuvilgan tuprokdan esa kanday kilib yaxshi loy tayyorlash mumkinligini, loyni koshinlar uchun kay tartibda kesish, kesilgan koshinlar loyini pechi kanday terish va pishirish zarurligini, pishgan terrakotalarga buyok surib qaytadan pechdan pishirish usullarini batafsil tushuntirib bergan.
Ma’lumki, binolarga saykal berishda kadimdan koshinburish -koshin taxtasidan keng foydalanilgan. Zukko talab ta’mirchi usta Abdugaffor Xdkkulov koshin andozasini, taxtasini tayyorlash, koshin kesishdek murakkab san’atni mukammal bilardi. Bunda, u o’zida bir yula uch vazifani-loyixachi, nakkosh va xattot vazifalarini mujassamlashtirgan edi. Nafosat olamining yaratilishida koshinburish me’morchilik san’atining ko’zgusi desak mubolaga bulmaydi. Abdugffor Xdkkulov ana shu san’atning otaxoni edi. Otaxon usta koshinpazlik va koshinburishlikda “angob” ning xikmatini ochib berib, uni o’z davri uchun qaytadan kashf etgan.
“Koshinlar sirtining mavj urib jilolanishi bu angob xikmatidir” - deb yozadi A.Xdkkulov. Angob tarkibi asosan koshinlarg surtiladigan ok rangdan fark kilmaydi. Faqat u ok rangga nisbatan suyuq tayyorlanadi. Angobning suyuq tayyorlanishdan maksad, uni kovaksimon terrakotaga surtilganda terrakotaning kovaklariga urnashib, magziga singib ketishidir.
Angobning xususiyati yumshok bo’lganligi sababli uning ustidan surtilgan buyok tezda angobni o’ziga kabul kilib, uygunlasha boshlaydi. Angobning eng yaxshi xususiyatlaridan yana biri shundaki, uning rangi ok bo’lganligi sababli, uning ustidan surtilgan xar kanday buyok, ayniksa binafsha (lojuvard), kuk zaynabi (nosi) kabi buyoklar nixoyatda nafis- shaffof buladi. Shuningdek, u terakota bilan sir-buyoklarning birikishida “tanakor” vazifasini bajaradi. Masalan, temirchilar ikkita temirni biriktirish uchun ularni birdek kizdirib yo’ziga tannor sepadilarda, keyin biriktiradilar. Angob bilan buyok ham shunday uygunlikdan keyin xech kachon bir-biridan ajralib kuchmaydi. Mabodo biror turtki sabab bo’lgan takdirda ham buyok terrakota bilan birga kuchib tO’shadi. Angobning eng yaxshi kimmatlarining yana biri shuki, surtilgan koshin tayyor bulgunga kadar xumdonda uch marta pishiriladi, ya’ni oldin terraota tayyorlab, unga angob suritlgandan keyin yana pechda pishirilib olinadi va nixoyat asosiy (sir) buyokni surtib yana pishiriladi.
Natijada koshin nixoyatda chinikib pishadi. Shunday kilib angob koshinlar nafosatini yo’zaga keltiribgina kolmay, ularning sifatini yuqsak darajada shakllantirishda, umri bokiyligida asosiy urinni egallaydi. Angob surtib tayyorlangan koshinlar va koshinburishlar xar kanday sovukka va namlikka chidamli bo’lib, o’z xususiyatini yuqotmaydi”.
Me’morchilikda va xayotda kullaniladigan barcha turdagi sopoldan tayyorlangan mayolika va buyumlarning terakotasiga oldin angob surtib, keyin xoxlagan buyokni surtilsa, u albatta yuqoridagi samarani beradi.
Ta’mirchi usta ganch korishmasining mustaxkamligini oshirish va uni asrlar davomida saqlab kolish uchun 100 kg ganchga 40-50 g shiresh yelimini kuyishni taklif kiladi. “Ganch va shiresh sharbatining korishmasi kotgach, ganchning kovaklarini, ichki va tashqi atrofini shiresh o’z sharbati bilan yelimlab oladi. Shiresh tabiiy usimlikda tayyorlanib, kadimda undan yelim urnida foydalanilgan. Bunday korishmada tayyorlangan ganch korishmasini suvga tashlab kuyilsa ham o’zok muddat o’ziga suv olmaydi. Ma’lumki, ganch suvni o’ziga olmasa xech kachon kuchsizlanmaydi.
“Ganchning yaxshi xususiyatlaridan biri uning elastlikligidir. Buni yaxshi tushungan kadimgi me’morlar binolardan boshlab gumbazigacha ganchdan foydalanganlar. G anch va gisht bilan tiklangan obidalar umri o’zok buladi, xar kanday sharoitda hamda daxshatli zilzilarda ham kup zarar kurmaydi. Chunki, ganch murt emas, sinmaydi, u egiluvchanlik xusustyatiga ko’ra katta zarbada ham sezilar sezilmas darajada o’z-o’zidan amortizasiya beradi”, deb tushuntiradi ta’mirchi me’mor.
Abdugaffor X,akkulov Samarkandda o’zining ta’mirchi me’morlar maktabini yaratib, unda murabbiylik kildi, shogirdlariga daryo berib nafaqat Respublikaga, balki butun Markaziy Osiyoga kuplb ta’mirchi ustalar tayyorlab berdi. U Samarkanddagi Nodir Devonbegi madrasasini boshdan oyok ta’mirlashni o’z tashabbusi bilan otaligiga olib, varonaga aylangan bu obidani halkimiz uchun o’z aslidek kilib qaytadan yaratdi. Ana shu murakkab ish jarayonida ta’mirchilik san’ati va muxandislik soxasida bir qator ixtirolar kildi. O’zining ish tajribalarini umumlashtirib me’morlar maktabi uchun ikkita nodir kitob-“Tarixiy yodgorliklarni ta’mirlash” (Toshkent, “Ukdtuvchi”, 1983) va “Ta’mirlash san’ti” (Toshkent, “Mexnat”, 1991.) asarlarini yozib qoldirdi. O’zbek tilida yozilgan bu kitoblar bugungi kunda ham me’moriy yodgorliklarni ta’mirlash ishlari buyicha eng noyob ukuv kullanmalari xisoblanadi.
Abdugaffor X,akkulov bu kabi ulkan ishlari uchun 1984 yilda davlatimizning ulkan mukofati “O’zbekistonda xizmat kursatgan madaniyat xodimi” unvoniga sazovar bo’ldi. Otaxon ustaning ishini bugungi, kunda uning ugli va shogirdi, tanikli ta’mirchi usta, me’mor Abdugaffor Xdkkulov davom etdirmokda.
Ta’mirchi halk ustalarining asboblaridan tesha, obtarozi (vaterpas), shovul, gazchup, andava, patakbindi, shturgardon va guniya (burchak) amaliyotda keng kullaniladi.
Korishmalardan loy va ganchxok (ganch va loy aralashmasi) kup ishlatiladi.
Ganchning turt turi mavjud: tez ganch suv bilan aralashtirib tez koriladi va tez kotadi; soxtaganch-suvga ganch sekin sepiladi, bir chekkadan ishlatila beriladi, sekin kotadi, nisbatan kuyuqrok; dugob -soxtaganchdek, lekin suyuqrok kilib koriladi, biror joyni tuldirish uchun ishlatiladi;
xovonda-uymakorlikda kup kullaniladi, ganch suv bilan aralashtirilib turiladi, yumshok buladi uyishga kulaylik yaratadi.
Ravok boglash ta’mirlashdagi murakkab gishtkorlik ishlaridan biri xdsoblanadi. Samarkandlik usta Abdugaffor Xdkkulov o’zining “Tarixiy yodgorliklarini ta’mirlash” kitobida ravok boglashning kuyidagi ikki usulini keltiradi.

1. 
   usul an’anaviydir. Ravok linga chizigi yarmi murabba (kvadrat) shaklining ichiga joylashtiriladi. Murabba tomonlari teng uchga bulinadi. Chap tomonining past burchagidan boshlab saot mili yunalishicha 1 dan 12 gacha tartib rakamlar kuyiladi. So’ng 3-bilan 11 va 6 bilan 9 nuktalardan To’g’ri chizik utkaziladi xdmda o’zaro uchrashguncha davom ettiriladi, uchrashgan nuktasini 13 rakami bilan belgilanadi. Ravok linga chizigining pastki qismi, markazi 11-nukta bo’lgan yoydan, yuqori qismi markazi 13-nukta bo’lgan tashqil topadi.
   
2. 
   usul tadkikotchilar tomonidan taklif etilgan. Ravok oraligi teng oltiga bulinadi. O’rtadagi nuktani markaz deb olib, aylana chiziladi. 45 gradus burchakda diagonallar chiziladi. Ravok linga chizigining pastki, ikki tomondagi qismlari markazi o’rtada bo’lgan nuktadan chizilgan yoydan, tepa qismlari markazi diagonallarning vertikal chiziklar bilan uchrashgan nuktalardan chizilgan yoylardan tashqil tapadi. Amalda ravoklar linga (yogoch andoza) orkali chikariladi.
   

Kadimda O’zbekston koshinkorlik katta rol uynagan. Koshinkorlikda ulchov birligi baxsh deb atalgan. Koshinlar taxbin (taxta) yo’ziga teriladi va keyin joyiga urnatiladi.
Koshin taxtalari xoshiya (ramka) ichiga urnatiladi. Xoshiya dandona (To’g’ri burchakli gisht) yoki pax (shakldor gisht) tarikasida bulishi mumkin. Koshin taxtasi bilan devor orasida nam, to’zdan saklanish uchun xataba (bushlik) qoldiriladi. Koshin kesish ishi koshinburushlik deb ataladi. Kesish andaza-burush yordamida bajariladi. Ta’mir amaliyotida devorlarning tepa qismlarida zanjira shaklining seguncha va chorguncha kurinishlari kullaniladi.
Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar;

1. 
   Mashxur ta’mirchi usta Abdugaffor Xdkkulov xdkida nimalarni bilasiz?
   
2. 
   Halk ustalarining obida tomidagi namlikka karshi kullaniladigan kanday tadbirlari mavjud?
   
3. 
   Koshinburish san’atining o’ziga xos xususiyatlari nimalardan
   

iborat?

4. 
   Angob nima? Uning axdmiyatini tushuntirib bering.
   
5. 
   G anchning kanday turlari bor? Ularning xususiyatlari nimalardan
   

iborat?

Konstruktiv o’zgarishdarni anikdash muxandisdik tadkikining o’ziga xos shakdidir. Obidadagi bo’zidish va o’zgarish (deformasiya) sababdarini kompleks, o’zaro botdik xodda anikdash kerak. X,ar bir konstruksiyaning dastdabki, keyingi va xozirgi xodatda ishdash tizimini topish zarur. Bu ayniksa turtish kuchi mavjud konstruksiyadarda, ya’ni ravok-tokdarda kiyin kechadi.
Tashxis (diagnostika) obidani statik xodatini o’rganishdan hamda uni muxandisdik -geodogik tadkikdar bidan sodishtirishdan iborat. Ayrim xodda o’zgarishni ko’zatish maksadida bo’zidishi va avvadgi xayoti tutrisidagi tarixiy ma’dumotdardan foydadanidadi, darzdarga mayok urnatidadi.
Shikastdanish sababdari asosan ikki guruxga budinadi.

1. 
   Konstruksiyaning o’zi azaddan nobopdigidan yoki “asos-yodgordik” tizimidan kedib chikadigan ichki sababdar guruxi.
   
2. 
   Tashqi, azaddan nazarda tutidmagan sababdari guruxi.
   

1-sababdar guruxiga zamin bushditi, botditdik karkasining zaifdigi yoki tutashtiridmagandigi, kor-yomtir suvini okib ketishini yaxshi tashqid kidinmagandigi kabi sababdar kiradi. 2- sababdar guruxiga obida yoniga zovur kazish, katta bino kurish, konstruksiya yuqini kupaytirish kabi sababdar kiradi.
Shikastdar kurinishidan 4 xid budishi mumkin: 1-vertikad o’zgarishdar (konstruksiyaning chukishi kabidar), 2-gorizontad o’zgarishdar (poydevor sidjishi, tok-ravok suridishi kabidar), 3-egidishdar (tayanch, yupka devor, tusin kabidarning egidishi). 4-kushma o’zgarishdar (yuqoridagi o’zgarishdarning yitindisidan iborat).
Tok va ravokdarda tayanch turtun budmoti, ravokdi shakddarning me’yorida sikidib turmoti zarur. Turdi sababdarga ko’ra tanyachdar gorizontad yunadishda sidjishi mumkin. Tokdarning tayanchdari ham vertikad xodatda o’zgarishi, ya’ni chukishi mumkin. Tokdarda darzdar yoki chokdarning ochidishi, tortidish yoki sidjish kuchdarining kupaygan zonadarida joydashadi. Tortidish zonadarida darzdar kuchdarga nisbatan perpendikudyar yunadishda joydashadi. Sidjish zonadarida esa darzdar buydama yunadishda joydashadi.
Mavzuni mustaxkamdash uchun savoddar:

1. 
   Yodgordikdardagi bo’zidish va o’zgarish (deformasiya) darni kanday farkdaysiz?
   
2. 
   Tashxis (diagnostika) nimadardan iborat budadi?
   
3. 
   Nega darzdarga mayok urnatidadi?
   
4. 
   Obidadarning shikastdanish sababdari necha va udar kanday guruxdarga budinadi?
   
5. 
   Shikastdarning necha va kanday kurinishdari bor?
   

( 2 soat)
Mustaxkamlash deganda kadimgi binoda konstruksiya funksiyasini tiklashni, saqlab kolishni yoki kuchaytirishni nazarda tutildi. Ba’zan binoning avvalgi holatdagi bir parchasi yodgorlik sifatida bizgacha yetib keladi. Ba’zan esa eski me’moriy shakl saklansada, o’z konstruktiv mazmunini yuqotgan buladi.
Respublikamiz xududida joylashgan arxitektura yodgorliklarning aksariyati IX-XVIII asrlarda bunyod etilgan bo’lib, asrlar davomida turli tabiiy ta’sirlar natijasida xar-xil darajada shikastlanganligi uchun o’zining mustaxkamligini yuqotmokda. Bugungi kunda respublika madaniyat vazirligi koshida faoliyat kursatayotgan Arxitektura yodgorliklarini saqlash Bosh ilmiy boshkarmasi, hamda O’zbekistan ta’mirshunoslik instituti arxitektura yodgorliklarining texnik holatlarini aniklash va ko’zatish, ularni tiklash va mustaxkamlash uchun ma’suldir. Keyingi yillarda bu tashqilotlar respublikamizdagi yordamga muxtoj bo’lgan me’moriy yodgorliklarni qayta tiklash va ta’mirlash soxasida e’tiborga loyik ishlarni amalga oshirdilar. Biroq, ular asosan arxitektura, arxeologiya, tarix va san’atshunoslik muammolari bilan kuprok mashgul bulmokdalar. Me’moriy yodgorliklarning konstruktiv va muxandislik masalalari kam urganilmokda.
Toshkent va Samarkand arxitektura-qurilish institutlarida yodgorliklarning muxandislik taxlili buyicha 1996 yilda kompleks ilmiy- texnik reja ishlab chikilib, ilmiy tadkikot ishlari boshlangan. Bu o’z ichiga arxitektura yodgorliklarning texnik holatini o’rganish, statik dinamik kuchlarni xisoblab, ularning yuq kutarish kobiliyatlarini aniklash va nixoyat konstruktiv yechim topib mustaxkamlash ishlarini o’z ichiga oladi. Shu reja asosida Shaxrisabzdagi Oksaroy arkida sezgir ulchovchi-ko’zatuvchi asboblar yordamida olib borilgan ko’zatishlar va natijalarning taxlili asosida yodgorliklarni zilzilabardoshligini xisoblash konsepsiyasi yaratildi va uta avariya holatidagi peshtokni tiklash konstruktiv yechimi ishlab chikildi.
Ma’lumki, turli sabablar okibatida yemirilgan kuxna obidalarni muvaffakiyatli tarzda qayta tiklash va qurulmalarni mustaxkamlash uchun dastavval bino poydevori va poydevor asoslarini sinchkovlik bilan o’rganish zarur. Chunki bu masalalarni asos va poydevorlarning mustaxkamligini hamda o’zok, muddatga chidamligini ta’minlaymay hal etib bulmaydi.
Obidalarning asoslari sifatida, aksariyat hollarda, uta chukuvchan, suvga chidamsiz, lessimon gruntlar xizmat kilsa, boshka hollarda antropogen yoki tarkibida sezilarli mikdorda turli xil to’zlar bo’lgan gruntlar xizmat kilmokda. Ularning poydevorlari esa murakkab korishmada yoki xarsang toshlardan yoki pishik gishtlardan terilgan.

Ma’lumki, asrlar davomida ta’sir etib kelayotgan xavo xarorati va namligining o’zgarishidan sezilarli yoki sezilmaydigan darajada ruy berib turadigan zilzilalardan ularning asos va poydevorlari ham mustasno emas. Ayniksa, oxirgi paytlarda jamiyatimizning rivojlanishi natijasida ruy berayotgan texnogen jarayonlar (shaxarlarning kengayishi, qurilish maydonlarining ortishi katlamli yullarining kuplab qurilishi, binolarning ortib borishi va xk.) nafaqat asos gruntlarida tabiiy namlikning tortishiga va yerosti suvlarining kutarilishiga, balki asos gruntlari tarkibidagi turli xil to’zlarning ham kupayishiga sabab bulmokda. Ushbu omillar, ayniksa obidalarning asoslari va poydevorlariga salbiy ta’sir kursatmokda. Bu esa ayrim hollarda asrlar davomida saklanib kelgan bino va poydevor muvozanatining bo’zilishiga sabab bulmokda.
Obidalar asos va poydevorlarining muvozanat holatidan chikishidek noxush jarayonlarning oldini olish ularning poydevor va asoslarini chegaraviy holat usuli buyicha yuq kutara olish kobiliyatini, ustivorligini, mustaxkamligini tekshirish bilangina kifoyalanmasdan ishonchlilik darajasini ham baholashni takazo etmokda. Bino va inshootlarning, ayniksa ularning yuq kutaruvchi qismlarining ishonchlilik darajasini baholashning asosiy moxiyati shundan iboratki, ularga ta’sir etuvchi xar kanday omillarni (masalan, tashqi yuqlarni, namligini, xaroratni qurilish ashyolarining asosiy xususiyatlarini) o’zgaruvchanligini, ya’ni ularning tasodifiy mikdorlar ekanligini xisobga olibgina kolmay, ushbu usulda obidalarning ahamiyati (ma’suliyat chegarasi) ham e’tibordan chetda qoldirilmaydi.
Yuqorida zikr etilgan muammolarni hal etishda SamDA^I olimlari texnika fanlari doktori, professor Z.S.Sirojiddinov raxbarligida ma’lum yutukdarga erishmokdalar. Xususan, xozirgi kunda, Samarkand shaxridagi Ruxobod va Ishratxona makbaralarining hamda Tillakori madrasasining asos va poydevorlarining mustaxkamlik darajasini baholashga muvaffak bo’ldilar.
Poydevorni mustaxkamlash. Yer ostida kolib ketgan poydevorlarni ta’mirlash va uni mustaxkamlash, uni asl holiga keltirish uchun bir tomonini nixoyatda avaylab yer satxigacha undan keyin shu topildik asosida arxeologik usulda tagiga avaylab ochiladi. Eng oxirgi burchak gishtiga yetgach, ungir-chunkir holatdagi tuprok yoki barcha yot narsalardan tozalanadi.
Bunday jarayonning koidasiga binoan o’z urnida turgan birorta ham gishtni ko’zgatmaslik kerak. Shundan keyin bosimlikni bildiradigan maxsus asbob bilan tekshirish yuqlatiladigan yuqka bardosh berib, kutara oladimi, yuqmi? Agar bardosh beraolgan takdirda bunday poydevorni bir necha vakt kuyosh ta’sirida kuritib, undan keyin navbatdagi gishtni kuyishga kirishish lozim. Agar poydevor kup yil yer ostida namlikda turib, uning orasidagi korishmalar kuchsizlanib kolgan bo’lsa bir necha turda uning rasmini olib keyin bu soxada mutasaddi kishining ishtirokida akt to’zilib, gishtlarni urnidan olib, tozalab, iloji bo’lsa kuritib, keyin olingan rasm asosida yana qaytadan o’z urniga kuchli va namlikka chidamli korishma bilan obtarozi yordamida yuqorida muljallangan belgiga kadar bir tekisda gishtni terish kerak.
Kuyida biz poydevori sayoz ishlangan va keyinchalik suv bosib shikastlangan Samarkanddagi Nodir Devonbegi madrasasining poydevorini mustaxkamlash va qayta ishlashda usta me’mor Abdugaffor X,akkulov kullangan uslubga tuxtab utamiz.
Bino poydevori ochilib bulingach uning ostida 70 sm chukur kovlab poydevor ostidan xar ikki metrga kamar kilinib ichkari chukurligini 50-60 sm gacha kovlab, oldin 20 sm kalinlikda devor yo’zidan, so’ngra 40 sm gacha tashkariga chikarib, yuqori markali sement bilan beton tO’shalgan. Undan keyin kalin armaturadan 10x20 sm xajmida payvand kilib, uni 2 marta buyalgan. Keyin beton ustidan kuyib, yuqoridagi bushlikni yana beton bilan tuldirilgan, ya’ni “podvodka” shaklida temir-betondan kushimcha poydevor ishlab chikilgan. Kushimcha. poydevorning enini devor tekisligidan 40 sm chikarib kuyilgan zinapoyaga xar bir metrga ikkitadan 2 metrlik armatura tik tarzda payvand kilingan. Ularning yonidan buyalgan armatura mixlardan xar 25 sm ga devorga kokib, 30-40 kv. sm temir-beton ustunlar tayyorlangan. Ularning ustki qismiga bir yula 30 x 40 sm da o’zunasiga yana temir-beton kuyilgan. Bu kurilmaviy ishlar devorga koshin ishlashdan oldin bajarilib marmar toklarni utkazishda poydevor xisoblangan. Shundan so’ng kovlangan tuproklar qaytadan yana urniga tuldirilib, yuqoridagi shikastlangan devorlarni qaytadan kadimiy chorsu gisht bilan ishlab mustaxkamlab chikilgan.
Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar:

1. 
   Yodgorliklarni mustaxkamlash deganda nimalar nazarga olinadi?
   
2. 
   Yodgorliklarni mustaxkamlashning ochik va yopik usullari nimalardan iborat?
   
3. 
   Poydevorlar va asoslarni mustaxkamlashda kanday usullar kullaniladi?
   

2-soat
Shikastlangan gumbaz yoki ravokdarni mustaxkamlash. Ta’mirlash olamiga nazar tashlar ekanmiz, ko’pchilik shikastlangan gumbaz, ravok va peshtoklarning bir tomonga ogganligini yoki gumbaz va ravoklarning ayrim qismlarining kulab tushganligini ko’ramiz. Shikastlangan gumbaz yoki ravoklarni ta’mirlashda ularning shikastlanmay kolgan qismidan, eng yuqori qismi (nishidan) davra boshlangan qismiga kadar andoza olib, shu kolip asosida bir necha linga (krojyola) tayyorlanadi. Saklanib kolgan qismidan olingan andozani tusiklar (tirgak) yordamida berkitib, xatto andoza bilan devor oraligida kolgan bushliklarni sement yoki ganch bilan berkitib kuyilgach, shikastlangan qismidagi -gittttlarni sekin ajratib olib, gishtlarning urnini tuprok yoki ganchlardan tozalab, keyin yuqoridagi olingan andozalarni davra boshlanadigan urnidan yuqoridagi nishga biriktirib, bu andozalarni ham (tirgak) tusiklar yordamida yuqoridagidek tartibda berkitiladi. Shundan keyin urnida saklanib kolgan gishtning ulchamidagi gisht bilan aslidek bir boshdan ishlab chikiladi. Shuningdek, shikastlangan ravokdarni yuqoridagi usulda mustaxkamlash va ta’mirlash mumkin.
Peshtoklarni mustaxkamlash. Davr utishi bilan biror bir sabab bo’lib devor peshtok, yoki mnora o’z ogirligini va salobati bilan biror tomonga qisman oggan bulishi mumkin. Bunday hollarda xatto kattik shamolda ham sezilmas darajada ogish kupaya boradi, ogish kancha kupaysa bosim ham shuncha osha boradi. 1378 yili Samarkanddagi Nodir Devonbegi madrasasining chapki shark tomonidagi peshtoki 80 sm oldinga ogib xavfli darajaga kelib kolgan edi. Obidani ta’mirlash loyixasida oggan peshtokni butunlay bo’zib qaytadan tiklab chikish ko’zda tutiladi. Bordiyu shunday kilinsa peshtokning asl holati va unda saklanib kolgan nakshlarini ham qaytadan ishlab chikishga To’g’ri kelar edi. Bu esa ta’mirlash koidalariga mutlako zid bo’lib, ularga binoan iloji boricha obidalarning asl nusxasi va undagi kadimiy nakshlarni saqlab kolish chora-tadbirlari qurilishi kerak. Shuning uchun ham amalda loyixadagi taklif bajarilmadi va ta’mirchi me’morlar Abdugaffor Xdkkulov boshchiligida oggan peshtokni bo’zmasdan asl holiga qaytarish uslubini kulladilar. Bu ish kuyidagicha amalga oshirildi.
Okkan peshtokning ikki yoni ochilib u devorlardan aloxida ajralib kuyildi. Keyin peshtokning old tomonidan ikki yon devorining yer satxidan 50 sm balandlikda ikki yeridan devorni kundalangiga teshib, eni 40 sm lik ikki tomonli (dvux tavraviy) shvellerni utkazib, ichki tomoni bosadigan urnini betonlab tashqi tomoni kuchli domkratlar yordamida ustiga kuyildi. Shu tartibda 4 ta domkrat yordamida enkaygan ravokni asl holatidan orkarokka kutarildi. Shundan keyin ostidagi bushliklarni yuqori markali sement korishmasi bilan tuldirildi. Sement kotgach asta-sekinlik bilan xar kuni domkratlarni bir zayldan barobariga tushurib, turt kunda ularni olib tashlandi. Shunday kilib, sakkiz ish kunida eng katta va xavfli okkan peshtokni undagi saklanib kolgan nakshlari bilan asl holatiga qaytarildi va peshtok kurilmasi ishonchli mustaxkam kurinishga ega buladi. Shundan keyingina peshtokning tushib ketgan nakshlarini saklanib kolganlariga asoslanib ta’mirlab chikildi. Mana 20 yildan ziyod vakt ichida peshtok va ta’mirlangan nakshlar mustaxkam va magrur turibdi.
Agar obidalarni oggan qismini butunlay qaytadan tiklash zarur bo’lsa, u holda shu qismidagi gishtlar ganch va boshka chikindilardan avaylab tozalanadi, so’ngra konun-koidalari asosida boshkatdan teriladi. Kulab urni tekislangan devorlarning poydevorini ochish, atrofini yot narsalardan tozalash muxim ahamiyatga egadir. Saklangan qismi asosida tiklanayotgan devorning oxirgi burchagini aniklab, gishtlar orasidagi tuprok-ganch qoldiklari chikarib tashlanadi. Saklanib kolgan yoki -gisht bilan yangi ishlanadigan gittttning ulchami, pishikligi, kalinligi fark kilmasligi kerak. Aks holda, teriladigan gisht devordagi gisht bilan boglanmaydi, muvozanat bo’ziladi. Kadimgi ustalar terilgan gishtlar orasida uch santimetrgacha chok qoldirishgan. Chok ok ganch bilan tekis kilib tuldirilgan, u angof usuli bilan saykallangan. Agar devorda koshinkorlik va suvok kilinadigan bo’lsa, chok ochik turgani ma’kul. Umuman, yodgorliklarni tiklash, ta’mirlashda kadim zamonda kullaniladigan usullar xar tomonlama ungay, pishik bo’lgan. Bu esa ishning yuqori sifatli bulishini ta’minlangan. Shuning uchun ham ta’mirlashda kadimiy usullardan unumli foydalanish maksadga muvofikdir.
Mustaxkamlash uchun asasiy, bosh konstruktiv unsurlar tanlanishi kerak. Diskret tizimlarni mustaxkamlashda loyixa to’zilishi zarur.
Mustaxkamlash maksadida kiritilayotgan konstruksiya unsur ichida berkitilgan, ya’ni yopik yoki ochik holatda bulishi mumkin.
Mustaxkamlashning bir qator texnologik usullari mavjud: sementlash, silikatlash va boshkalar. Ba’zan yopik mustaxkamlash usulidan badiiy estetik talabga rioya kilib voz kechiladi. Masalan kiyshayib turgan devor uchun ochik mustaxkamlash usuli kul kelmokda, chunki aks holda u ko’zga aganab ketayotganday kurinadi.
Poydevor va asoslarni mustaxkamlash uchun obidaga yangi poydevor kirgizish hamda poydevorni gilofga olish usullari kullaniladi:
a) Poydevor kirgizish usulida bulaklab, yangi poydevor kirgiziladi. Poydevor kuprok monolit betondan yoki temir-betondan ishlanadi. Ustun yoki tayanchlar tagiga poydevor kirgizishda juda extiyotkorlik zarur.
Bu usulni kuyidagi hollarda qo’llash tavsiya etilmaydi:
-poydevor juda chukurga ketganda;
-poydevor juda enli bo’lganda;
-eski poydevor balandligi juda past bo’lganda;
b) Poydevorni gilofga olish usulida, yangi poydevor kirgizish mumkin bulmaganda poydevor yonini kengaytirish, uni gilofga olganday mustaxkamlash mumkin. Kushimcha. poydevor yoki gilof ortikcha yuq olishga xisoblanadi.
Eski va yangi poydevorni boglash usullari turlichadir. Boglash beton “tish” orkali bajarilishi mumkin. /iloflarning randbalka turi poydevorga ortikcha yuq tO’shadigan joylardan ogirlikni boshka joylarga utkazish imkoniyatini beradi.
/ilofdan ba’zan svayalarning (kozikdarning) rostverki sifatida foydalanish mumkin.
Xdlkalangan temir-beton gilof “bandaj”, “kuylak”, “yashik” (sandik) kurinishlarida ham ishlanishi mumkin.
Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar:

1. 
   Shikastlangan devor, gumbaz va ravoklar kanday mustaxkamlanadi?
   
2. 
   Peshtoklarni kanday uslublarda mustaxkamlanadi?
   
3. 
   Obidaning bir tomonga okkan yoki kulab tutttgan qismlari kanday tiklanadi?
   
4. 
   Obidalarni mustaukamlashda ualk ustalarning tajribalaridan kanday misollar keltira olamiz?
   

12-MAVZU.ME’MORIY YoDGORLIKLARDA MUXANDISLIK
JI^OZLAR - 4 SOAT
(2-soat)
Me’moriy obidalarni yangi eutiyojlarga moslashtirishda ularda ishlaydigan odamlarga kulay sharoitlar yaratib berish, obidalarning kimmatbauo badiiy boyliklari va kurilmalarining yaxshi saklanishini ta’minlash maksadida obidani tegishli texnik va muxandislik jiuozlari bilan jiuozlash talab etiladi. Odatda bunday jiuozlari tarixiy obidalarda oldindan bulmaydi, bo’lsa uam talabga javob bermaydi, shu sababdan ularni yangidan loyiualash zarur buladi.
Muxandislik jiuozlarining turi va uajmi obidani kanday maksadda foydalanishga va unda uavo uarorati va namligini, uavo almashuvini, yoruglikni zamonaviy talablar doirasida belgilashga boglik buladi. Bunda esa o’z navbatida obida interyerining kulamini, undagi naksh va bezaklar, bino qurilish ashyolarining uamda qurulmalarning turi va uolatlarini uam e’tiborga olish zarur buladi. Faqat shundagina obida xonalaridagi uavo almashuvini talab doirasida uisoblab chikish mumkin. Ma’lumki, kupincha tarixiy yodgorliklarda tashqi devorlarning kalinligi pastdan balandga kutarilgan sar kiskarib boradi. Masalan, makbara va xonakoular tashqi devorlarining kalinligi pastki qismida odatda 1-1,5 metr bo’lsa, balanddagi qismi, ya’ni gumbaz osti gardishida 30-80 santimetrni tashqil kiladi. bu esa bino ichidagi uavo uaroratining balandlik buylab turlicha bulishiga va uavo almashuviga ta’sir kiladi. Obidaning issiklik ta’minotini loyiualash va uni muuandisona jiuozlashda ana ulardagi ayrim xonalar va zallar yo’zasining mikdori O’sha xona yoki zalning balandligiga nisbatan ancha kichik buladi va demakki, uavo aylanishi balandlik buylab uar uil buladi. Xonadagi uavo almashishi va issiklik ta’minotini loyiualashda uamda shamollatish va isitish jiuozlarining urnini anikdashda ana shu vaziyatlar uam e’tiborga olinadi.
Obidada uning vazifasi va eksplatasiyasiga mos mikroiklimni yaratishdan maksad eng avvalo bino kurilmalari va nakshu-nigorlarini yaxshi saqlashdan iboratdir. Ana shu maksaddan kelib chikkan uolda binoda shunday mikroiklim yaratilishi kerakki, toki qurulmalarning ichki qismlariga namlik tushmasin. Agar obidani tabiiy shamolatishda va uavosini almashtirishda ichki kurilmalar va nakshlarga namlik tushishi kutilmasa mikroiklimni yaratishda muuandislik jiuozlariga zarurat tugilmaydi (uavo uarorati va namligini nazorat kilib turuvchi asboblardan tashkari). Xonalardagi uavo uaroratini va issiklikni ta’minlashda shunga e’tibor berish zarurki, toki ichki konstruksiyalarga namlik tufayli kondensat tushmasin. An’anaviy isitish tarmogini yaratishda esa me’yoridagi
mikdorlar parametri, ya’ni ichki xavoning xarorati Tk18⁰ S, doimiy namligi fk 55% bulishini ta’minlash zarur. Bu esa odatda tashqi xdvoning parametrlariga boglikdir.
Kurib turibmizki, obidada kulay xavo rejimining parametrlarini ta’minlashimiz uchun ma’lum turdagi va mikdordagi texnik tizim va vositalarni qo’llashimiz zarur buladi. Bu esa o’z navbatida bino interyerlariga va kurilmalariga kushimcha su’niy jixozlar urnatilishini talab kiladi. Shuning uchun ham obdani biron-bir yangi vazifaga moslashtirishdan oldin bu vazifaga mos keluvchi mikroiklimning yaratilishi zarurligini va buning esa binoning kelajakda yaxshi saklanishiga salbiy ta’sir kursatmasligini uylashimiz lozim buladi.
Me’moriy yodgorliklarda ichki xavo parametrlarini ta’minlashning texnik tizimini loyihalashning o’ziga xos xususiyatlaridan yana biri shuki, tarixiy obida konstruksiyalari va qurilish ash’yolari odatda massiv bo’lib, ularning issiklikka chidamliligi va namlik rejimi yangi kurilgan binolardan tubdan fark kiladi. tarixiy obidlarda odatda kushimcha yordamchi texnik xonalar bulmaydi, devorlarining kalinligi, gumbazlar, ulardagi naksh va bezaklar esa texnik jixozlar urnatishga halakit beradi. Shuning uchun ham bunday obidalarga isitish va shamollatish jixozlarini loyihalash va urnatishda ulardagi mavjud xar bir imkoniyatdan: tuynuk, uchok, pechka, kovak va teshiklardan tularok foydalanishga To’g’ri keladi. Ulardan zamonaviy texnik jixozlarni urnatish va utkazishda unumli foydalanish uchun loyixa ishlarini boshlashdan oldin obidani joyida urganib chikish lozim. Arxitektor-ta’mirlash loyixasining muallifi binoga urnatiladigan muxandisliu jixozlarining turlari va xajmini (ayniksa, yoritish va isitish jixozlarini) tanlashdan ularni yetkazish va urnatish joylarini aniklashda shaxsan o’zi katnashishi maksadga muvofikdir.
Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar:

1. 
   Me’moriy yodgorliklardagi muxandislik jixozlarning turlari va xajmlarini aniklashda kanday omillar e’tiborga olinadi?
   
2. 
   Yodgorliklarni muxandislik jixozlashning maksadi va vazifalari nimalardan iborat?
   
3. 
   Kanday sharoitlarda yodgorliklarda muxandislik jixozlariga zarurat tugilmaydi?
   
4. 
   Yodgorliklardagi ichki xavoning xarorati va nisbiy namligi kanday bulishligi maksadga muvofik?
   

(2-soat)
Isitish va ventilyasiya tarmogini loyihalashdagi xususiyatlar. Tarixiy obidaga urnatiladigan xar kanday muxandislik jixozi o’zining tashqi kurinishi bilan obidaning inteyeriga mos tushishi, uning konstruksiyalari bilan uygunlashib ketishi zurur. Zamonaviy amaliyotda kullanayotgan isitish tarmogi me’moriy obidalarda turli xil isitish vositalaridan foydalanadi. Bulardan eng kup kullanilayotgani bu issik suv yordamidagi markazlashgan isitish tarmogi yoki organik yokilgilar (kumir, gaz, mazut) da yoki elektrodda ishlaydigan mahalliy isitish kurilmalaridir. Suvdan tashkari xonalarni isitishda issik xavodan hamda elektr energiyasidan ham foydalanish mumkin.
Obidalarni issik suv yordamida isitishda bir yoki ikki kuvurli pastdan o’zatuvchi gorizontal isitish tarmogi keng kullaniladi. Bu sxemaning kulayligi unda oralik, yopmalarini teshib utadigan stoyaklar sonining kamligi va pastdan o’zatuvchi magistral kuvurning interyerda kurinmasligidir. Magistral kuvurni iloji boricha polga yoki pol osti kanaliga kurinmaydigan tarzda joylashtirish maksadga muvofikdir.
Suv isitish asbobi tarzida kuprok; silliq yo’zali va kobirgali radiatorlar va konvektorlardan foydalaniladi. Ayrim hollarda isitish shkaflari deb ataluvchi turli kurilmali (suvlik va elektrik) asboblar kullaniladi. Bunday asboblar yirik xajmli devoriy suvratlarga ega bo’lgan obidalarni isitishda keng foydalaniladi. Bunday obidalarda, shuningdek “panelli-nurli” isitish tarmogi ham kullaniladi. Bunda isitish elementlari pol ichiga joylashtiriladi. Agar bordiyu obidada eski pechkalar yoki uchoklar mavjud bo’lsa, zamonaviy isitish asboblari kurinib turmaslik va ortikcha joy egallamasliklari uchun O’shalar ichiga joylashtiriladi.
Obidalardagi xavo xaroratidan tashkari namlik rejimi ham nazorat ostiga olinishi zarur. Chunki yuqorida ta’kidlaganimizdek obida devorlari va kurilmalarining ichki yo’zasida namlanish ruy bermasligi kerak. Buning uchun xar bir xonaga tegishli nazorat asboblari urnatiladi. Barotermogigrometr, termograf, gigrograflar shunday asboblardir.
Obidalarni xavo yordamida isitish uslubi kadimda ham kullanib kelingan. Masalan, Markaziy Osiyo va turk hammomlari pol ostidan issik xavo yuborilib isitilgan va bu uslub tarixiy hammomlarda xazir ham sakdanib kolgan. Ta’mir etilayotgan tarixiy hammomlarda ana shu uslubni saqlab kolish yoki undan unumli foydalanish chorasini kurish zarur; xavo orkali istish tarmogi mahalliy va markazlashgan, kanalsiz va kanalli bulishi mumkin. Kanalsiz tarmokda ti xaroratli ichki xavo kaloriferda t₂ xaroratgacha isitiladi va ventilyator yordamida xonaga xaydaladi. Bunda kalorifer xona ichiga urnatiladi, ayrim hollardagina ular obidaning eski uchoklari yoki kaminlari ichiga joylashtirilishi mumkin.
Kanalli tarmokda kaloriferda isitilgan xavo maxsus kanal yordamida xonalarga xaydalaga va bir tekis tarkaladi. Kaloriferlar isitish kamerasida tarmokni boshkarish va nazoart qilish asboblari hamda signalizasiya uskunalari bilan birga kushib joylashtiriladi. Issik xavo kanallari odatda pol ostidan utkaziladi, ayrim hollarda ularni urnatishda obidadagi eski mavjud isitish tarmoklaridan foydalaniladi.
Kanalning xavo tarkatuvchi panjaralarning sonini oshirish issik xavoning xonalarga tarkalish tezligini kamaytiradi, bu esa devoriy nakshli yoki bezakli obidalar uchun uta muxim xisoblanadi. Xdvoning kanaldan chikish tezligi xonada iisiklikning tekis tarkalishini va sirkulyasiyani ta’minlashi zarur. X,avo xaroratini zarur darajada saqlab turish kaloriferning seksiyalaridan kanchasini uchirib yoki ishlatib kuyishga boglikdir. Xdvodagi namlik rejimini boshkarish esa xullash uskunalari yordamida bajariladi. Bu uskunalar xavo tarkatuvchi kanallarning xavoni xonalarga o’zatish panjaralari koshida urnatiladi.
Obidalarni isitishda elektr manbalaridan foydalanish ancha keng tarkalgan bo’lib, u arzon, uni istalgan joyga va ortikcha kanallarsiz urnatish mumkin. Eng muximi elektr isitgichlardan foydalanganda, issiklik rejimni osonlikcha va xoxlagancha tartibda saqlash va nazorat qilish mumkin.
Elektr energiyasi kupincha elektr kozonini isitishda, ayrim hollarda esa To’g’ridan-To’g’ri elektr energiyasini issiklikka ayrim hollarda esa To’g’ridan-To’g’ri elektr energiyasini issiklikka aylantirishda foydalaniladi. Bunda isitish asboblari urnida radiator tipidagi turli xil zamonaviy elektr isitgichlar mu’jaz elektropechkalar kullaniladi. Ular ham odatda suvli radiatorlar kabi tashqi devor derazalari ostida joylashtiriladi. Kupincha TEN tipidagi elektr isitgichlar kullanilib, ular maxsus metall isitgich shkafga yoki obidadagi mavjud eski pechkalar ichiga joylashtiriladi. Elektr istish asboblaridan yodgorlikda kushimcha isitish manbai tarzida ham foydalanish mumkin. Bu maksadda kullanidadign chiroyli va mu’jaz zamonaviy isitish asboblari mavjud.
Kondensionirlash -bu xonadagi xaroratni, nisbiy namlikni, xavo bosimi va tozaligini maromida saqlab turishga va shu yul bilan undagi mikroiklimni yaxshilashga xizmat kiluvchi kurilmadir. Shu sabali askariyat kondensionerlar kishgi rejimga emas, balki yozgi davrga muljallangan.
Ventilyasiya kurilmalari xonadagi xavoni almashitirish, tozalab turish va tegishli sanitariya -gigiyenik sharoitlarni yaratishga xizmat kiladi. biroq, tarixiy obidalarni ta’mir etishda asosiy e’tibor ularning konstruksiyalarini, ichki naksh va bezaklarini yaxshi saqlashga karatiladi. Ventilyasiya tarmoklari bunda aynan obidaga ma’kul bo’lgan xaroart va namlik rejimni ta’minlashag xizmat kiladi. ventilyasiya kurilmalarining soni va kuvvati obidaning kanday vazifaga moslashtirilishiga boglik. Umuman olganda tarixiy obidalarda ventilyasiya kurilmalari tulik xajmda kamdan-kam kullaniladi. Ta’mirlash amaliyotida kupincha xonalarni shamollatishning muayyan muxit uchun muljallangan xususiy tarmogi kullaniladi. Bunday holatda shamollatish asboblarining soni qisman oshsada, biroq konsruksiyaldarni teshib turli xil kuvurlar utkazishga chek kuyiladi. Tarixiy obidalarda kupincha bir yoklama ventilyasiya, ya’ni xavoni tortish bilan cheklanib, xonaga xavoning kirishini esa deraza va eshik tirkishlari orkali ta’minlanadi.
Iloji boricha me’moriy yodgorliklarda ventilyasiya tarmogilari tarzida obidadagi mavjud eski xavo kanallari, kamin va uchok kuvurlariga uxshash kurilmalardan foydalanish zarur. Agar binoda bunday kurilmalar bulmasa, xavoni tortish shaxtasi xona ichida loyihalanib uning kuvuri binoning tomiga chikariladi. Me’moriy yodgorlikda ventilyasiya kupincha tabiiy ravishda amalga oshirilib maxsus ventilyasiya tarmoklari loyihalanmaydi.
Diniy ibodat inshootlarida tabiiy ventilyasiyani ta’minlash maksadida gumbaz ostidagi gardish derazalari yoki tom osti teshiklariga avtomat klapan-xlopushkalar urnatiladi. Klapan ikki xil jalyo’za panjarasiga ega: tashqi kuchmas (tashqi xavoning xonaga kirishini tusuvchi) va ichki ko’zgaluvchi (yuqoriga kutarillayotgan xavo okimining bosimi bilan ochiluvchi va ortikcha xavoni chikarib yuboruvchi). Bu klapanlar odatda tashqi derazalarga urnatilib shamol ta’sirini xisobga olib ishlaydi. Agar binoda xavo yordamida isitish tarmogi kullanilsa ventilyasiya u bilan birga kushib xisoblanadi.
Me’moriy obidalardagi. Elektr yoritgichlar va jixozlarning xususiyatlari. Yorituvchi qurulmalarning soni, joyi, turlari (kupincha an’anaviylari) obidaning me’moriy yechimiga va interyeridagi bezaklar holatiga boglikdir. Yoruglik manbai bo’lib asosan chuglanma lampochkalar kullaniladi. Ular samarali va an’anaviy yorichkichlarga yaqindir. Ularning yorugligi talab kilingan zamonaviy yoritish me’yorlaridan ancha past. Biroq obidadagi eski an’anaviy yoritkichlardan foydalanilganda yoruglik kuvvatini oshirishning turli uslublari mavjud. Birinchisi, bu an’anaviy yoritgich asboblarida ayrim yoruglik manbalar (chuglanma lampochkalar)ning kuvvatini 80, ayrim hollarda 100 Vtgacha oshirishdir. Ikkinchisi esa an’anaviy kandillarning yoritish kuvvatini ularning konstruksiyalari ichiga kushimcha kuchli lampochkalar urnatish yordamida oshirishdir. Chirok nurlari yoritish yo’zasiga, kurgazmaga yoki obyektga yunaltirilgan holda ochik yoki kurinmaydigan tarzda urnatiladi. Bunday uslub yodgorlikning o’zini yaxlit tamosha qilish zarurati tugilganda keng kullaniladi. Bundan tashkari xonalardagi aloxida naksh, bezak va tarixiy unsurlarni yoruglantirish uchun zamonaviy chiroklardan ham foydalaniladi. Bular polda turadigan “torsher”, osib kuyilgan yoki konsol tarzida maxkamlangan chiroklar, yaltirok lampochkalar, projektorlardir. Kup hollarda xonalarning umumiy yorugligini oshirish uchun lyuminassent lampochkalar ham kullaniladi.
Agar obidani ommaviy tarzda foydalanishga moslashtirilgan bo’lsa, unda avariya holatlari uchun ham aloxida yoritish kurilmalarini urnatish ko’zda tutiladi. Me’moriy yodgorliklarning elektr ta’minoti bir-biriga boglik bulmagan ikkita elektr manbalariga ulanishi shart.
Barcha obidalar, ayniksa mo’zeyga moslashtirilgan obidalar yonginga karshi signalizasiya tarmogi va ut uchirish kurilmalari bilan ham jixozlanishi lozim.
Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar:

1. 
   Yodgorlikning isitish va ventilyasiya jixozlarini loyihalashda kanday o’ziga xos xususiyatlar bor?
   
2. 
   Obidalar isitishning necha turlari va ularda kullaniladigan kanday jixrzlar mavjud?
   
3. 
   Ventilyasiya kurilmalari kanday urnatiladi? Ularning ishlatilishga oid xususiyatlari nimalardan iborat?
   

Me’moriy obidalarda kanday elektr yoritkichlar va jixrzlar kullaniladi?