Mavzu: Zichlik o`lchov va nazorat qilish usullari Reja zichlik haqida tushincha suyuqlik zichligini o`lash

SUYUQLIKLARNING QOVUSHOQLIGINI OLCHASH
Suyuq muhitlarning qovushoqligini o‘lchash sanoatda TJABT ni joriy qilishda eng murakkab muammolardan biridir. Jarayonlarning ko‘pchiligi dispers tizimlar, suspenziyalar, kolloid eritmalar va plastik massalarni qayta ishlash bilan bog‘liq. Ayrim mahsulotlar sezgir elementga yopishib qolib, ishlab chiqarish jarayonida sezgir elementga ta’sir etib, ulardan foydalanishni qiyinlashtirishi mumkin. Sanoatda viskozimetrlarning qo‘llanilishi qovushoqlikni o‘lchash uslublarining konstruktiv-texnik kamchiliklari yoki viskozimetrlarning o‘zicha ishlatish sharoitlarini yaratish qiyinligi sababli juda ham cheklangandir. Sanoatning bir qancha tarmoqlarida, masalan, sun’iy tolalar, sintetik smolalar, kauchuk eritmalari, bo‘yoqlar, surkov moylari va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarishda qovushoqlik mahsulot tarkibi va sifatini aniqlovchi kattalik hisoblanadi. SHuning uchun ko‘pgina hollarda qovushoklikni avtomatik tarzda uzluksiz o‘lchab turish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Suyuqliklarning sirpanish yoki siljishga qarshilik ko‘rsatish xususiyati qovushoqlik deyiladi. Berilgan oqimda suyuqlik ikki qatlamining siljishida tangensial kuch vujudga keladi. SHu kuch Nyuton qonuniga ko‘ra quyidagicha aniqlanadi:
tenglamadan dinamik qovushoqlikni aniqlaymiz:
SI tizimida dinamik qovushoqlik birligi qilib, suyuqlik oqimining shunday qovushoqligi qabul qilinganki, bu oqimda 1 N/m2 siljish bosimi ta’sirida chiziqli tezligining gradienti siljish tekisligiga perpendikulyar bo‘lgan 1 m masofada 1 m/s bo‘ladi. Dinamik qovushoqlikning bu birligi N s/m2 yoki Pa s o‘lchoviga ega. Amalda ko‘pincha dinamik qovushoqlikning suyuqlik zichligi r ga bo‘lgan nisbatida ifodalanuvchi kinematik qovushoqlikdan foydalaniladi, ya’ni

Kinematik qovushoqlik SI da m 2 /s o‘lchoviga ega. Qovushoqlik amalda puaz (P) va santipuaz (sP) birliklarida o‘lchanadi. Bu birliklar SI dagi qovushqoqlikning birligi bilan quyidagicha bog‘langan:
1 P=0.1 Pa∙s; 1 sP=1 mPa∙s.
Nyuton qonuniga bo‘ysinuvchi suyuqliklar (ya’ni qovushoqligi jadal mexanik ta’sirlarga bog‘liq bo‘lmagan siljish (surilish) tezligiga chiziqli bog‘lanishga ega suyuqliklar) nyuton suyuqliklari deyiladi. Agar bu bog‘lanish chiziqli bo‘lmasa, u holda bunday suyuqliklar nonyuton suyuqliklar deyiladi. Suyuqliklar, eritmalar, plastik va oziq-ovqat mahsulotlarining asosiy qismi nonyuton suyuqliklar guruhiga kiradi. Oziq-ovqat sanoatida ko‘pincha qovushoqlik shartli birliklarda (VU graduslarida) o‘lchanadi, bu birliklar ma’lum hajmdagi tahlil (tahlil) qilinayotgan suyuqlikning oqib ketish vaqtining shu hajmidagi distillangan suvning oqib ketish vaqtiga nisbatidan iborat:
Qovushoqlikni o‘lchash paytida haroratning ta’sirini e’tiborga olib, tegishli tuzatishlar kiritish lozim. Suyuqlik qovushoqligini o‘lchaydigan bir qator asboblar mavjud. Bu asboblar ishlash prinsipi jihatidan kapillyar, zoldirli, rotasion, tebranishli va ultratovushli asboblarga (viskozimetrlarga) bo‘linadi.

Fizikada buyumlarni bir-biridan ajratish uchun har bir elementning turli xil xususiyatlari qo'llaniladi. Ushbu xususiyatlar odatda farqlovchi xususiyatlar deb ataladi va zichlik yoki o'ziga xos og'irlik farqlovchi xususiyatdir.

Suyuq mahsulotlar nuqtai nazaridan yopishqoqlikni aniqlash oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishning turli bosqichlarida muhim xususiyatlardan biridir. Ko'p suyuq mahsulotlarning yopishqoqligi sovutish, isitish yoki konsentratsiya jarayonlarida farq qiladi. Oziq-ovqatlar zichligidagi farq aralashtirish va hajmni kamaytirish jarayonlarida ayniqsa muhimdir. Ishlab chiqarishning turli bosqichlarida zichlik va yopishqoqlik muntazam ravishda o'lchanishi kerak. Ushbu ob'ektlarda zichlik va mustahkamlikni o'lchash uchun zamonaviy asbob-uskunalar qo'llaniladi.
Jismoniy jihatdan, moddaning kub santimetr grammidagi og'irligi zichlik yoki solishtirma og'irlik deb ataladi. Bir xil hajmdagi ob'ektlar og'irligi yuqori bo'lganlarga qaraganda ko'proq zichlikka ega. Sof moddalarning zichligi, ya'ni ularning zichligi doimiydir. Aralashmalarning zichligi o'zgaruvchan. Miqdor va natijada moddaning zichligi haroratga qarab o'zgaradi.