Mavzu. Yodgorlik va ta’mirlash to’g’risidagi tushunchalar

Me’moriy obidalardan foydalanish amaliyoti va muammolari.
(2 soat)
X,ar bir me’moriy obida muayyan bir mintaka halklari ma’lum bir davr madaniyatining ravnaki, qurilish uslubiyati, ota-bobolarimizning akd- zakovatlari xakidagi tushunchalarimizni boyitishga karatilgan. ^olaversa, me’moriy obidalarni ta’mirlash ishlarini To’g’ri tashqil kilib, ulardan zamonaviy maksadlarda foydalanish, shu yul bilan ularni sakdab kolish, xayotga qaytarish yullarini axtarmokdigimiz darkor.
Me’moriy yodgorliklarni borligicha saqlab kolish, ularni faqat tomoshaga yarokli kilib ta’mirlash bilangina emas, balki ular bilan inson alokasini yanada jonlantirishga, ya’ni ularni zamonga xos xizmat kursatish turlariga moslashtirishga kup jixatdan boglikdir.
Me’moriy yodgorliklarni zamonaviy maksadlarda foydalanishga moslashtirish birinchi navbatda yodgorlikni va uning ma’naviy mouiyatini deyarli o’zgartirmasdan saqlab kolishni ko’zda tutilishi shart. Bu yerda asosiy e’tibor bir tomondan, me’moriy obidaning boshlangich badiiy ifodasini, uajmiy-fazoviy va rejaviy to’zilishini (uygunligini) saqlab kolishga karatilmogi, ikkinchi tomondan esa yodgorlikni “yangi” obyekt sifatida foydalanishda barcha kulay shart-sharoitlarni yaratishga karatilmogi zarur. Bu boradagi asosiy muammo obidani ta’mirlash, obidaning kaysi zamonaviy xizmatlar turiga yarokli va uni kaysi muayyan xizmatga moslashtirish maksadga muvofikligini To’g’ri aniklashdir. Bu souada Respublikamizdagi “O’zbekta’mirshunoslik” O’zbekiston me’moriy yodgorliklarni ta’mirlash va foydalanishga moslashtirish ochik aksionerlik jamiyati orttirgan ilmiy va amaliy tajribalar, ayniksa, dikkatga sazovardir. Unda, Kukon, Nurota kabi tarixiy shauarlardagi bir kancha me’moriy obidalarni ta’mirlash va foydalanishga moslashtirish loyiualari ishlab chikildi va amalga oshirildi. Ilmguda me’moriy obidalarni ta’mirlash, saqlash va zamonaviy maksadlarda foydalanishga tegishli qator tavsiyanomalar ishlab chikildi va uayotga tadbiq kilindi. Kuyida biz obidalarni ta’mirlash, ularni zamonaviy maksadlarda fydalanishga moslashtirsh va muuitni obodonlashtirish buyicha bajarilgan loyiualarga tuxtalib utamiz.
Xiva shauridagi Matniyoz Devon-Begi madrasasi._Bu obida 220 urinli restoran va 30 urinli banket zaliga moslashtirilgan. Obidaning bunday xizmatga moslashtirilishi uning tipologik va rejaviy xususiyatlaridan kelib chikib, shauarning ushbu qismida umumiy ovkatlanish va turli milliy tadbirlar utkazish joyiga zaruriyat tugilganligidadir. Tamomila milliy me’morchilik uslubida kurilgan madrasa binosida utkaziladigan tuygu-tantanalar yanada kutarinki ruxda utishi uchun bu yerda o’ziga merosiy milliy muuit yaratilgan. Madrasa uovlisi jimjimador pulat yengil kurilmalar yordamida yopilib savdo zaliga aylantirilgan. Xujralarda esa oshxona xonalari joylashtirilgan. Xonalarga suv ketmasligi uchun binoga mu’jazgina kushimcha qurilish ishlanib, unda oshxonaning idish-tavoklarini yuvish xonasi joylashtirilgan. Bundan asosiy maksad yodgorlikning me’moriy - badiiy kurinishini va konstruksiyalarini o’zgartmasdan saqlab qolishdir. Restoranga kirish xonalari guruui (vestibyul) madrasaga kirish qismida joylashgan. Kushimcha. qurilishning tashqi devori madrasaning gishtin devorlariga uygun kurinishda ishlangan. Kushimcha imorat oldiga garb tomondan uovo’z ishlanib, yozgi ovkatlanish joylari kushilgan. Savdo zalining devorlari o’z uolicha qoldirilgan. Badiiy bezak unsurlari- chekankaga ishlatganlar, kuyma oynadan ishlangan panjaralar zalning ichki kurinishiga tantanavorlik baxshida etadi.
Xivadagi Muhammad Amin-xon madrasasi. Mazkur bino 230 urinli mexmonxonaga moslashtirilgan. Ushbu bino ham avvalgisi kabi XIX asr yodgorligi xisoblanib, uni saxlash va moslashtirish loyixasi yuxorida bayon etilgan tartibotga mos keladi: binoning boshlangich me’moriy kurinishi saxlab holdirilgan va mu’jaz me’moriy shakllar kiritilib xisman ta’mirlash ishlari bajarilgan.
Ikkinchi xavatda xonalarga utish galereyasi tusindigining bo’zilgan xismlari xayta tiklangan, asosiy kurinishiga xaragan barcha eshik va derazalar ximmat baxo yogochdan ishlangan, kolganlari esa yigma yogoch panjaradan bajarilgan. Asosiy kirishdagi uymakor bosh eshik ta’mirlangan, undagi xuyma kumush zanjirga uyib gul ishlangan. Yodgorlik kursisiga sillixlangan xora granit bilan pardoz berilgan.
Mexmonxonaning ichki to’zilishi madrasaning rejaviy yechimiga tamoman buysundirilgan bo’lsada, mexmonxona xonalarida zamonaviy xulay sharoitlar yaratilgan. X,ar bir yotox xona o’zining ayvoniga ega bo’lib, undan Xiva shaxrining go’zal me’moriy xiyofasi kurinib turadi.
Mexmonxona ichidagi ovxatlanish zali ham tamoman milliy tarzda ishlangan bo’lib, undagi sufa va pastkam urindixlar xar bir o’zbek oilasining zarur uskunasi - xadimiy sandalni eslatadi.
Xonalarning ichki kurinishi va jixozlari halximizning milliy an’ana va turmush tamoyiliga tamoman mos keladi. ^adimiy obidalarni zamon talablariga moslashtirib loyihalashda bu masala ishning salmoxli xismini tashqil xiladi. Shuning uchun ham mexmonxona ichki kurinishini pardozlash, xonalarni jixozlash, mebellarga zeb berishda kuprox an’anaviy uslubdagi xurilma va bezaklardan: yogoch va ganch uymakorligi, metallga zarb berish, panjara, naxxoshlik, xandakorlik kabi xadimdan xullanib kelayotgan milliy uslublardan foydalanilgan. Xonalar tabiiy ravishda shamollatiladi, mavjud halin devorlar esa yozin-xishin xonalarda xulay mikroixlim yaratishga moslash-tirilgan.
Madrasa xovlisida 50 urinlik yozgi choyxona tashqil etilgan. Choyxona ustini manzaraviy alpinariya sarkosasi yopib turadi. Ushbu go’zal alpinariya xovli kompozisiyasini yanada jonlashtirib yuborgan, xovliga chixxan mexmonxona nomerlarida soz mikroixlim yaratilgan. Choyxona ichki kurinishi milliy uslubdagi uyma naxshli xandil, shamdon, ko’za va tavoxlar bilan bezatilgan.
Xivalagi Ali — Kulixon karvonsaroyi. Mazkur XIX asr yodgorligi nisbatan yaxshi saxlangan bo’lib, uning xajm-rejaviy, me’moriy badiiy to’zilishi obidani milliy halx xunarmandchi- ligi va sanoat mollarini sotish buyicha savdo yarmakasiga moslashtirishni taxozo etgan. Bunga yodgorlikning mavjud me’moriy va konstruktiv yechimi, berk xovli kompozisiyasi, uning Ichan-hal’a me’moriy kurikxonasida tutgan urni hamda bozor maydoni bilan kushni joylashganligi asos bo’lgan.
Karvon-saroy binosi ikki xavat, rejasi To’g’ri turtburchak. Xovlisining ulchamlari 42 x 46 m. xovli atrofida xar ikkala xavatlar
buylab xujralar joylashgan. Pastki qavatdagi xujralarda turli mollar sakdangan, yuqorisidagilarda esa savdogarlar mexmon bulishgan.
Yodgorlikni savdo yarmarkasiga moslashtirish loyixasida ham birinchi qavat xujralari sanoat mollarini saqlash, ma’muriy xonalarga, xonalarning bir qismini savdo zallariga, ikkinchi qavat xonalarini esa asosan savdo zallariga aylantirish ko’zda tutilgan. Yakshanba-bozor kunlari karvon—saroy xovlisi maydonida savdo yarmarkasi tashqil etilishi uchun kulay sharoit yaratilgan. Buning uchun xovli usti jimjimador baland metall ustunlarda kutarilib turuvchi trubalardan ishlangan fazoviy yengil panjara konstruksiyali yopma yordamida yopilgan. Bu yopma, xovli ustiga urnatilgan o’ziga xos soyabonni eslatib, yodgorlik tomidan biroz kutarilgan va xovli perimetri buylab derazalar orkali uning me’moriy kompozisiyasiga kushilib ketgan. Xaridrlarning ikkinchi qavat saxniga chikishi uchun xovlining yon devorlariga yaqin joylarda kushimcha zinapoyalar ishlangan. Mikroiklimni yaxshilash maksadida xovli markaziga kup kirrali nakshindor favvora krnatilib, uning atrofiga xaridorlarning dam olishi uchun urindiklar joylashtirilgan. Karvon-saroy xujralari yozin-kishin savdo zallariga aylantirilib, yakshanba-bozor kunlari xovli maydonida savdo yarmarkasi ishlashi ko’zda tutilgan. Shunday kilib, Ali-Kulixon karvon—saroyi Xiva shaxrining eng muxim va kurkam savdo markazlaridan biriga aylantirilgan. Bu esa moziy yodgorligini saqlab kolish va xayotiyligini ta’minlashning eng kulay amaliy yullaridan biridir.
Samarkanl shaxrilagi Nodir Devon-Begi madrasasi. Loyixaga ko’ra ushbu yodgorlikda halk kasbkorlarining ustaxonalarini joylashtirish ko’zda tutilgan. Yodgorlik o’zining me’moriy yechimi va to’zilishi jixatidan mazkur xizmat turiga mos keladi.
Madrasa binosiga kiraverishdagi xonalar vestibyul va ma’muriy xodimlar uchun ajratilgan, shimoliy guruxdagi xujralarda zargarlik, mis va jez kandakorligi ustaxonalari, janubiy guruxdagisida esa so’zana, kalpok va gilam, tukish badiiy ustaxonalari, hamda noskadilar tayyorlash maxsulotlarni saqlash uchun xonalar joylashtirilgan.
Madrasining garbiy qismdagi xonalarda kurgazma zal (mo’zey), esdalik sotuviga salon-magazin va jamoa xonalari joylashgan. Madrasining rejaviy to’zilishi bunday xizmat turlarini tashqillashtirishga hamda shaxarga kelib-ketuvchi sayyoxlar tamoshasi va ularning sovgalar xarid qilishi uchun kulay sharoit yaratishga imkon turdiradi.
Madrasani halk kasbkorlarining ijodiy maskaniga aylantirishda binoning ichki va tashqi kurinishiga, rejaviy to’zilishiga putur etkazilmaslik, aksincha uni saqlab kolish, madrasaga yangi xayot baxsh etib, halk extiyojiga topshirish maksad kilib kuyilgan. Shu maksadda xujralarning ichki to’zilishidagi tokcha va supalardan, derazalardagi panjalardan tuligicha foydalanish ko’zda tutilgan. Madrasa ortiga gishtdan tiklangan kushimcha imoratda xujalik xonalari, xovlisi va xojatxonalar joylashtirilgan bo’lib, mazkur imorat obidaning badiiy moxiyatiga salbiy ta’sir kursatmaydi.
Madrasa xovlisi obdon obodonlashtirilib unda ustalarning dam olishiga muljallangan ayvon ishlangan. Ayvonni nakshinkor yogoch supalar, uymakor ustunlar, vassa bilan yopilgan tusinlar bezab turadi. Xrvlini obodonlashtirishda kvadrat pishik gishtdan yotkizilgan yulak va tO’shamalar, yulaklar atrofiga ishlangan dandanalar urindik va guldonlardan foydalanish ko’zda tutilgan.
Me’moriy yodgorliklarimizni saqlab kolish va ularning
umrboyyligini oshirishning samarali va tejamli yullaridan biri, bu yuqorida ta’kidlaganimizdek, ularni amaliy maksadlarda foydalanishga moslashtirishdir.
Ayrim yodgorliklarni qayta tiklab, ularining dastlabki xizmatlarini joriy etmok zarur. Masalan, kadimiy savdo rastalari-toklar, shuningdek hammomlar, mahalla, go’zar masjidlaridan bugun ilgaridek foydalanish maksadga muvofikdir.
Buxorodagi kadimgi shaxar, Xivadagi Ichan—kal’a, Kuxna— Urgenchdagi noyob tarixiy obidalar O’rta Osiyo me’morchiligining moviy osmon ostidagi ochik me’moriy mo’zeylari sifatida saklanib kelmokda. Ushbu me’moriy majmualar tarkibidagi kupgina obidalar zamonaviy maksadalarda foydalanmokda. Misol uchun Buxoro Arki shaxar utmishiga bagishlangan kurgazma zallar majmuasiga aylantirilgan, savdo gumbazalari, hammomlar o’z vazifalarini saqlab kolgan. Ayrim ikki qavatlik madrasalar sayyoxlar uchun mexmonxonalarga, bir qavatliklari umumiy ovkatlanish obyektlari: yozgi choyxonalar, kaxvaxona, oshxonalarga aylantirilgan.
Buxorodagi Bog-saroy va shark bog-istiroxatiylik san’atining namunasi bulmish Sitorai-Moxi Xosa majmuasi borligicha saklanib kolinib, xozirda halk xizmatiga topshirilgan: u sanatoriya va mo’zey sifatida foydalanilmokda.
Ismoil Samoniy makbarasi va Chashma—Ayub shu xududda joylashgan istiroxat bogi rejasi bilan chambarchas boglanib ketib, bogning tamosha obyeklariga aylantirilgan. Bizgacha yaxshi saklanmagan, kup talafot kurgan tarixiy yodgorliklarni esa bundan keyin ham bo’zilib ketishiga yul kuymaslik, borligicha saqlab kolish uchun barcha choralarni kurmok lozim. Bunday obidalarning tarixni urganmokka yarokliligini ta’minlaydigan muxandislik-texnik tadbirlar ishlab chiqilishi lozim.
Samarkanddagi Ishrat xona yodgorligi kadimda Dilkusho istiroxat bogining bog-saroyi xisoblanib, uning chir atrofidagi chorbog, jimjimador yashil chamanzorlar, xiyobonlar, xovo’z va gulzorlar Ishratxona xusniga xusn kushib turgan. ^ozirgi paytda yodgorlik atrofidagi xududda tartibsiz kurilgan turarjoy binolari uni chor atrofdan sikib kuyib, obidani kuriklash zonasiga putr yetkazilgan, yodgorlikning o’zi esa kup talafot kurgan. Yodgorlikning umrbokiyligini oshirish maksadida tegishli muxandislik-texnik choralarni kurish, obidani ta’mirlash va undan foydalanish yullarini axtarish lozim. Ishratxona atrofidagi maydon kengaytirilib, ushbu xududda kadimgi sharkona uslubdagi istiroxat bogining xech yuqsa bir qismini: chorchaman va xiyobon bunyod etmok, obida maydonida esa mo’zey, maualla kumitasi, jamoa markazi yoki boshka uizmatlarni tashqil etishni uylab kurish lozim.
Bino saklanishi yaxshi kechib, asosiy kurilmalari talofot kurmagan, lekin jo’z’iy bo’zilgan joylari bor obidalarni ularning dastlabki funksiyaviy mouiyati, tarixiy auamiyati, shauarsozlikda tutgan urni, joylanishiga karab zamonaviy xizmat turiga moslashtirishdan asosii maksad binoni borligicha (tarzi, ichki kurinishi, rejaviy to’zilishi, kurilmalari, bezaklari, goyaviy badiiy timsolini) sakdab kolish va yodgorlikning mavjud estetik va ijtimoiy mouiyatini unga berilayotgan yangi xizmat kulamiga moslashtirib zamonaviy maksadlarda foydalanishdir.
Tarixiy shauarlaridagi me’morchilik obidalarini kaysi maksadlarda foydalanishga taklif etish mumkin? Mavjud tarixiy binolarni zamonaviy maksadlarda foydalanish uchun birinchi navbatda tarixiy obidani yangi zamonaviy funksiyaga moslashtirish loyiuasi ishlab chiqilishi lozim. Obidani yangi xizmat funksiyasiga moslashtirish asosan kuyidagi omillar e’tiborga olinishi tavsiya etiladi. Birinchidan, me’moriy yodgorlik joylashgan muxitda uayotning kaysi xizmat turlarini tashqil qilishga zaruriyat borligini aniklash kerak. So’ngra yodgorlikning, ya’ni binoning dastlabki funksiyaviy mouiyati, xajmiy-rejaviy kompozision to’zilishi va me’moriy imkoniyatlari ushbu zaruriyatlarning kuprok kaysi biriga mos tushishi, shu funksiyalarning kaysi biri uam yodgorlik uchun,uam shauarsozlik va ijtimoiy uayot uchun samarali bulishigini uylab kurish lozim. Bunda yodgorlikning rejaviy to’zilishi, tarui, tarzi va ichki kurinishi, asosiy qurulmalarning kay darajada saklanganlik uususiyatlari aniklovchi shartlar bo’lib uizmat kiladi. Yangi tanlangan funksiyaning bino me’moriy-rejaviy to’zilishiga salbiy ta’sir kursatmasligi, binoning uar jiuatdan yaxshi mustaukam saklanishiga samarali foyda keltirilishi lozim. Yangi funksiya yodgorlikning kurilmalariga, badiiy va tarixiy ijtimoiy mouiyatiga, bino ichki va tashqi muuitiga zarar etkizmasligi kerak. Ushbu talablardan kelib chikkan holda me’moriy yodgorliklarni zamonaviy maksadlarda foydalanishga moslashtirish tasnifini kuyidagicha kurinishda tavsiya etish mumkin:
- turarjoy va yashashga, taxsilotga muljallangan tarixiy binolar (turarjoy, madrasalar, karvonsaroylar, rabotlar, xonakoxlarni) dastlabki funksiyalari va rejaviy yechimlarini e’tiborga olib meumonxonalar, shirkatxonalar, yotokxonalar, motellar, kempinglar, sayyoular va ekskursiya manzillariga moslashtirish;
-savdo-sotik inshootlarini (tok, tim va chorsularni) o’z navbatida zamonaviy savdo korxonalari-savdo markazlari, magazinlar, savdo dukonlari, rastalari va kurgazmalariga moslashtirish;
-ibodat binolarini (machitlar, minoralar, makbaralar, nomozgoxlarni) kurgazma va ekspozisiya zallari, ualk uunarmadchiligi uylari, mo’zeylarga moslashtirish, zarurat tugilganda esa machit va minoralarni o’z funksiyalariga qaytarish;
-saroylar va qo’rg’onlar o’z navbatida sayyoxlar majmuasiga, yirik mo’zeylarga, restoranlarga, oshxonalarga, kaxvaxonalar, choyxonalarga va shunga uxshash muassasalarga moslashtirish;
-fukoro binolarini (hammomlar va boshka me’moriy yodgorliklarni) aloxiga xizmat kursatish va soglomlashtirish muassasalariga hammom, maishiy xizmat uylari, kurgazmalar, sanatoriyalarga moslashtirish.
Taklif etalayotgan moslashtirish tasnifi istalgancha keng kulamga ega bulishi mumkin. Xrzirgi vaqtda davlat ixtiyoridagi kupgina sobik masjid va makbaralar diniy tashqilotlarga qaytarib berilmokda. Misol uchun, Buxorodagi Jome masjidi, Baxoviddin Nakshand masjid va makbarasi, Surxondaryo viloyatidagi Abu Iso at-Termiziy makbarasi va boshkalarni diniy tashqilotlarga qaytarib berildi. Extimol kupgina yodgorliklarning diniy tashqilotlar ixtiyoriga qaytarib berilishi me’morlik obidalarining saklanib kolinishiga omil yaratiladi. Ammo yuqori darajadagi badiiy va ijtimoiy moxiyatga ega bo’lgan me’moriy yodgorliklar, masalan Buxorodagi Ark, Xivadagi Ichan-K^ala majmua yodgorliklari asosan ma’naviyat maksadlarida: milliy mo’zeylar, kurgazmalar yoki me’moriy tomosha manzilgoxlari, ochik xovadagi milliy teatrlar sifatida foydalanilsa, maksadga muvofik.

3. 
   MAVZU. Ta’mirshunos me’mor faoliyotining maxsus turlari