Mavzu: Ōzbek xonliklarining siyosiy xaritasi

Turkistonning Chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi va O’rta Osiyo siyosiy-hududiy chegarasininng o’zgarishi.
Nikolay 1 O’rta Osiyoni bosib olishi zarurligini to-bora kuprok uylay boshladi. Uning O’rta osiyo xonliklari bilan munosabatlari kozoklar masalasi xal kilinaet-ganligi sababli keskinlashib ketdi. 1824yil kichik juz rus tobeligiga utsada, ayrim ovullar ruslarga buysun-maydi. Kozok erlariga Xiva va Kukon xonlari da``vo ki-lishadi Ruslar 1834yil Novo-Aleksandrovsk (mangishlok) va 1835 yil Orek va Trolitsk urtasida istexkomlar kura-di.
Ruslarninng bu siesati 1837 yil Sulton Kosim ugli boshchiligidagi kozoklarning kuzgolon kutarishiga sabab buldi. Kozoklar kuzgoloni esa, V A Perovskiy uchun 1839 yil Xivaga karshi yurish uyushtirishga bir baxona buldi. Nikolay 1 xam uning rejasini kullab-kuvvatladi.
Perovskiy otryadi muvoffakkiyatsizlikka uchrab, yarim yuldan ortga kaytdi. 1847 yil Sirdare mansabida Raim istexkomi kurildi 1848 yil nixoyat 1837 yili boshlangan Keshdagi Kosimov kuzgoloni bostirildi. Shu tarika ko-zoklar buysundirilib, Kukon, Buxoro va Xiva erlari uchun yul ochildi.
1852 yil Blaremberg otryadi Ok machitni bosib olishga urindi lekin uddasidan chika olmadi. 1851 yil Orenburg general-gubernatori bulgan Perovskiy 1853 yilda O machitni bosib oldi va bu erda Sirdare mudofaasi vu-judga keltirildi. 1847 yili Yettisuvda Kopol istexkomi kurildi 1850-1854 yillar ruslar Ili orti ulkasini egallab, 1854 yili Vernyiy istexkomiga asos solindi.
1853-1856 yillardagi Krim urushi ruslarni Markaziy osiyodan chalgitdi Ruslar Krim urushidan sung, Kavkaz bilan ovora bulib kolib, Markaziy osiyodan yana chalgib koldi. 1860 yilda Ruslar Markaziy osiyoga nisbatan faol xarakatla-rini boshlab yuborishdi 1860 yilda Lishpekda ruslar va Kukonliklar urtasida tuknashuv yuz berdi va shu yili Tukmok kal``asini egalladi.
Xalk noroziligi kuchayib uzbek, kozok va kirgizlar Toshkent xokimi Kanoatshox boshchiligida birlashdi. Shundan sung kuplab konli tuknashuvlar yuz berib, rus-lardan xam maxalliy axolidan talofatlar berildi. Ruslar 1863 yili suzokli, 1864 yili Avlie otani jang bilan egallaydi. Turkiston shaxri 1864 yil 12 iyunda Turkiston egallangach, musulmonlar ruslarga karshi "Mukaddas urush" e``lon kildi. Natijada, Toshkent chorizm boskinchilarga karshi kurash markaziga aylandi.
Bu erga Margilondagi Yusufbek, Xujanddan Mirza Axmad Kushbegi kumondonligidagi kushinlar shuningdek, Andijon, Namangan,Ush va boshka joylardan xarbiy kismlar keltirildi. Barcha kushinlarga amir lashkar Alimkul boshchilik kildi. Buni eshitgan Chernyaev va Ve-revkinlar kapitan mayor boshchiligida kushin yuboradi lekin u Chimkent ostonalarida kup talofatlar berib, Turkistonga kaytib ketdi.
1864 yilning 27 sentyabrida Chernyaev Toshkentga yurish kiladi lekin kup talofatlar bilan Chimkentga kaytishga majbur buladi. 1865 yili 28 aprelida Chernyaev Chirchik enidagi Niezbek kal``asini bosib oladi. 1865 yil 17 iyun` kuni uzok kurashlardan sung Toshkent egallanadi.
1866 yili yanvarida Chernyaev Jizzaxga xujum kiladi 1868 yil Chernyaev urniga kelgan Ronolovskiy amir ku-shinlarini engadi. 1866 yil avgustda Toshkent, Xujand, Chirchikorti ulkasi Rossiya tarkibiga kirdi.
1867yil K L Kaufman Turkiston general-gubernatori etib tayinlanadi. 1868 yil 1 may kuni Chuponota tepali-gida amir kushinlari engilgach, 2 may kuni Samarkand ruslar kuliga utadi. 1868 yil 18 mayda Kattakurgon jangsiz egallandi Keyinrok amir kushinlari Zirabu-lokda xam engildi.
1868 yil 23 iyunda shartnoma imzolanib, amir tovon tuladi. Tashki siesat olib borishdan maxrum buldi Zira-bulokkacha bulgan erlar Rossiyaga utdi.
1873 yil may-iyun` oylarida Xiva xonligiga yurish uyushtirilib,Rossiyaga karam kilib olindi. 1873 yil 12 avgustdagi sulxdan sung Xiva xonligi siesiy mustakil-likdan maxrum buldi.
1868 yil Xudoerxon chorizm bilan sulx tuzib,unga tobe bulib koladi.
1873-76 yillar Kukon xonligida katta xalk xarakati bulib utadi. Xudoerxon bu kuzgolonni bostiraolma-gach,1875 yil 9 avgustdan ruslar kuzgolonni bostirishga kirishadi.
1875 yil 22 sentyabrda Nasriddinbek ruslar bilan sulx tuzadi va Sirdarening ung soxilidagi erlar Rossiyaga utadi.
1876 yil 24 yanvarda kuzgolon raxbarlaridan biri Ab-duraxmon oftobachi taslim buladi. 19 yanvarda Pulatxon asirga olinadi. Shu kuni Kukon xonligi tugatilib, urniga Fargona viloyati tuzilganligi e``lon kilinadi.
1880 yilda ruslar kaspiyortiga yurish kiladilar. 1881 yil 18 yanvarda Ashxobod bosib olingach,Markaziy osiyoni bosib olish tugallanadi.
1886 yil "Turkiston ulkasini boshkarish tugrisidagi nizom" ga kura Turkiston general-gubernatorligi beshta, Yettisuv, Sirdare, Fargona, Samarkand va kaspiyorti viloyatlari buysundi. Uz navbatida bu viloyatlarning xar biri uezdlarga bulinadi.
Xozirgi Buxoro, Kashkadare va Surxondare viloyatla-riga kelsak, ular Buxoro amirligining asosini tashkil etardi, Xozirgi Xorazm viloyati, Korakalpogiston Res-publikasi xududlariga esa, Xiva xonligi va Amudare bu-limi tarixiga kirdi.
Butun ulka Rossiya markazida bulganidek, ichki ishlar vazirligiga emas, balki xarbiy vazirlikka buysundi-rilgandi. Boshkaruvning barcha jixatlarini uz idorasiga olgan kuchli xarbiy ma``muriyat tuzildi.
Birok xalk kuzgolonlaridan xavfsiragan chor xukumati xarbiy ma``muriyat bilan kuyidagi saylanuvchi ma``muri-yatning uziga xos shunday birikmasini ishlab chikdiki, u "xarbiy xalk boshkaruvi" degan rasmiy nom oldi.
General-gubernator xuzurida erdamchilar xamda ulka-ning xarbiy va fukaro amaldorlaridan 7-10 kishilik kengash bor edi Viloyatlarni xarbiy gubernatorlar bosh-karganlar Uezdlarni esa, uezd boshliklari idora etishgan.
Turkiston ulkasidagi uezd boshliklarining Rossiyadagi xamkasabalaridan farkli tomoni shundaki, ular ma``mu-riy, politsiya va xarbiy xokimiyatni uzlarida birlash-tirganlar. Ular kul ostidagi axolidan istagan kishiga jarima solishlari va 7 kungacha kamab kuyishlari mumkin edi.
Uezdlar bir necha uchastkalarga bulinib idora kilingan. Uchastkalarni kichik unvondagi (poruchik,shtabs-kapitan) xarbiy zobitlar boshkargan. Ular uchastka pristavlari sifatida "Turkiston ulkasini boshkarish xakidagi ni-zom"da kursatib utilgan.
Uchastka pristavlari xarbiy boshkaruvning sunggi kichik bug’ini edi. Ulardan sung maxalliy kuyi ma`muriy muassasa turgan 1867 yilda kabul kilingan "vaktli nizom loyixasi"ga kura kishloklar boshkaruvi ruscha idora usu-lida olib borilgan.
Kuchmanchi axoliga ikki boskichli(volos` va ovullar), utrok axoliga esa, bir boskichli(oksokollar idora kila-digan) boshkaruv joriy etildi.
Chor mustamlakachilari ulkadagi er-suv munosabatla-rini uz manfaatlariga xizmat kildirishga intildilar. Ular avvalo erdan va suvdan foydalanishga tugridan-tugri aralashdilar Chorizm boskinchi ma``muriyati birinchi galda solik undirishga xarakat kildi.
XIX asr oxirlarida Rossiya sanoati jadal sur``atda usdi Yangi tukimachilik markazlari uchun avvalo asosiy xom-ashe Turkiston paxta va pillasi kerak edi. Rossiyada ellanma mexnati asoslangan tukimachilik sanoatining tez usishi Turkistonda paxta yakka xokimligining kuchayishiga olib keldi. 1880 yilda Turkiston paxtasi rus sanoati extiejining 25%ni kondirgan bulsa xam rakam yil sayin oshib borib, birinchi jaxon urushi arafasida 50% ga etdi.